कुस्ती हा भारतात अत्यंत प्राचीन आणि लोकप्रिय असा पारंपरिक खेळ आहे. याला मल्ल्युद्ध असंही म्हणतात. भारतातील विविध भागांमध्ये विशेषतः ग्रामीण भागात कुस्तीला सामाजिक, धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व आहे. आखाड्यांमध्ये कुस्ती खेळली जाते, जिथे कुस्तीपटू (मल्ल) आपले कौशल्य, ताकद, आणि सहनशक्ती दाखवतात. कुस्ती हा केवळ एक खेळ नसून ती एक जीवनशैली आहे, ज्यामध्ये कठोर शिस्त, आहार, आणि व्यायाम यांचा समावेश असतो.
कुस्तीमुळे शारीरिक तंदुरुस्ती तर टिकतेच, पण तिच्यामुळे मानसिक स्थैर्य, संयम आणि चिकाटीही निर्माण होते. या खेळाचे विविध प्रकार आज अस्तित्वात असून काही प्रकार पारंपरिक असून काही आधुनिक स्पर्धात्मक स्तरावर खेळले जातात. भारताने आंतरराष्ट्रीय कुस्ती स्पर्धांमध्येही अनेक वेळा आपली छाप पाडली आहे. कुस्ती हा खेळ देशभक्ती, गुरू-शिष्य परंपरा आणि मेहनतीचे प्रतीक मानला जातो.
कुस्तीचा इतिहास
भारतातील कुस्तीचा उगम
भारतातील कुस्तीची परंपरा हजारो वर्षांपूर्वीपासून चालत आलेली आहे. ऋग्वेद आणि महाभारत यासारख्या ग्रंथांमध्ये मल्ल्युद्धाचे उल्लेख आढळतात. महाभारतातील भीम आणि दुर्योधन यांच्यातील गदा युद्ध, तसेच भीमाचे अनेक मल्लांशी झालेलं युद्ध यामधून प्राचीन काळी कुस्तीला असलेलं महत्त्व स्पष्ट होते. योगासारखी तत्त्वज्ञानात्मक बैठक कुस्तीमध्येही दिसून येते.
प्राचीन काळातील कुस्तीचे स्वरूप
प्राचीन काळात कुस्ती ही केवळ शारीरिक सामर्थ्याची चाचणी नव्हती, तर ती धर्म आणि राजकीय प्रतिष्ठेशीही जोडलेली होती. राजा-महाराजांच्या दरबारात मल्ल्युद्ध स्पर्धा भरवल्या जात आणि त्या विजेत्यांना प्रतिष्ठा आणि बक्षिसे दिली जात. अनेक मंदिरे आणि मठांमध्येही आखाडे स्थापन करण्यात आले होते, जिथे कुस्तीचे प्रशिक्षण दिले जात असे.
मुघल व पेशवाई काळातील कुस्ती
मुघल काळात कुस्तीचा प्रभाव फार मोठा होता. मुघल सम्राटांनी कुस्तीला राजाश्रय दिला. मल्लांच्या शौर्याचे आणि ताकदीचे दर्शन सम्राटांच्या समोर केले जात असे. यानंतर पेशवाई काळात महाराष्ट्रात कुस्तीला नवीन बळ मिळाले. पेशवे दरबारात कुस्ती मोठ्या उत्सवांमध्ये साजरी केली जात असे. पुणे, कोल्हापूर, सातारा यांसारख्या ठिकाणी कुस्तीच्या आखाड्यांनी विशेष ख्याती मिळवली.
आधुनिक काळातील कुस्तीचा विकास
इंग्रजी राजवटीतही कुस्तीला मरगळ येण्याऐवजी तिच्या स्वरूपात बदल होत गेला. पारंपरिक मातीतील कुस्ती सोबतच चटईवरील कुस्तीचा प्रसार झाला. स्वातंत्र्यानंतर भारताने आंतरराष्ट्रीय कुस्ती संघटनेत (UWW) सदस्यत्व घेतल्यावर, फ्रीस्टाईल आणि ग्रीको-रोमन कुस्ती प्रकार अधिक लोकप्रिय झाले. यानंतर भारतातील कुस्तीपटूंनी ऑलिम्पिक, राष्ट्रकुल आणि आशियाई स्पर्धांमध्ये उत्कृष्ट कामगिरी करत जागतिक पातळीवर भारताचे नाव उज्ज्वल केले.
कुस्तीचे प्रकार
भारत आणि जगभरात कुस्तीचे अनेक प्रकार अस्तित्वात आहेत. काही पारंपरिक, तर काही आधुनिक स्पर्धात्मक स्वरूपाचे आहेत. प्रत्येक प्रकारात काही विशिष्ट नियम, खेळण्याची पद्धत आणि प्रशिक्षण शैली असते.
