भारतामध्ये ३०० हून अधिक सर्प प्रजाती आढळतात, ज्यापैकी सुमारे ६० प्रजाती विषारी असून, मानवी आरोग्यावर गंभीर परिणाम करतात [१][२]. या विषारी सापांपैकी, “बिग फोर” सापांना—भारतीय नाग (Naja naja), मण्यार (Bungarus caeruleus), रसेल वायपर (Daboia russelii), आणि फुरसे (Echis carinatus)—विशेष महत्त्व दिले जाते, कारण हे साप सर्वाधिक सर्पदंशांच्या घटनांना कारणीभूत ठरतात आणि मृत्यू व गंभीर जखमांमध्ये मोलाचा वाटा उचलतात [१][३].
विषारी सापांच्या कुटुंबांचा आढावा
१. इलॅपिडी (Elapidae)
इलॅपिडी कुटुंबात अत्यंत विषारी सापांचा समावेश होतो, जसे की नाग आणि मण्यार. हे साप त्यांच्या फिक्स्ड फ्रंट फॅंग्स मुळे ओळखले जातात, जे त्यांना विष पिचकारण्यासाठी उपयुक्त ठरतात [३]. भारतीय नाग (Naja naja) आणि मण्यार (Bungarus caeruleus) हे या कुटुंबाचे प्रमुख प्रतिनिधी आहेत. हे साप धोक्यात असताना आपले फणा पसरवून विशेष बचाव प्रदर्शन करतात, ज्यामुळे त्यांची ओळख सुलभ होते [३].
२. वायपरिडी (Viperidae)
वायपरिडी कुटुंबातील साप लांब, माघारी फिरणारे फॅंग्स वापरून त्यांच्या शिकारांना विष पिचकारतात [२][३]. या कुटुंबात रसेल वायपर (Daboia russelii) आणि फुरसे (Echis carinatus) यांचा समावेश होतो, जे भारतात मोठ्या प्रमाणावर आढळतात आणि सर्पदंशांच्या घटनांसाठी विशेष प्रसिद्ध आहेत [१][२].
३. हायड्रोफिडी (Hydrophiidae)
हायड्रोफिडी कुटुंबात सागरी सापांचा समावेश होतो, जे समुद्री वातावरणात राहण्यासाठी अनुकूलित झाले आहेत. हे साप देखील अत्यंत विषारी असतात, परंतु जमीनवर कमी प्रमाणात आढळतात. तरीही, हे साप भारतीय सापांच्या विविधतेत भर घालतात [३].
प्रमुख विषारी साप
१. भारतीय नाग (Indian Cobra – Naja naja)
भारतीय नाग, ज्याला स्पेक्टॅकल्ड कोब्रा असेही म्हणतात, हा भारतातील सर्वात प्रसिद्ध विषारी सापांपैकी एक आहे. हा साप त्याच्या विशिष्ट फणाने ओळखला जातो. नागाचे विष न्यूरोटॉक्सिक आहे, जे स्नायूंच्या कार्यावर परिणाम करते आणि उपचार न झाल्यास लकवा आणि श्वसनवरोध होऊ शकतो [१२]. भारतीय नाग संपूर्ण भारतीय उपखंडात आढळतो आणि त्याला स्थानिक लोककथा आणि धार्मिक प्रथांमध्ये महत्त्वाचे स्थान दिले जाते. हिंदू धर्मात, नाग हे अनेक देवतांचे प्रतीक मानले जाते [४].
२. रसेल वायपर (Russell’s Viper – Daboia russelii)
रसेल वायपर हा भारतातील सर्वात घातक सापांपैकी एक मानला जातो. हा साप वार्षिक मृत्यूंमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. त्याचे विष हेमोटॉक्सिक आहे, जे गंभीर ऊतींना हानी पोहोचवते आणि आंतरिक रक्तस्रावास कारणीभूत ठरते [५]. रसेल वायपर ग्रामीण आणि शहरी अशा दोन्ही भागांमध्ये आढळतो, ज्यामुळे मानवी संपर्काची शक्यता वाढते आणि तो अधिक धोकादायक ठरतो [६].
