वांगी (Brinjal) ही एक महत्त्वाची पालेभाजी आहे, जी भारतीय आहाराचा एक अविभाज्य भाग बनली आहे. वांग्याला ‘बेंगन’ किंवा ‘एगप्लांट’ असेही म्हटले जाते. वांग्यामध्ये जीवनसत्त्वे, खनिजे, फायबर, आणि अँटीऑक्सिडंट्स मुबलक प्रमाणात असतात, ज्यामुळे ते आरोग्यदायी आहाराचा एक महत्त्वाचा घटक ठरते. महाराष्ट्रातील नाशिक, पुणे, औरंगाबाद, आणि विदर्भ भागांमध्ये वांग्याची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते. वांग्याचे विविध प्रकार आणि रंग आढळतात, जसे की हिरवे, पांढरे, जांभळे, आणि गडद जांभळे वांगी. ही भाजी तळून, भाजून, किंवा विविध पदार्थांमध्ये वापरून खाल्ली जाते.
वांग्याचे उत्पादन विविध हंगामात घेतले जाते आणि हे नगदी पीक म्हणून शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आहे. वांग्याची लागवड करण्यासाठी योग्य हवामान, मातीची निवड, आणि सुधारीत जातींची निवड आवश्यक आहे. या पिकाचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास उत्पादनात वाढ होऊ शकते आणि बाजारात चांगला दर मिळू शकतो.
हवामान आणि जमीन
वांग्याच्या पिकासाठी योग्य हवामान आणि मातीची निवड अत्यंत महत्त्वाची आहे, कारण यामुळे पिकाची वाढ आणि गुणवत्ता प्रभावित होते.
हवामान
- तापमान: वांग्याच्या वाढीसाठी २० ते ३० अंश सेल्सिअस तापमान योग्य मानले जाते. १५ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी तापमान व पिकाच्या वाढीस अडथळा निर्माण करते.
- हवामानाची गरज: वांगी हे उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय हवामानातील पीक आहे. कोरडे आणि सौम्य हवामान वांगीच्या लागवडीसाठी पोषक ठरते. दमट आणि अतिपाऊस हवामानात बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो.
- पावसाची गरज: पेरणीच्या काळात हलका पाऊस आणि शेंगा लागण्याच्या काळात मध्यम पाऊस लाभदायक ठरतो. परंतु, पाण्याचा साचल्यास मुळांचे नुकसान होऊ शकते.
जमीन
- जमिनीचे प्रकार: वांग्याच्या लागवडीसाठी मध्यम ते कसदार, भुसभुशीत, आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध जमीन सर्वोत्तम मानली जाते.
- सामू (pH): जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा, कारण अशा प्रकारच्या जमिनीत वांग्याची वाढ जलद आणि उत्तम होते.
- मातीची तयारी: माती उत्तम भुसभुशीत असावी आणि पाण्याचा निचरा योग्य असावा. पाण्याच्या साचल्यामुळे मुळांच्या कुजण्याची शक्यता असते.
- सेंद्रिय खतांचा वापर: जमिनीत चांगले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळल्यास जमिनीची सुपीकता वाढते, ज्यामुळे उत्पादनात सुधारणा होते.
लागवडीचा हंगाम
वांग्याची लागवड विविध हंगामात केली जाते, परंतु योग्य हंगामाची निवड केल्यास उत्पादनात वाढ आणि चांगली गुणवत्ता मिळते. महाराष्ट्रातील हवामानानुसार वांग्याची खरीप, रब्बी, आणि उन्हाळी हंगामात लागवड केली जाते.
खरीप हंगाम
- लागवड कालावधी: खरीप हंगामात जून ते ऑगस्ट महिन्यांमध्ये वांग्याची लागवड केली जाते.
- फायदे: या हंगामात पावसामुळे माती ओलसर असते, ज्यामुळे बियाण्यांची उगवण चांगली होते. याशिवाय पिकाला आवश्यक पोषणतत्त्वे मिळतात.
- उत्पादन: खरीप हंगामात हेक्टरमागे २५० ते ३०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
रब्बी हंगाम
- लागवड कालावधी: रब्बी हंगामात ऑक्टोबर ते डिसेंबर महिन्यांमध्ये लागवड केली जाते.
- फायदे: या हंगामात सौम्य थंड हवामानामुळे पिकाची वाढ उत्तम होते आणि उत्पादनात सुधारणा दिसून येते.
- उत्पादन: रब्बी हंगामात हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
उन्हाळी हंगाम
- लागवड कालावधी: उन्हाळी हंगामात जानेवारी ते मार्च महिन्यांमध्ये वांग्याची लागवड केली जाते.
- फायदे: उन्हाळ्यात पाणी व्यवस्थापन योग्य प्रकारे केल्यास उत्पादन चांगले मिळते. उन्हाळी वांगी बाजारात जास्त दराने विकली जातात.
- उत्पादन: उन्हाळी हंगामात हेक्टरमागे २०० ते २५० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
सुधारित जाती
योग्य जातींची निवड केल्यास वांग्याच्या उत्पादनात आणि गुणवत्तेत मोठी सुधारणा होते. सुधारित जाती पिकाच्या रोग प्रतिकारशक्ती वाढवतात आणि उत्पादनात वाढ करतात.