मल्ल्युद्ध
मल्ल्युद्ध हा भारतातील सर्वात प्राचीन आणि पारंपरिक प्रकार आहे. यामध्ये मातीवर कुस्ती खेळली जाते आणि खेळाडूंना मल्ल म्हणून ओळखले जाते. या प्रकारामध्ये फक्त शारीरिक ताकद नव्हे तर मनोबल, शिस्त आणि गुरू-शिष्य संबंध महत्त्वाचे मानले जातात. मल्ल्युद्धात पारंपरिक तंत्रांचा वापर केला जातो आणि ही कुस्ती धार्मिक किंवा सांस्कृतिक उत्सवांदरम्यान खास करून आयोजिली जाते.
मातीतील कुस्ती
ही भारतातील सर्वाधिक लोकप्रिय कुस्तीची शैली आहे. कुस्ती मातीच्या आखाड्यात खेळली जाते. माती खास पद्धतीने शुद्ध केली जाते व त्यात ताकद वाढवणारे औषधी तेल, तूप इत्यादी मिसळले जाते. मल्ल अंगाला तेल लावून कुस्ती करतात, त्यामुळे पकड सैल होते आणि अधिक कौशल्याची गरज लागते. महाराष्ट्र, पंजाब, उत्तर प्रदेश यांसारख्या राज्यांमध्ये ही प्रथा आजही लोकप्रिय आहे.
फ्रीस्टाईल कुस्ती
फ्रीस्टाईल कुस्ती हा आधुनिक आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळला जाणारा प्रकार आहे. यामध्ये दोन्ही कुस्तीपटूंना संपूर्ण शरीराचा वापर करून प्रतिस्पर्ध्याला चितपट करण्याची मुभा असते. पुरुष आणि महिला दोघांनाही या प्रकारात स्पर्धा खेळता येते. ऑलिम्पिक आणि जागतिक स्पर्धांमध्ये फ्रीस्टाईल कुस्तीला मानाचे स्थान आहे.
ग्रीको-रोमन कुस्ती
ग्रीको-रोमन हा कुस्तीचा अजून एक महत्त्वाचा प्रकार आहे जो आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये खेळला जातो. यामध्ये खेळाडूंना फक्त कंबरच्या वरच्या भागावर तंत्राचा वापर करून प्रतिस्पर्ध्याला चितपट करावा लागतो. पायांवर आघात करणे किंवा पायांचा वापर करणे या प्रकारात प्रतिबंधित असते. यामुळे या प्रकारात कुस्ती अधिक तांत्रिक आणि काटेकोर होते.
आंतरराष्ट्रीय कुस्ती स्पर्धा
कुस्ती ही ऑलिम्पिक खेळांचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. युनायटेड वर्ल्ड रेसलिंग (UWW) ही आंतरराष्ट्रीय संस्था जगभरातील कुस्तीचे नियमन करते. भारतासह अनेक देश फ्रीस्टाईल आणि ग्रीको-रोमन प्रकारात भाग घेतात. ऑलिम्पिक, आशियाई क्रीडा स्पर्धा, राष्ट्रकुल स्पर्धा, आणि वर्ल्ड रेसलिंग चॅम्पियनशिप या प्रमुख स्पर्धांमध्ये कुस्तीपटू आपली ताकद दाखवतात.
कुस्तीचे नियम व तंत्र
कुस्ती खेळण्यासाठी काही ठराविक नियम पाळावे लागतात. हे नियम खेळात शिस्त राखण्यासाठी, स्पर्धा न्याय्य पद्धतीने पार पाडण्यासाठी आणि खेळाडूंच्या सुरक्षेसाठी आवश्यक असतात. यासोबतच कुस्तीमध्ये अनेक तांत्रिक हालचाली असतात, ज्या कुस्तीपटूंच्या यशात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.
कुस्तीचे मूलभूत नियम
- प्रत्येक कुस्ती सामन्याला ठराविक वेळ असते. फ्रीस्टाईल व ग्रीको-रोमन प्रकारात दोन राऊंड असतात, प्रत्येक ३ मिनिटांचा.
- दोन्ही खेळाडूंनी नियमबद्ध पोशाख घालणे आवश्यक असते.
- एखादा खेळाडू जर नियम तोडतो किंवा अपायकारक हालचाली करतो, तर त्याला इशारा दिला जातो किंवा गुण कापले जातात.
- सामना चितपट केल्यावर, गुणांच्या आधारे किंवा निर्णयाने जिंकता येतो.