३. मण्यार (Common Krait – Bungarus caeruleus)
मण्यार हा आणखी एक विषारी साप आहे, जो भारतीय लोकांसाठी मोठा धोका निर्माण करतो. त्याचे विष न्यूरोटॉक्सिक असून, ते स्नायू लकवा घडवून आणते. वेळेत वैद्यकीय उपचार न झाल्यास दंश प्राणघातक ठरू शकतो [५]. मण्यार सहसा रात्री सक्रिय असतो आणि विविध निवासस्थानांमध्ये आढळतो, जसे की जंगल, खेडी, आणि शेतजमीन, ज्यामुळे मानवी संपर्काची शक्यता वाढते [३].
४. फुरसे (Saw-Scaled Viper – Echis carinatus)
फुरसे साप आकाराने लहान असला तरी, तो त्याच्या आक्रमक स्वभावामुळे आणि हेमोटॉक्सिक विषामुळे अत्यंत धोकादायक मानला जातो. त्याचे विष रक्ताच्या गुठळ्या निर्माण करते आणि गंभीर रक्तस्त्राव घडवते [६][५]. हा साप प्रामुख्याने कोरड्या आणि अर्ध-कोरड्या भागांमध्ये आढळतो, परंतु पावसाळ्यात ओलसर भागांमध्येही दिसून येतो. त्याचा विशिष्ट फुसफुसणारा आवाज हा धोक्याचा इशारा मानला जातो आणि तो दंश करण्यापूर्वी हा आवाज काढतो [६].
भारतातील इतर ५४ विषारी सापांचे वर्णन
‘बिग फोर’ (भारतीय नाग, मण्यार, रसेल वायपर आणि फुरसे) व्यतिरिक्त, भारतात विषारी सापांची आणखी अनेक प्रजाती आढळतात. या सापांच्या विषातील गुणधर्म आणि त्यांचे परिणाम मानवी आरोग्यासाठी गंभीर असू शकतात. इथे भारतातील इतर ५४ विषारी सापांचे मराठीत थोडक्यात वर्णन केले आहे.
१. मोनोकल्ड कोब्रा (Naja kaouthia)
- वर्णन: या सापाच्या फणावर ‘O’ आकाराची खूण आढळते. याचे विष अत्यंत शक्तिशाली न्यूरोटॉक्सिक असून ते श्वसनसंस्थेवर गंभीर परिणाम करते.
- आवास: उत्तर-पूर्व भारत, बांगलादेश आणि म्यानमारमध्ये आढळतो. जंगल, गवताळ प्रदेश आणि शेती क्षेत्रात राहतो.
२. कॅस्पियन कोब्रा (Naja oxiana)
- वर्णन: हा साप आक्रमक आणि मोठ्या आकाराचा असतो. याचे विष न्यूरोटॉक्सिक आहे आणि स्नायूंच्या कार्यावर परिणाम करते.
- आवास: उत्तरेकडील भारत आणि मध्य आशियातील दुष्काळी आणि खडकाळ भागात आढळतो.
३. अंदमान कोब्रा (Naja sagittifera)
- वर्णन: ही दुर्मिळ प्रजाती असून तिच्या फणीचा आकार इतर कोब्रांच्या तुलनेत लहान असतो. हा साप कमी आक्रमक असतो.
- आवास: फक्त अंदमान बेटांमध्ये आढळतो.
४. नीलगिरी कोब्रा (Naja flaviceps)
- वर्णन: याच्या निळ्या किंवा काळ्या डोक्यामुळे आणि पिवळ्या पोटामुळे ओळखता येतो. याचे विष न्यूरोटॉक्सिक असून मज्जासंस्थेवर परिणाम करते.
- आवास: निलगिरी पर्वतरांगांमध्ये आढळतो.
५. किंग कोब्रा (Ophiophagus hannah)
- वर्णन: जगातील सर्वात मोठा विषारी साप, लांबी १८ फूटपर्यंत जाऊ शकते. याचे विष मज्जासंस्थेवर गंभीर परिणाम करते आणि श्वसनसंस्थेचे कार्य थांबवू शकते.
- आवास: पश्चिम घाट आणि उत्तर-पूर्व भारतातील दाट जंगलांमध्ये आढळतो.
६. मॅकक्लेलंड कोरल साप (Sinomicrurus macclellandi)
- वर्णन: हा साप लहान आणि रंगीबेरंगी असून त्याच्या शरीरावर लाल, काळे आणि पांढरे पट्टे असतात. याचे विष न्यूरोटॉक्सिक आहे.
