साळुंकी, ज्याला इंग्रजीत ‘Common Myna’ किंवा ‘Indian Myna’ म्हणतात, हा एक मध्यम आकाराचा पक्षी आहे जो मुख्यतः भारतीय उपखंडात आढळतो. शास्त्रीय नाव ‘Acridotheres tristis’ असलेल्या या पक्ष्याचा रंग तपकिरी असून त्याच्या डोक्याचा आणि पंखाचा रंग काळा असतो. याच्या डोळ्याभोवती पिवळ्या रंगाचा चमकदार वलय असते, ज्यामुळे त्याची ओळख सोपी होते. साळुंकीला त्याच्या आवाजामुळेही ओळखले जाते, कारण तो वेगवेगळ्या प्रकारचे आवाज काढून संवाद साधतो.
साळुंकी पक्षी ग्रामीण तसेच शहरी भागात सहज आढळतो. हा पक्षी अत्यंत अनुकूलनक्षम असून विविध प्रकारच्या अधिवासांमध्ये जगू शकतो. याच्या आहारामध्ये मुख्यतः कीटक, लहान प्राणी, फळे आणि धान्य यांचा समावेश होतो. याचा प्रजनन हंगाम साधारणतः मार्च ते ऑगस्ट दरम्यान असतो आणि या काळात मादी ३-६ अंडी घालते.
व्युत्पत्ती (Etymology)
साळुंकी या नावाचा अर्थ स्थानिक बोलीभाषांमध्ये ‘गोड गाणारा’ असा होतो, कारण हा पक्षी त्याच्या मधुर आणि विविधतापूर्ण आवाजांमुळे ओळखला जातो. ‘Common Myna’ हे इंग्रजी नाव याच्या साधारणपणे सर्वत्र आढळणाऱ्या विशेषतेवरून आले आहे. याचे शास्त्रीय नाव ‘Acridotheres tristis’ असून ‘Acridotheres’ म्हणजे ‘टिड्डी खाणारा’ आणि ‘tristis’ म्हणजे ‘दुःखी’ असा अर्थ आहे.
वर्गीकरण (Classification)
- साम्राज्य: Animalia
- संघ: Chordata
- वर्ग: Aves
- गण: Passeriformes
- कुल: Sturnidae
- प्रजाती: Acridotheres
- जाती: Acridotheres tristis
वर्गीकरणशास्त्र (Taxonomy)
साळुंकी हा पक्षी Sturnidae कुलातील आहे, ज्यामध्ये विविध प्रकारच्या मैनांची आणि तसल्या प्रकारच्या पक्ष्यांची समाविष्टता आहे. या कुलातील पक्षी मुख्यतः सामाजिक आणि अनुकूलनक्षम असतात. त्याचे शरीर तपकिरी रंगाचे असून त्याच्या पंखांच्या टोकांवर पांढऱ्या रंगाचे चिन्ह असते. साळुंकीच्या संबंधित प्रजातींमध्ये जंगली मैना (Acridotheres ginginianus) आणि गँगेटिक मैना (Acridotheres fuscus) यांचा समावेश होतो.
उत्पत्ती आणि उत्क्रांती (Origins and Evolution)
साळुंकी पक्ष्याची उत्पत्ती भारतीय उपखंडात झाली आहे आणि त्याच्या उत्क्रांतीत मानवाच्या सहवासाचे महत्त्व आहे. मानवी वस्तीच्या जवळपास साळुंकीची संख्या वाढलेली आढळते, कारण त्याच्या आहाराच्या आणि अधिवासाच्या गरजा मानवी क्रियाकलापांमुळे पूर्ण होतात. साळुंकी पक्ष्यांनी शहरी आणि ग्रामीण वातावरणात स्वतःला कसे अनुकूल केले हे उत्क्रांतीच्या दृष्टिकोनातून एक रोचक उदाहरण आहे. त्याच्या अनुकूलतेमुळे तो इतर देशांमध्येही प्रसारित झाला आहे, जिथे त्याला परकीय आक्रमक प्रजाती मानले जाते.
शारीरिक रचना (Morphology/Anatomy)
साळुंकी पक्षी साधारणतः २२-२५ सेंटीमीटर लांबीचा असतो आणि त्याचे वजन साधारण ८२-१४३ ग्रॅम पर्यंत असते. त्याचे शरीर तपकिरी रंगाचे असून डोक्याचा भाग काळा असतो. त्याच्या डोळ्याभोवती पिवळ्या रंगाचे वलय असते आणि त्याची चोच आणि पाय पिवळ्या रंगाचे असतात. पंखांच्या टोकांवर पांढरे पट्टे असल्यामुळे त्याला उडताना ओळखणे सोपे होते. साळुंकीचे पंख मजबूत आणि लवचिक असून ते त्याला वेगाने आणि चपळतेने उडायला मदत करतात.