गुणपद्धती व विजयी ठरवण्याचे नियम
- प्रतिस्पर्ध्याला जमिनीवर पाठीवर चितपट केल्यास सामना थांबवून विजेता घोषित केला जातो.
- प्रतिस्पर्ध्याला उठू न देता विशिष्ट वेळ पर्यंत जमिनीवर ठेवले, तर गुण दिले जातात.
- प्रतिस्पर्ध्याने नियम तोडल्यास विरोधकाला गुण दिले जातात.
- सामना पूर्ण झाल्यावर ज्याच्याकडे अधिक गुण असतील तो विजेता मानला जातो.
कुस्तीतील प्रमुख तंत्र
कुस्तीत अनेक तंत्रांचा उपयोग केला जातो. हे तंत्र शिकण्यासाठी नियमित सराव, योग्य गुरू आणि तांत्रिक समज आवश्यक असते.
पाय चूक
हा एक मूळचा तांत्रिक डाव आहे, ज्यामध्ये प्रतिस्पर्ध्याचा पाय पकडून तोल बिघडवून त्याला जमिनीवर पाडले जाते. हे तंत्र फ्रीस्टाईल कुस्तीत अधिक वापरले जाते.
धोबीपछाड
धोबीपछाड हा कुस्तीतील एक प्रसिद्ध डाव आहे. यामध्ये प्रतिस्पर्ध्याला उचलून मागच्या दिशेने झोपवले जाते, ज्यामुळे तो चितपट होतो.
चितपट करणे
चितपट म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याच्या खांद्यांचा भाग पूर्णपणे जमिनीला स्पर्श होईपर्यंत त्याला पकडणे. जो खेळाडू हे यशस्वीपणे करतो, तो थेट विजेता ठरतो. यासाठी ताकद, तंत्र आणि अचूक वेळ यांचा समन्वय आवश्यक असतो.
कुस्तीचे मैदान व साहित्य
कुस्ती खेळण्यासाठी विशिष्ट प्रकारच्या मैदानाची आणि साहित्याची गरज असते. पारंपरिक आणि आधुनिक प्रकारानुसार या बाबतीत काही फरक असतो.
आखाडा आणि त्याचे प्रकार
आखाडा म्हणजे मातीवर बनवलेले कुस्तीचे पारंपरिक मैदान. हा आखाडा विशेष प्रकारे तयार केला जातो. माती सडवली जाते, त्यात तूप, दूध, हरभऱ्याचे पीठ किंवा औषधी तेल मिसळून ती मऊ व सुरक्षित बनवली जाते. आखाडा तयार करताना त्याचे सपाटपणा, मातीचा प्रकार आणि आर्द्रता यावर विशेष लक्ष दिले जाते. कुस्तीचे मल्ल दररोज पहाटे किंवा संध्याकाळी आखाड्यात सराव करतात.
माती विरुद्ध मॅट (चटई) कुस्ती
पारंपरिक मातीतील कुस्तीप्रमाणेच आजकाल चटईवर (mat) कुस्ती खेळली जाते, विशेषतः स्पर्धात्मक स्तरावर. चटई ही विशेष रबर किंवा स्पंजच्या थरांनी बनलेली असते. ती खेळाडूंना चोचल्यापासून वाचवते. आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये ही चटई वापरली जाते. मातीतील कुस्ती आणि चटईवरील कुस्ती यामध्ये खेळाच्या शैलीत आणि हालचालींमध्ये स्पष्ट फरक जाणवतो.
कुस्तीचे कपडे व उपकरणे
कुस्ती खेळताना विशिष्ट कपडे घालावे लागतात. पारंपरिक कुस्तीत मल्ल लंगोट वापरतो, तर आधुनिक कुस्तीत सिंगलेट नावाचा घट्ट अंगाला फिट बसणारा पोशाख वापरतात. यामुळे हालचाली सोप्या होतात आणि स्पर्धेत अडथळा येत नाही. तसेच मॅटवर खेळताना घासून दुखापत होऊ नये म्हणून विशेष प्रकारचे बूट (wrestling shoes) वापरले जातात. काही खेळाडू कान वाचवण्यासाठी हेडगियर सुद्धा वापरतात.
प्रसिद्ध कुस्तीपटू
भारतात आणि महाराष्ट्रात अनेक कुस्तीपटूंनी आपली छाप पाडली आहे. त्यांनी पारंपरिक आखाड्यांपासून ते आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांपर्यंत आपली क्षमता सिद्ध केली आहे.