- आवास: उत्तर-पूर्व भारतातील डोंगराळ भागात आढळतो.
७. बिव्हिरगेटस कोरल साप (Sinomicrurus bivirgatus)
- वर्णन: या सापाच्या शरीरावर दोन स्पष्ट पट्टे असतात. याचे विष अत्यंत शक्तिशाली आहे.
- आवास: उत्तर-पूर्व भारतातील उष्णकटिबंधीय पर्जन्यवनात राहतो.
८. पट्टेदार कोरल साप (Calliophis melanurus)
- वर्णन: लाल आणि काळ्या पट्ट्यांनी सजलेला साप. त्याचे विष न्यूरोटॉक्सिक असून मज्जातंतूंवर परिणाम करते.
- आवास: मध्य आणि दक्षिण भारतातील जंगल आणि गवताळ प्रदेशात आढळतो.
९. स्लिम कोरल साप (Calliophis gracilis)
- वर्णन: लहान आणि पातळ शरीराचा हा साप चमकदार रंगाचा असतो. याचे विष न्यूरोटॉक्सिक असून मानवी शरीरावर तीव्र परिणाम करू शकते.
- आवास: दक्षिण भारतातील घनदाट जंगलात आढळतो.
१०. हिमालयीन पिट वायपर (Trimeresurus septentrionalis)
- वर्णन: हा साप हिरव्या रंगाचा असून डोक्याचा आकार त्रिकोणी असतो. याचे विष हेमोटॉक्सिक असून रक्ताच्या गाठी तयार करते.
- आवास: हिमालयीन प्रदेशात आढळतो.
११. मलबार पिट वायपर (Trimeresurus malabaricus)
- वर्णन: हिरव्या, पिवळ्या किंवा तांबूस रंगाचा साप. याचे विष हेमोटॉक्सिक असून शरीरातील रक्तवाहिन्यांवर परिणाम करते.
- आवास: पश्चिम घाटातील दाट जंगलात आढळतो.
१२. धुळपट्टी वायपर (Hypnale hypnale)
- वर्णन: छोटा आणि पट्टेदार साप, ज्याचे विष हेमोटॉक्सिक असून तात्काळ उपचार न मिळाल्यास गंभीर परिणाम होऊ शकतात.
- आवास: श्रीलंका आणि दक्षिण भारतात आढळतो.
१३. रेड-लिप्ड पिट वायपर (Trimeresurus erythrurus)
- वर्णन: लाल ओठ असलेला हिरवा साप. याचे विष स्नायूंच्या कार्यावर परिणाम करते.
- आवास: उत्तर-पूर्व भारतातील घनदाट जंगलात आढळतो.
१४. डाबोआ स्पायनिफेरा (Daboia spina)
- वर्णन: रसेल वायपरशी साम्य असलेली प्रजाती, तिचे विष हेमोटॉक्सिक आहे.
- आवास: पश्चिम भारतात आढळतो.
हायड्रोफिडे कुटुंब (समुद्री साप)
१५. ओलिव्ह समुद्री साप (Aipysurus laevis)
- वर्णन: समुद्रात राहणारा साप, ज्याचे विष न्यूरोटॉक्सिक आहे. याचा दंश जलद मृत्यूला कारणीभूत ठरू शकतो.
- आवास: भारताच्या किनारपट्टी भागात आढळतो.
१६. पिवळा-बांधा समुद्री साप (Hydrophis platurus)
- वर्णन: पिवळ्या आणि काळ्या रंगाच्या पट्ट्यांनी सजलेला साप. विषामुळे स्नायूंच्या कार्यात बिघाड होतो.
- आवास: बंगालचा उपसागर आणि अरबी समुद्रात आढळतो.
१७. बेलेशियर समुद्री साप (Hydrophis belcheri)
- वर्णन: हा समुद्री साप अत्यंत विषारी आहे. शरीरावर पिवळ्या आणि काळ्या पट्ट्यांचा नमुना असतो. त्याचे विष न्यूरोटॉक्सिक आहे आणि जलद मृत्यूला कारणीभूत ठरू शकते.
- आवास: भारताच्या किनारपट्टी भागात आणि उथळ समुद्रात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिनमुळे स्नायूंची कार्यक्षमता कमी होते आणि श्वसनसंस्थेवर गंभीर परिणाम होतो.