लैंगिक द्विरुपता (Sexual Dimorphism)
साळुंकी पक्ष्यात नर आणि मादी एकसारखेच दिसतात, त्यामुळे त्यांच्या शरीराच्या रंगामुळे त्यांच्यात कोणताही स्पष्ट फरक दिसून येत नाही. दोघांचेही शरीराचे आकारमान आणि रंग सारखेच असल्यामुळे नर आणि मादी यांना वेगळे ओळखणे कठीण असते.
वर्तन (Behavior)
खाद्य (Feeding)
साळुंकी सर्वभक्षी पक्षी आहे, जो विविध प्रकारचे अन्न खातो. त्याच्या आहारामध्ये मुख्यतः कीटक, लहान प्राणी, फळे, धान्य, आणि मानवी अन्नाचा समावेश होतो. शहरी भागात तो कचरापेट्या आणि सार्वजनिक ठिकाणांवर अन्न शोधताना दिसतो. त्याची आहाराची अनुकूलता त्याच्या वाढत्या लोकसंख्येचे मुख्य कारण आहे.
प्रजनन (Breeding)
साळुंकीचा प्रजनन हंगाम साधारणतः मार्च ते ऑगस्ट दरम्यान असतो. मादी एका हंगामात ३-६ अंडी घालते आणि ती साधारण १७-१८ दिवस उबवते. अंड्यांमधून पिल्ले बाहेर आल्यावर दोन्ही पालक पिल्लांना अन्न पुरवतात आणि त्यांची काळजी घेतात. पिल्ले साधारणतः २२-२४ दिवसांत घरटे सोडून बाहेर पडू लागतात. साळुंकीचे घरटे साधारणतः झाडांच्या फांद्यांवर, इमारतींच्या भिंतींमध्ये किंवा मानवी वस्त्यांमध्ये आढळते.
संप्रेषण (Communication)
साळुंकी पक्षी विविध प्रकारचे आवाज काढून संवाद साधतो. तो गोड गाणे गाऊ शकतो आणि विविध प्रकारच्या आवाजांची नक्कलही करू शकतो. त्याच्या आवाजाचा वापर तो आपले क्षेत्र जाहीर करण्यासाठी, इतर पक्ष्यांना इशारा देण्यासाठी आणि जोडीदार आकर्षित करण्यासाठी करतो. साळुंकीचे आवाज सामाजिक संवाद आणि प्रजननाच्या काळातील महत्त्वाचे साधन आहेत.
सांस्कृतिक संदर्भ (Cultural References)
साळुंकी पक्ष्याचा उल्लेख भारतीय लोककथांमध्ये आणि साहित्यामध्ये आढळतो. त्याच्या गोड गाण्यामुळे आणि सामाजिक वर्तनामुळे त्याला विशेष स्थान मिळाले आहे. काही ठिकाणी साळुंकीला शुभ मानले जाते, आणि त्याच्या दर्शनाने सुख-समृद्धी येते असा विश्वास आहे. साळुंकीची सान्निध्य लोकांना आनंद देणारी असते आणि त्यामुळे तो बागांमध्ये आणि सार्वजनिक ठिकाणांवर आवडता पक्षी मानला जातो.
मानवाशी संबंध (Relationship with Humans)
साळुंकी पक्षी मानवांसोबत चांगले सहअस्तित्व राखतो. त्याच्या अनुकूलनक्षमतेमुळे तो शहरी आणि ग्रामीण भागात सहज आढळतो. तो कीटक नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतो, त्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी उपयुक्त ठरतो. परंतु, काही ठिकाणी तो मानवी पिकांचे नुकसान देखील करू शकतो. इतर देशांमध्ये साळुंकीला आक्रमक प्रजाती म्हणून ओळखले जाते, कारण त्याने स्थानिक पक्ष्यांच्या प्रजातींना धोक्यात आणले आहे.
संकटे आणि संवर्धन (Threats and Conservation)
साळुंकी पक्ष्याला सध्या कोणतेही मोठे नैसर्गिक संकट नाही, कारण तो अत्यंत अनुकूलनक्षम आहे. परंतु, काही ठिकाणी त्याच्या आक्रमक वर्तनामुळे त्याला नियंत्रित करण्याचे प्रयत्न केले जातात. शहरीकरण आणि मानवी हस्तक्षेप यामुळे त्याच्या अधिवासावर काही परिणाम झाले आहेत, तरीही त्याची संख्या सध्या स्थिर आहे. त्याच्या संवर्धनासाठी विशेष प्रयत्नांची आवश्यकता नाही, परंतु त्याच्या आक्रमक प्रजाती म्हणून झालेल्या प्रसारामुळे काही ठिकाणी त्याचे नियंत्रण आवश्यक आहे.
संदर्भ (References)
- Wikipedia contributors. (2023). Common myna. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Common_myna
- Ali, S., & Ripley, S. D. (1987). Handbook of the Birds of India and Pakistan. Oxford University Press.
- Grimmett, R., Inskipp, C., & Inskipp, T. (2016). Birds of the Indian Subcontinent (2nd ed.). Bloomsbury Publishing.