ऐतिहासिक कुस्तीपटू
गोपालानंद मुथुकृष्ण
गोपालनंद हे प्राचीन काळात प्रसिद्ध असलेले मल्ल होते. दक्षिण भारतात त्यांच्या ताकदीच्या आणि शौर्याच्या अनेक कथा प्रसिद्ध होत्या. ते मल्ल्युद्धाचे कौशल्य शिकवणारे गुरू म्हणूनही ओळखले जात.
केशवदास मल्ल
केशवदास हे मराठा साम्राज्याच्या काळातील नावाजलेले मल्ल होते. त्यांची आखाड्यातील शिस्त, आहार आणि तंत्रज्ञान आजही आदर्श मानले जाते. त्यांच्या कुस्तीतील विजयांच्या कथा लोककथांमधून सांगितल्या जातात.
आधुनिक कुस्तीपटू
खाशाबा जाधव
खाशाबा जाधव हे स्वतंत्र भारताचे पहिले ऑलिम्पिक पदकविजेते कुस्तीपटू होते. १९५२ साली हेलसिंकी ऑलिम्पिकमध्ये त्यांनी ब्राँझ पदक जिंकून इतिहास रचला. ते महाराष्ट्राच्या साताऱ्यातील रहिवासी होते आणि आजही त्यांचे नाव अभिमानाने घेतले जाते.
सुशील कुमार
सुशील कुमार यांनी २००८ बीजिंग ऑलिम्पिकमध्ये ब्राँझ आणि २०१२ लंडन ऑलिम्पिकमध्ये रौप्य पदक जिंकले. ते भारताचे पहिले दुहेरी ऑलिम्पिक पदक विजेते कुस्तीपटू ठरले. त्यांनी भारतात कुस्तीला नवे महत्त्व प्राप्त करून दिले.
बबिता फोगाट
बबिता फोगाट ही हरियाणाच्या प्रसिद्ध फोगाट कुटुंबातील कुस्तीपटू आहे. तिने राष्ट्रकुल स्पर्धांमध्ये सुवर्ण पदक जिंकले आहे. तिच्या आयुष्यावर आधारित “दंगल” चित्रपट प्रसिद्ध झाला होता.
विनेश फोगाट
विनेश फोगाट ही आंतरराष्ट्रीय स्तरावर यश मिळवणारी एक प्रभावी महिला कुस्तीपटू आहे. तिने आशियाई खेळांमध्ये सुवर्णपदक जिंकले आहे. तिच्या तंत्रशुद्ध आणि आक्रमक खेळशैलीचे कौतुक करण्यात येते.
बजरंग पुनिया
बजरंग पुनिया हा भारताचा सर्वोत्तम पुरुष कुस्तीपटूंपैकी एक मानला जातो. त्याने जागतिक स्पर्धांमध्ये अनेक वेळा पदकं जिंकली आहेत. त्याची गतिशीलता, ताकद आणि आक्रमकता ही त्याची खास वैशिष्ट्यं मानली जातात.
महाराष्ट्रातील कुस्ती
महाराष्ट्रात कुस्ती हा केवळ खेळ नाही, तर ती एक परंपरा, संस्कृती आणि आत्मसन्मानाचे प्रतीक आहे. इथे कुस्तीला विशेष महत्त्व असून ग्रामीण भागांपासून ते शहरी आखाड्यांपर्यंत कुस्तीचा प्रभाव स्पष्टपणे जाणवतो.
महाराष्ट्रातील आखाड्यांची परंपरा
महाराष्ट्रातील अनेक गावांमध्ये आखाडे ही परंपरेने चालत आलेली स्थळं आहेत. या आखाड्यांमध्ये पहाटेपासूनच मल्ल सराव करतात. गुरू-शिष्य परंपरेवर आधारित शिक्षण पद्धती असून गुरूंचा शब्द अंतिम मानला जातो. पुणे, कोल्हापूर, सांगली, सातारा यांसारख्या ठिकाणी आजही अनेक जुने आखाडे अस्तित्वात आहेत. काही आखाडे तर शंभर वर्षांहून अधिक जुने आहेत.
ग्रामीण भागातील कुस्तीची लोकप्रियता
गावागावात होणाऱ्या जत्रा, उत्सव आणि धार्मिक कार्यक्रमांमध्ये कुस्तीचे सामने आयोजित केले जातात. यात भाग घेणारे मल्ल शारीरिक आणि मानसिक दृष्टिकोनातून तयार असतात. गावकऱ्यांच्या उत्साहात ही कुस्तीची स्पर्धा रंगते. स्थानिक स्तरावर मोठ्या संख्येने प्रेक्षक गोळा होतात आणि विजेत्या मल्लाला “मालक” किंवा “हिरा मल्ल” म्हणून ओळख दिली जाते.