१८. स्टोक्स समुद्री साप (Astrotia stokesii)
- वर्णन: मोठा आणि जाड समुद्री साप, जो गडद रंगाचा असतो. विषामध्ये मायोटॉक्सिन्स असतात, ज्यामुळे स्नायूंचे नुकसान होते.
- आवास: पश्चिम भारताच्या समुद्रकिनाऱ्यावर आणि उथळ समुद्रात राहतो.
- विषाचा प्रभाव: मायोटॉक्सिन्समुळे स्नायूंमध्ये तीव्र वेदना आणि श्वसनसंस्थेवर परिणाम होतो.
१९. काटेरी पिट वायपर (Trimeresurus strigatus)
- वर्णन: हिरव्या रंगाचा लहान साप, ज्याच्या शरीरावर काट्यासारख्या शिरा असतात. याचे विष हेमोटॉक्सिक आहे.
- आवास: दक्षिण भारतातील जंगल आणि डोंगराळ भाग.
- विषाचा प्रभाव: विष रक्ताच्या पेशींवर परिणाम करते आणि रक्तस्त्राव निर्माण करते.
२०. अंडमान पिट वायपर (Trimeresurus andersonii)
- वर्णन: अंडमान बेटांमध्ये आढळणारी ही विषारी प्रजाती हिरव्या रंगाची आहे आणि ती आक्रमक असते.
- आवास: अंडमान आणि निकोबार बेटांच्या घनदाट जंगलात राहतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे स्थानिक सूज, वेदना आणि रक्तस्त्राव होतो.
२१. माऊंटन पिट वायपर (Trimeresurus monticola)
- वर्णन: या सापाचे डोक्याचा आकार त्रिकोणी असून तो हिरवट रंगाचा असतो.
- आवास: हिमालयीन भाग आणि उत्तर भारतातील उंच डोंगराळ प्रदेश.
- विषाचा प्रभाव: विष रक्ताच्या गाठी तयार करते आणि गंभीर श्वसन समस्यांचा धोका निर्माण करतो.
२२. इंडियन ग्रीन पिट वायपर (Trimeresurus gramineus)
- वर्णन: चमकदार हिरव्या रंगाचा साप, जंगल आणि गवताळ प्रदेशात आढळतो.
- आवास: पश्चिम घाट आणि दक्षिण भारत.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे स्थानिक सूज आणि वेदना होतात, ज्यामुळे रक्तस्त्राव होऊ शकतो.
२३. रेड बँडेड सी क्रीट (Laticauda colubrina)
- वर्णन: या सापाच्या शरीरावर लाल, पिवळ्या आणि काळ्या पट्ट्यांचा नमुना असतो. हा साप अत्यंत विषारी आहे.
- आवास: बंगालचा उपसागर आणि भारतीय महासागरातील उथळ पाण्यात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिनमुळे स्नायूंची कार्यक्षमता थांबते आणि श्वसन प्रणालीवर गंभीर परिणाम होतो.
२४. सिनेसियस वायपर (Hypnale nepa)
- वर्णन: छोटा आणि पट्टेदार साप, श्रीलंका आणि दक्षिण भारतातील डोंगराळ प्रदेशात आढळतो.
- आवास: दाट जंगल आणि गवताळ प्रदेश.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे रक्तस्त्राव, सूज आणि वेदना होतात.
२५. ब्लू करल समुद्री साप (Hydrophis caerulescens)
- वर्णन: या सापाचा रंग निळसर असतो आणि तो अत्यंत विषारी असतो.
- आवास: भारताच्या किनारपट्टी भागात आणि उथळ समुद्रात राहतो.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिक विषामुळे श्वसन समस्या निर्माण होतात.
२६. फोर्स्ट पिट वायपर (Trimeresurus jerdonii)
- वर्णन: हिरव्या रंगाचा आणि त्रिकोणी डोक्याचा साप, जंगलात राहतो.
- आवास: उत्तर भारत आणि पूर्व भारतातील दाट जंगल.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे रक्तस्त्राव आणि स्थानिक सूज निर्माण होते.
२७. बर्मीज पायथन (Python bivittatus)
- वर्णन: या सापाचा आकार मोठा असून तो पिवळ्या आणि तपकिरी रंगाचा असतो.
- आवास: गंगेचे खोरे आणि पूर्व भारतातील पाणथळ भाग.