पुणे, कोल्हापूर, सांगलीतील कुस्ती परंपरा
- पुणे – येथे ऐतिहासिक “मोतीबाग तलावाजवळील आखाडा” प्रसिद्ध आहे. येथे अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय मल्ल तयार झाले आहेत.
- कोल्हापूर – येथे राजर्षी शाहू महाराजांनी कुस्तीला राजाश्रय दिला होता. त्यामुळे कोल्हापूरची कुस्ती परंपरा अधिक समृद्ध झाली.
- सांगली – येथे देखील अनेक आखाडे असून येथील मल्लांनी महाराष्ट्रासह देशभरात आपली छाप पाडली आहे.
महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध कुस्ती स्पर्धा
- हिंजवडी कुस्ती स्पर्धा (पुणे)
- राज्यस्तरीय मल्लविद्या महोत्सव
- दादासाहेब वर्तक कुस्ती स्पर्धा (पालघर)
- महालक्ष्मी कुस्ती स्पर्धा (कोल्हापूर)
या स्पर्धांमध्ये राज्यभरातील मल्ल भाग घेतात आणि त्यात विजय मिळवणं ही मोठी प्रतिष्ठेची बाब मानली जाते.
कुस्तीचे सामाजिक व सांस्कृतिक महत्त्व
कुस्ती ही केवळ शरीराच्या ताकदीची चाचणी नसून ती भारतीय समाजाच्या मनोभूमिकेचा एक भाग आहे. तिच्यात विविध मूल्यं, शिस्त आणि जीवनशैली यांचे प्रतिबिंब दिसून येते.
कुस्ती आणि शारीरिक तंदुरुस्ती
कुस्तीमुळे खेळाडूंची ताकद, सहनशक्ती, लवचिकता आणि फुर्तीसुध्दा वाढते. दररोजचा व्यायाम, योग्य आहार, सकस जीवनशैली यामुळे मल्ल शारीरिकदृष्ट्या अत्यंत सशक्त असतो. आजच्या काळात तंदुरुस्तीच्या दृष्टीने कुस्तीची लोकप्रियता वाढत आहे.
कुस्तीतील गुरू-शिष्य परंपरा
कुस्तीचे शिक्षण गुरूकडूनच मिळते. मल्ल आपल्या गुरूला अत्यंत श्रद्धेने आणि आदराने मानतो. गुरूच्या आदेशाशिवाय मल्ल कोणतेही महत्त्वाचे निर्णय घेत नाही. गुरूचे मार्गदर्शन केवळ तांत्रिक मर्यादेत मर्यादित नसते, तर ते जीवनशैली, आहार, आणि चारित्र्य यांचाही भाग असतो.
कुस्तीतील नैतिक मूल्ये व शिस्त
कुस्तीत स्वतःवर नियंत्रण, समोरच्याचा आदर, नियमांची शिस्त, आणि संयम हे गुण खूप महत्त्वाचे असतात. खेळातील पराभव स्वाभिमानाने स्वीकारणे, स्पर्धकाचा सन्मान राखणे आणि सतत सराव करून सुधारणा करणे ही मूल्यं कुस्तीच्या माध्यमातून शिकवली जातात.
महिलांची कुस्तीतील वाटचाल
कुस्ती हा पूर्वी पुरुषप्रधान खेळ समजला जात असे. मात्र गेल्या काही दशकांत महिलांनी या क्षेत्रात मोठी झेप घेतली असून अनेक आंतरराष्ट्रीय यश संपादन केली आहेत. ही वाटचाल अनेक अडथळ्यांवर मात करून साध्य करण्यात आली आहे.
प्रारंभिक अडथळे
महिलांच्या कुस्तीमध्ये येण्यास सुरुवातीला समाजाने अनेक आडवे प्रश्न उपस्थित केले. महिलांनी आखाड्यांमध्ये उतरू नये, त्यांच्या शरीरावर इजा होईल, ही “पुरुषांची क्रीडा” आहे, असे समज रुढ होते. पारंपरिक कुटुंबांमधून प्रतिकार होणे, अपुरे प्रशिक्षण सुविधा, योग्य प्रशिक्षकांची कमतरता अशा अनेक समस्यांना महिलांना तोंड द्यावे लागले.
महिलांच्या राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय यशोगाथा
या अडथळ्यांवर मात करून हरियाणातील फोगाट बहिणी, विशेषतः गीता, बबिता, विनेश यांनी भारतासाठी राष्ट्रकुल स्पर्धांमध्ये सुवर्णपदके जिंकली. त्यांच्यापाठोपाठ साक्षी मलिक हिने २०१६ रिओ ऑलिम्पिकमध्ये कांस्य पदक जिंकून इतिहास रचला.
महिलांनी केवळ भारतातच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही आपली ताकद दाखवली. त्यांच्या या कामगिरीमुळे अनेक तरुणी कुस्ती क्षेत्राकडे आकर्षित झाल्या.
समाजातील बदलती दृष्टी
महिलांच्या यशामुळे समाजाचा दृष्टिकोनही हळूहळू बदलू लागला. पालकांनी मुलींना आखाड्यात पाठवण्यास सुरुवात केली. शासन आणि क्रीडा संघटनांनी महिला कुस्तीला प्रोत्साहन दिलं. आज अनेक महिला कुस्तीपटूंना प्रशिक्षण केंद्रे, आर्थिक मदत, आणि स्पर्धेच्या संधी उपलब्ध होत आहेत.
कुस्ती व माध्यमे
कुस्तीचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला आहे आणि यामध्ये माध्यमांचा मोलाचा वाटा आहे. चित्रपट, माहितीपट, पुस्तकं आणि सोशल मिडियामार्फत कुस्तीचा आदर्श समाजासमोर उभा केला जातो.
चित्रपटांमधून कुस्तीचे चित्रण
दंगल
२०१६ साली प्रदर्शित झालेला “दंगल” चित्रपट हा भारतीय महिला कुस्तीच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड ठरला. फोगाट कुटुंबाची प्रेरणादायी कहाणी सांगणाऱ्या या चित्रपटात आमिर खानने महावीर फोगाटची भूमिका साकारली. या चित्रपटामुळे देशभरात महिला कुस्तीबद्दल जनजागृती झाली.
सुलतान
“सुलतान” हा सलमान खान अभिनीत चित्रपट असून यात पारंपरिक मातीतील कुस्तीपासून ते आंतरराष्ट्रीय चटईवरील कुस्तीपर्यंतच्या प्रवासाचे चित्रण आहे. या चित्रपटाने कुस्तीमधील तांत्रिकता, संघर्ष, आणि मनोबल यांचे वास्तवदर्शी चित्र उभे केले.
कुस्तीवरील माहितीपट व पुस्तकं
भारतातील आणि जागतिक कुस्तीवर अनेक माहितीपट आणि पुस्तकं लिहिली गेली आहेत. “Wrestling with Destiny”, “Akhada” (महावीर फोगाट यांचे आत्मचरित्र), आणि “Khali – The Man Who Became a Giant” ही काही उल्लेखनीय उदाहरणं आहेत. या साहित्यामुळे कुस्तीचा इतिहास, प्रयत्नशीलता आणि यशाचे रहस्य समजून घेता येते.
कुस्तीची समाजमाध्यमांवरील लोकप्रियता
आजच्या युगात सोशल मिडिया हे मोठं माध्यम बनलं आहे. इंस्टाग्राम, फेसबुक, यूट्यूब अशा प्लॅटफॉर्मवर कुस्तीचे व्हिडीओ, सराव क्लिप्स, आणि कुस्तीपटूंच्या प्रेरणादायी कथा मोठ्या प्रमाणावर पाहायला मिळतात. त्यामुळे नवोदित खेळाडूंना प्रेरणा मिळते, आणि समाजात या खेळाबद्दल अधिक स्वीकारार्हता निर्माण होते.
शालेय व महाविद्यालयीन पातळीवरील कुस्ती
कुस्तीचा पाया लहान वयात घातला गेला, तर विद्यार्थी शारीरिकदृष्ट्या सक्षम होत असून भविष्यात मोठ्या पातळीवर स्पर्धा जिंकण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये कुस्तीला महत्त्वाचे स्थान मिळाले आहे.
शारीरिक शिक्षणातील स्थान
शारीरिक शिक्षण हा शालेय अभ्यासक्रमाचा भाग असून त्यात विविध खेळांचा समावेश केला जातो. कुस्ती हा शारीरिक क्षमतेचा आणि सहनशक्तीचा खेळ असल्यामुळे अनेक शाळांमध्ये याला विशेष महत्त्व दिले जाते. कुस्तीमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्त, आत्मविश्वास आणि सामाजिकतेची भावना वाढीस लागते.
शालेय कुस्ती स्पर्धा
राज्य व राष्ट्रीय स्तरावर शालेय कुस्ती स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. भारत सरकारच्या खेलो इंडिया या उपक्रमांतर्गत विद्यार्थ्यांसाठी व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले जाते. या स्पर्धांमधूनच अनेक खेळाडू निवडून घेतले जातात आणि त्यांना प्रशिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले जाते. राज्य क्रीडा स्पर्धा, जिल्हास्तरीय स्पर्धा, व राष्ट्रीय शालेय कुस्ती स्पर्धा या काही प्रमुख स्पर्धा आहेत.