- विषाचा प्रभाव: हा साप विषारी नसला तरी तो मोठ्या आकारामुळे धोकादायक ठरू शकतो.
२८. सालाझेर समुद्री साप (Hydrophis schistosus)
- वर्णन: या सापाला “हुक-नाक समुद्री साप” असेही म्हणतात. त्याचे शरीर स्लेटी निळ्या किंवा हिरव्या रंगाचे असते, ज्यावर काळ्या पट्ट्या असतात.
- आवास: भारताच्या किनारपट्टी भागात, विशेषतः बंगालच्या उपसागरात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: अत्यंत शक्तिशाली न्यूरोटॉक्सिक विष, ज्यामुळे स्नायूंची पंगुता आणि श्वसनसंस्थेचा बिघाड होतो.
२९. लेव्हंट व्हायपर (Macrovipera lebetina)
- वर्णन: हे एक मोठे आणि जाड साप आहे, ज्याचे डोके त्रिकोणी आणि शरीरावर तपकिरी किंवा राखाडी रंगाचे नमुने असतात.
- आवास: भारताच्या उत्तर-पश्चिम सीमा भागात, विशेषतः जम्मू-कश्मीरमध्ये आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये गाठी तयार होतात, ज्यामुळे रक्तस्त्राव होतो.
३०. नील समुद्री साप (Hydrophis cyanocinctus)
- वर्णन: या समुद्री सापाचे शरीर निळसर असून त्यावर काळ्या पट्ट्या असतात.
- आवास: भारतीय महासागरात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: विष स्नायूंमध्ये तीव्र वेदना निर्माण करते आणि श्वसनसंस्थेवर गंभीर परिणाम होतो.
३१. ब्राउन सी स्नेक (Aipysurus laevis)
- वर्णन: हा समुद्री साप साधारण पिवळसर-तपकिरी रंगाचा असतो आणि आकाराने लहान असतो.
- आवास: भारतीय उपमहासागरातील किनारपट्टी प्रदेश.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिन्समुळे तात्काळ श्वसन समस्या आणि स्नायूंची पंगुता होऊ शकते.
३२. मलबार पिट वायपर (Trimeresurus malabaricus)
- वर्णन: मलबार पिट वायपर हा हिरव्या आणि पिवळ्या रंगाच्या छटा असलेला साप आहे, जो मलबारच्या दाट जंगलात आढळतो.
- आवास: पश्चिम घाटातील आर्द्र जंगलात राहतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे स्थानिक सूज, वेदना, आणि रक्तस्त्राव होतो.
३३. सुनंदी समुद्री साप (Hydrophis ornatus)
- वर्णन: सुनंदी समुद्री सापाचा रंग चमकदार असतो, ज्यावर पांढऱ्या आणि काळ्या पट्ट्यांचा नमुना असतो.
- आवास: भारतीय महासागर आणि बंगालचा उपसागर.
- विषाचा प्रभाव: अत्यंत विषारी, ज्यामुळे स्नायूंमध्ये वेदना आणि श्वसन प्रणालीवर तात्काळ परिणाम होतो.
३४. दुर्गा वायपर (Hypnale hypnale)
- वर्णन: छोटा आणि आक्रमक साप, जो साधारण तपकिरी रंगाचा असतो.
- आवास: श्रीलंका आणि दक्षिण भारतातील जंगलात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज, तीव्र वेदना आणि रक्तस्त्राव होतो.
३५. आंद्रा पिट वायपर (Trimeresurus andersonii)
- वर्णन: हा साप हिरव्या रंगाचा असून डोक्यावर पांढऱ्या पट्ट्यांचा नमुना असतो.
- आवास: आंध्र प्रदेशातील जंगलात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे स्थानिक सूज आणि रक्तस्त्राव होतो.
३६. जव्हार समुद्री साप (Lapemis curtus)
- वर्णन: जव्हार समुद्री साप छोट्या आकाराचा आणि स्लेटी रंगाचा असतो.
- आवास: भारताच्या पूर्व किनारपट्टीवर आणि उथळ समुद्रात राहतो.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिक विषामुळे श्वसन समस्यांचा धोका निर्माण होतो.
३७. ब्लू करल सर्प (Laticauda laticaudata)
- वर्णन: या सापाचा रंग निळसर असून त्याच्या शरीरावर पांढरे आणि काळे पट्टे असतात.