विद्यार्थ्यांसाठी संधी
विद्यार्थ्यांना कुस्तीच्या माध्यमातून क्रीडा शिष्यवृत्ती, प्रवेशात सवलत आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण मिळू शकते. यामुळे शालेय व महाविद्यालयीन विद्यार्थी कुस्तीमध्ये रुची घेतात. याशिवाय, शाळांमध्ये प्रशिक्षण देणारे प्रशिक्षक, आखाडे आणि साधनसामग्री पुरवण्याचे प्रयत्नही सुरू आहेत.
भारतातील कुस्ती संघटना व प्रशिक्षण केंद्रे
भारतामध्ये कुस्तीच्या प्रचार व प्रसारासाठी अनेक संघटना आणि प्रशिक्षण संस्था कार्यरत आहेत. या संस्थांमुळे कुस्ती खेळाचे व्यावसायिक स्वरूप अधिक बळकट झाले आहे.
भारतीय कुस्ती महासंघ
भारतीय कुस्ती महासंघ (Wrestling Federation of India – WFI) ही देशातील सर्वोच्च संस्था आहे, जी कुस्तीच्या सर्व प्रकारांवर नियंत्रण ठेवते. ती राष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित करते, आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांसाठी संघ निवडते, आणि खेळाडूंना प्रशिक्षण तसेच आर्थिक मदत प्रदान करते.
नेताजी सुभाष राष्ट्रीय क्रीडा संस्था
नेताजी सुभाष राष्ट्रीय क्रीडा संस्था (NIS), पटियाला ही भारतातील सर्वात मोठी क्रीडा प्रशिक्षण संस्था आहे. येथे कुस्तीसह इतर खेळांचेही प्रशिक्षक तयार केले जातात. येथे कुस्तीपटूंना आधुनिक सुविधा, पोषण, व्यायामशाळा आणि तांत्रिक मार्गदर्शन मिळते.
राज्यस्तरीय संघटना
प्रत्येक राज्यात स्वतंत्र कुस्ती संघटना कार्यरत आहेत. उदा., महाराष्ट्र कुस्ती परिषदेमार्फत राज्यातील कुस्ती स्पर्धा, प्रशिक्षण शिबिरे व निवड चाचण्या आयोजित केल्या जातात. या संघटनांमुळे स्थानिक पातळीवर कुस्तीला चालना मिळते.
खासगी प्रशिक्षण केंद्रे व त्यांचे योगदान
आज अनेक खासगी कुस्ती अकादम्या स्थापन झाल्या आहेत. JSW Wrestling Academy, Chhatrasal Stadium Wrestling Academy, आणि Guru Hanuman Akhara या काही नामांकित संस्था आहेत. या संस्था कुस्तीपटूंना आधुनिक प्रशिक्षण, आहार तज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ आणि फिजिओथेरपिस्टसह संपूर्ण सुविधा पुरवतात. त्यामुळे आजचा कुस्तीपटू शास्त्रशुद्ध मार्गाने प्रगती करत आहे.
कुस्तीतील आहारशास्त्र व दिनचर्या
कुस्ती हे एक अत्यंत मेहनतीचे आणि शारीरिक ताकदीवर आधारित खेळ असल्यामुळे कुस्तीपटूंच्या आहार आणि दिनचर्येला अत्यंत महत्त्व आहे. योग्य पोषण आणि नियमित व्यायामाच्या आधारावरच मल्ल आपली क्षमता टिकवू शकतो.
कुस्तीपटूंचा आहार
कुस्तीपटूंना भरपूर प्रथिने, शरीरसाठी आवश्यक फॅट्स, जीवनसत्त्वे आणि खनिज पदार्थ मिळेल असा आहार घ्यावा लागतो. त्यामध्ये दूध, तूप, डाळी, फळं, बदाम, अंडी, मासे, चिकन आणि संपूर्ण धान्यांचा समावेश असतो. पारंपरिक मल्ल दूध व बदाम हा आहार मुख्य मानतात. मल्लांमध्ये सत्त्वयुक्त आहार ही एक पद्धती आहे ज्यात शरीराला ऊर्जा मिळवून देणारे अन्न पदार्थ दिले जातात.
व्यायाम व विश्रांतीचे महत्त्व
कुस्तीपटू दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी नियमित व्यायाम करतात. व्यायामामध्ये दौड, उष्णता व्यायाम (warm-up), दंड-बैठका, वजन उचलणे, आणि आखाड्यातील कुस्ती सराव यांचा समावेश असतो. या व्यायामामुळे ताकद, लवचिकता आणि सहनशक्ती वाढते.
विश्रांती ही देखील तितकीच महत्त्वाची असते. मल्लांनी वेळेवर झोपणं आणि पुरेशी विश्रांती घेणं आवश्यक असतं. झोपेमुळे शरीर पुन्हा ऊर्जा प्राप्त करतं आणि स्नायूंना विश्रांती मिळते.
मानसिक तयारी व ध्यान
कुस्तीमध्ये मानसिक ताकद हे देखील यशाचं महत्त्वाचं घटक आहे. हार-जीत, स्पर्धेचा ताण, आणि वेळेवर निर्णय घेण्याची क्षमता ही मानसिक पातळीवर ठरते. म्हणूनच काही कुस्तीपटू ध्यान, प्राणायाम आणि योगाभ्यास करत मानसिक स्थैर्य टिकवून ठेवतात. काहीजण तर स्पर्धेपूर्वी ध्यान करून स्वतःला प्रोत्साहित करतात.
भविष्यकालीन शक्यता व आव्हाने
आजच्या घडीला कुस्ती खेळ भरभराटीच्या मार्गावर आहे, परंतु त्याचबरोबर काही आव्हानांनाही तोंड द्यावे लागत आहे. योग्य दिशा मिळाल्यास कुस्ती भारतात एक व्यावसायिक आणि सामाजिकदृष्ट्या परिणामकारक खेळ ठरू शकतो.
कुस्तीच्या व्यावसायिक रूपाचे भविष्य
कुस्तीला आज Pro Wrestling League सारख्या व्यावसायिक मंचांमुळे मोठा व्यासपीठ मिळाले आहे. विविध कंपन्या, मीडिया हाऊसेस, आणि प्रायोजक कुस्तीमध्ये गुंतवणूक करत आहेत. यामुळे खेळाडूंना आर्थिक मदत, प्रसिद्धी आणि करिअरच्या संधी उपलब्ध होत आहेत. पुढील काळात अजूनही व्यावसायिक लीग, ब्रँड प्रमोशन आणि जागतिक सामन्यांमध्ये भाग घेण्याचे अधिक पर्याय तयार होण्याची शक्यता आहे.
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
आज कुस्तीमध्ये व्हिडीओ अ‍ॅनालिसिस, फिटनेस ट्रॅकिंग डिव्हाइसेस, आणि AI आधारित प्रशिक्षण प्रणाली यांचा वापर वाढत आहे. यामुळे मल्ल आपल्या खेळात सुधारणा करू शकतात. प्रशिक्षक देखील आपल्या विद्यार्थ्याच्या ताकद आणि कमजोरी यांचा सखोल अभ्यास करून योग्य मार्गदर्शन देऊ शकतात.
प्रशिक्षणातील आव्हाने
आजही अनेक भागांत प्रशिक्षणाच्या सुविधा अपुऱ्या आहेत. ग्रामीण भागात प्रशिक्षित कोच, व्यायामशाळा, आणि पोषणविषयक मार्गदर्शनाचा अभाव आहे. तसेच, आर्थिक अडचणींमुळे काही मल्लांनी खेळ सोडावा लागतो. त्यामुळे या समस्यांवर उपाययोजना गरजेच्या आहेत.
महिला कुस्तीला अधिक प्रोत्साहन
महिला कुस्तीला आज जितका प्रतिसाद मिळतो आहे, तो अजूनही अपुरा आहे. महिला मल्लांना स्वतंत्र प्रशिक्षण केंद्र, महिला प्रशिक्षक, सुरक्षितता आणि स्पर्धेच्या संधी उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे. समाजाच्या मानसिकतेत पूर्ण बदल होईपर्यंत या दिशेने सातत्याने प्रयत्न करावे लागतील.
निष्कर्ष
कुस्ती हा भारताचा आत्मा जपणारा आणि हजारो वर्षांची परंपरा लाभलेला खेळ आहे. शारीरिक तंदुरुस्ती, मानसिक बळ, आणि संस्कार यांचा संगम असलेल्या या खेळाने अनेक तरुणांना प्रेरणा दिली आहे. आज कुस्ती आंतरराष्ट्रीय स्तरावर झेप घेत असून तिचे भवितव्य उज्ज्वल आहे. शासन, समाज आणि मीडिया यांचं सहकार्य मिळाल्यास कुस्ती पुन्हा एकदा “राष्ट्रीय खेळ” बनू शकेल. पारंपरिक आखाड्यांपासून ते अत्याधुनिक प्रशिक्षण केंद्रांपर्यंतचा हा प्रवास ही एक प्रेरणादायी कहाणी आहे.