- आवास: भारताच्या किनारपट्टी भागात आणि उथळ समुद्रात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे स्नायूंमध्ये तीव्र वेदना आणि श्वसनाच्या क्रियेत बिघाड होतो.
३८. सह्याद्री पिट वायपर (Trimeresurus sahyadriensis)
- वर्णन: पश्चिम घाटातील हिरव्या रंगाचा आणि त्रिकोणी डोक्याचा साप.
- आवास: पश्चिम घाटातील घनदाट जंगल.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज आणि रक्तस्त्राव होतो.
३९. पिवळा समुद्री साप (Hydrophis spiralis)
- वर्णन: पिवळसर रंगाचा साप, जो भारतीय उपमहासागरात आढळतो.
- आवास: किनारपट्टी प्रदेश आणि उथळ समुद्र.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिन्समुळे स्नायूंची पंगुता आणि श्वसन समस्या उद्भवतात.
४०. मंगळा पिट वायपर (Trimeresurus manglaensis)
- वर्णन: हा साप हिरव्या रंगाचा असून मंगळा जंगलात आढळतो.
- आवास: मंगळा जंगलातील घनदाट वनक्षेत्र.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे वेदना आणि रक्तस्त्राव होतो.
४१. कोस्टल पिट वायपर (Trimeresurus purpureomaculatus)
- वर्णन: कोस्टल पिट वायपर लालसर तपकिरी किंवा राखाडी रंगाचा असतो आणि त्याच्या शरीरावर गडद रंगाचे ठिपके असतात.
- आवास: भारताच्या पश्चिम आणि पूर्व किनारपट्टीवर आढळतो, विशेषतः मॅन्ग्रोव्ह जंगलात.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज, वेदना आणि स्थानिक रक्तस्त्राव होतो.
४२. सिलोन पिट वायपर (Trimeresurus trigonocephalus)
- वर्णन: हा साप हिरव्या रंगाचा असून त्याच्या शरीरावर पिवळे पट्टे असतात.
- आवास: दक्षिण भारत आणि श्रीलंका.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे रक्तातील गुठळ्या तयार होतात, ज्यामुळे रक्तस्त्राव आणि सूज निर्माण होतो.
४३. नेग्रो टेल्ड पिट वायपर (Trimeresurus erythrurus)
- वर्णन: या सापाचे शरीर हिरव्या रंगाचे असून शेपटी काळ्या रंगाची असते.
- आवास: उत्तर भारत आणि नेपाळच्या डोंगराळ भागात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज आणि वेदना होतात. गंभीर परिस्थितीत रक्तस्त्राव होऊ शकतो.
४४. पिवळी लटकन पिट वायपर (Trimeresurus flavomaculatus)
- वर्णन: पिवळ्या रंगाच्या ठिपक्यांनी सजवलेला हिरव्या रंगाचा साप.
- आवास: ईशान्य भारत, आसाम आणि मेघालय.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे रक्तस्राव आणि स्थानिक सूज निर्माण होते.
४५. संतानाचा समुद्री साप (Hydrophis melanocephalus)
- वर्णन: हा साप काळ्या डोक्याचा असून निळसर रंगाचा असतो.
- आवास: बंगालचा उपसागर आणि भारतीय महासागरातील किनारपट्टी भाग.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिन्समुळे स्नायूंची पंगुता आणि श्वसन समस्या होतात.
४६. भुंगा वायपर (Hypnale nepa)
- वर्णन: हा लहान साप तपकिरी रंगाचा असून डोक्यावर ठळक ठिपके असतात.
- आवास: दक्षिण भारत आणि श्रीलंका.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे रक्तवाहिन्यांचे नुकसान आणि स्थानिक सूज निर्माण होते.
४७. अंडमान पिट वायपर (Trimeresurus andamanensis)
- वर्णन: हिरव्या रंगाचा आणि ठिपक्यांनी सजवलेला साप, जो फक्त अंडमान द्वीपसमूहात आढळतो.
- आवास: अंडमानच्या दाट जंगलात.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे वेदना आणि रक्तस्राव होतो.
४८. काळा समुद्री साप (Hydrophis nigrocinctus)
- वर्णन: काळ्या रंगाच्या पट्ट्यांनी सजवलेला समुद्री साप.
- आवास: भारतीय महासागर आणि अरबी समुद्र.
- विषाचा प्रभाव: विषामुळे स्नायूंची पंगुता आणि श्वसन समस्यांचा धोका.
४९. मॅन्ग्रोव्ह पिट वायपर (Trimeresurus purpureomaculatus)
- वर्णन: या सापाचे शरीर मॅन्ग्रोव्ह जंगलाच्या पार्श्वभूमीशी जुळणारे तपकिरी रंगाचे असते.
- आवास: मॅन्ग्रोव्ह वनक्षेत्र, विशेषतः पश्चिम बंगाल आणि ओडिशा.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज, वेदना आणि स्थानिक रक्तस्राव.
५०. गोल्डन समुद्री साप (Hydrophis belcheri)
- वर्णन: चमकदार सोनेरी रंगाचा साप.
- आवास: उथळ समुद्र आणि किनारपट्टी क्षेत्र.
- विषाचा प्रभाव: अत्यंत शक्तिशाली न्यूरोटॉक्सिक विष, ज्यामुळे तात्काळ श्वसन समस्या आणि स्नायूंची पंगुता होऊ शकते.
५१. गार्डन पिट वायपर (Trimeresurus albolabris)
- वर्णन: हिरव्या रंगाचा आणि पांढऱ्या ओठांचा साप.
- आवास: दक्षिण भारताचे बागायती क्षेत्र आणि जंगल.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे स्थानिक सूज आणि वेदना निर्माण होते.
५२. वेनुम पिट वायपर (Trimeresurus venustus)
- वर्णन: या सापाचे शरीर पिवळ्या रंगाचे असून त्यावर ठळक ठिपके असतात.
- आवास: पश्चिम घाट.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे सूज, वेदना आणि रक्तस्त्राव.
५३. फिशिंग सर्प (Cerberus rynchops)
- वर्णन: हा साप पाण्यातील माशांचा शिकार करणारा आहे, ज्याचे शरीर निळसर-हिरव्या रंगाचे असते.
- आवास: किनारपट्टीचे क्षेत्र आणि खाडी प्रदेश.
- विषाचा प्रभाव: हलका न्यूरोटॉक्सिक विष, माशांचा शिकार करण्यासाठी प्रभावी.
५४. काळा पिट वायपर (Trimeresurus malcolmi)
- वर्णन: काळ्या रंगाचा साप, ज्याच्या शरीरावर ठळक पांढरे ठिपके असतात.
- आवास: भारताच्या ईशान्य भागात आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे स्थानिक सूज आणि रक्तस्राव.
५५. फ्लॅट नोस समुद्री साप (Hydrophis platurus)
- वर्णन: पिवळ्या आणि काळ्या रंगाच्या पट्ट्यांनी सजवलेला साप.
- आवास: भारतीय महासागराच्या किनारपट्टीवर आढळतो.
- विषाचा प्रभाव: न्यूरोटॉक्सिक विषामुळे श्वसन क्रियेत बिघाड होतो.
५६. शॉर्ट-टेल्ड पिट वायपर (Trimeresurus brongersmai)
- वर्णन: छोट्या शेपटीचा आणि हिरव्या रंगाचा साप.
- आवास: भारताच्या दाट जंगलात.
- विषाचा प्रभाव: हेमोटॉक्सिक विषामुळे रक्तस्राव आणि सूज.
वर्तन आणि पर्यावरण
भारतातील विषारी साप त्यांच्या विविध वर्तन आणि पर्यावरणीय अनुकूलनामुळे विविध वातावरणात जगण्यासाठी सक्षम आहेत. विशेषतः “बिग फोर” साप—भारतीय नाग, मण्यार, रसेल वायपर, आणि फुरसे—मानवी वस्त्यांच्या जवळच राहण्याचा कल ठेवतात, कारण त्यांना शेती आणि शहरी भागांतील मुंगुस, उंदीर आणि इतर कृंतक प्रजाती या भरपूर प्रमाणात अन्न मिळतात [१४][१५].
निवासस्थानाची निवड
हे साप विविध प्रकारच्या परिसंस्थांमध्ये आढळतात, जसे की वनक्षेत्र, झुडपी जंगल, आणि शहरी भाग. त्यांना अनेकदा विझलेल्या वीटांच्या ढिगाऱ्यात, उंदरांच्या बिळांमध्ये, आणि मुंग्यांच्या टेकड्यांमध्ये आश्रय घेताना पाहिले जाते. ही ठिकाणे त्यांना लपण्यासाठी आणि अन्नासाठी योग्य ठरतात. अनेक सापांना पाण्याच्या स्रोतांच्या जवळ राहणे आवडते, कारण पाणी त्यांच्या शिकारी आणि पिण्यासाठी आवश्यक आहे [१४][१६]. त्यामुळे, शेतजमीन आणि पाणवठ्यांच्या आसपास हे साप जास्त प्रमाणात आढळतात [१४][१५].
खाद्य सवयी
भारतातील विषारी सापांचे अन्न प्रामुख्याने कृंतक, बेडूक, आणि कधीकधी पक्ष्यांची अंडी यांवर अवलंबून असते [१४][१६][१७]. उदाहरणार्थ, रसेल वायपर हा एक अॅम्बुश प्रीडेटर (छुपा शिकारी) आहे, जो आपल्या रंगछटांमुळे वेगाने लपतो आणि योग्य वेळी हल्ला करतो [१८]. लहान साप बहुधा सरड्यांवर आणि लहान कीटकांवर शिकारी करतात, तर प्रौढ सापांचा मुख्य आहार कृंतकांवर असतो. काही सापांमध्ये कॅनिबलिझम (स्वजातीचा भक्षण) सुद्धा आढळतो, विशेषतः मण्यार सापामध्ये [१५][१८].
दैनिक वर्तन
भारतातील अनेक विषारी सापांचे वर्तन क्रेप्सक्युलर (संध्याकाळ आणि पहाटे सक्रिय असणे) असे असते. भारतीय नागासारखे काही साप दिवसाच्या वेळेत सुस्त आणि शांत दिसतात, परंतु रात्री ते अधिक सक्रिय आणि आक्रमक होतात. रात्रीच्या वेळी त्यांची शक्यता जास्त असते की ते फणा उभारून फुसफुसणे किंवा दंश करणे हा बचावात्मक दृष्टिकोन अवलंबतात [१६][९][१९].
बचावात्मक धोरणे
धोक्यात असताना, हे साप फणा उभारणे, जोराने फुसफुसणे, आणि आपल्या शरीराची वलये बनवून मोठे दिसण्याचा प्रयत्न करणे यांसारख्या विविध धोरणांचा अवलंब करतात. उदाहरणार्थ, भारतीय नाग हा साप आपल्या फणाच्या माध्यमातून धमकावतो, तर रसेल वायपर त्याच्या जोरदार फुसफुसण्यामुळे ओळखला जातो. काही साप दंशाच्या आधी मॉक बाईट (नकली दंश) करतात, ज्यामुळे ते शत्रूस सावध करतात [९][१८]. या धोरणांनी सापांना त्यांच्या नैसर्गिक शत्रूंपासून संरक्षण मिळवायला मदत होते आणि ते आपल्या परिसंस्थेत प्रभावी शिकारी म्हणून टिकून राहतात [१४][१८].
संदर्भ
- Snakebite Treatment in India (and What We Can Do about it)
- India’s fascinating snakes: Biodiversity, encounters, and the vital …
- Venomous Snakes Of India – Wildlife SOS
- Indian cobra – Wikipedia
- What Are the Most Venomous Snakes in India | Wildlife of India
- The Most Dangerous Snakes in India – AnimalWised
- Big Four Deadliest Snakes of India: A Closer Look – NATURE WEB
- Top 10 Deadliest Venomous Snakes Found in India – World Blaze
- India’s Big 4 Snakes: A Dive into Biodiversity and Culture
- Indian Cobra (Snakes Of Peninsular India) · iNaturalist
- Challenges in rescuing snakes to protect human lives
- Snakes of India: Diversity, Habitats, and Conservation – Wildlifer India
- Russell’s viper – Wikipedia
- Common krait – Wikipedia
- Indian Cobra – Facts, Size, Habitat, Pictures – The Snake Guide
- Russell’s Viper Facts, Description, Diet, and Pictures – The Snake Guide
- The Snake Species, Indian Cobra, information and characteristics
- Snakes, the ecosystem, and us: it’s time we change
- Novel approaches to empower Indian communities in their fight against snakebite envenoming
- 10 Russell’s Viper Facts – Fact Animal
- Indian Snake Bite Initiative