पुसा हायब्रिड
- वैशिष्ट्ये: ही जात मध्यम आकाराची, गडद जांभळ्या रंगाची असते. फळांची त्वचा चमकदार आणि मऊ असते.
- वाढीचा कालावधी: १२० ते १४० दिवसांमध्ये फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का नीलकंठ
- वैशिष्ट्ये: ही जात गडद जांभळ्या रंगाची असून मोठ्या आकाराची असते. या जातीला फुलकिडे आणि करपा रोगाचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- वाढीचा कालावधी: १०० ते १२० दिवसांमध्ये फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे २७० ते ३०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
ब्लॅक ब्यूटी
- वैशिष्ट्ये: ही जात गडद जांभळ्या रंगाची, गोल आकाराची, आणि चमकदार असते. बाजारात मोठ्या आकाराच्या फळांना मागणी असते.
- वाढीचा कालावधी: ११० ते १३० दिवसांमध्ये फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३२० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
पुसा पर्पल लॉन्ग
- वैशिष्ट्ये: ही जात लांबट, गडद जांभळ्या रंगाची आणि मऊ असते. ही जात अधिक प्रमाणात फळे देते.
- वाढीचा कालावधी: १०० ते १२० दिवसांत फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
बियाणे प्रमाण आणि निवड
वांगी पिकासाठी योग्य बियाणे प्रमाण आणि निवड महत्त्वाची असते. उच्च दर्जाच्या आणि प्रमाणित बियाण्यांचा वापर केल्यास पिकाची उगवण क्षमता आणि उत्पादन वाढते.
बियाणे प्रमाण
- प्रमाण: हेक्टरमागे साधारण ३०० ते ५०० ग्रॅम बियाणे पुरेसे असते.
- बियाणे प्रक्रिया: पेरणीपूर्वी बियाण्यांना १० ते १२ तास पाण्यात भिजवून ठेवावे. यामुळे बियाण्यांची उगवण जलद होते.
- बियाणे प्रक्रिया औषध: बियाण्यांना थायरम किंवा कार्बेन्डाझिम पावडरने प्रति किलो ३ ग्रॅम प्रमाणात प्रक्रिया करावी, ज्यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव टाळता येतो.
- बियाणे उगवण चाचणी: पेरणीपूर्वी बियाण्याची उगवण चाचणी करावी. ८५% पेक्षा जास्त उगवण क्षमता असणारी बियाणे वापरावीत.
बियाण्यांची निवड
- प्रमाणित बियाणे: उच्च दर्जाच्या प्रमाणित बियाण्यांची निवड केल्यास उत्पादनात वाढ होऊ शकते. स्थानिक आणि हायब्रिड दोन्ही प्रकारच्या जातींचा विचार करावा.
- उच्च उत्पादकता: ‘पुसा हायब्रिड’, ‘अर्का नीलकंठ’, आणि ‘ब्लॅक ब्यूटी’ यांसारख्या जाती उच्च उत्पादन देण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत.
- साठवण: बियाणे साठवताना कोरड्या आणि हवेशीर ठिकाणी ठेवावीत, ज्यामुळे उगवण क्षमता दीर्घकाळ टिकते.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
वांगी पिकाची योग्य पूर्वमशागत आणि पेरणी पद्धत पिकाच्या उत्पादनात सुधारणा करते. मातीची तयारी, लागवडीचे अंतर, आणि पेरणी पद्धती महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.
पूर्वमशागत
- नांगरणी: जमिनीत दोन उभी आणि एक आडवी नांगरणी करून ढेकळे फोडून माती भुसभुशीत बनवावी.
- सेंद्रिय खत: जमिनीच्या पूर्वमशागतीसाठी १५ ते २० टन सेंद्रिय खत किंवा शेणखत प्रति हेक्टर मिसळावे. यामुळे मातीची सुपीकता वाढते.
- वखरणी: शेवटची वखरणी केल्यावर मातीचा समतोल राखण्यासाठी गादी वाफे तयार करावेत.
लागवड पद्धती
- सपाट वाफा पद्धत: सपाट वाफा पद्धतीने लागवड केल्यास झाडांची वाढ आणि उत्पादन चांगले होते. ओळींमध्ये ६० सेंमी अंतर आणि झाडांमध्ये ४५ सेंमी अंतर ठेवावे.
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफा पद्धतीने लागवड केल्यास मुळांना अधिक ऑक्सिजन मिळतो. गादी वाफा साधारणतः १ मीटर रुंद आणि १५ सेंमी उंच असावेत.
- रोपांची तयारी: वांग्याच्या बियाण्यांची पेरणी गादी वाफ्यावर करावी. रोपे साधारण ६ ते ८ आठवड्यांनी तयार होतात आणि ती १० ते १२ सेंमी उंच असावीत.
- पुनर्लागवड: रोपे तयार झाल्यानंतर सकाळी किंवा संध्याकाळी पुनर्लागवड करावी. रोपांना लावल्यावर लगेच पाणी द्यावे, ज्यामुळे मुळांना आवश्यक पोषण मिळते.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
वांगी पिकाच्या उच्च उत्पादनासाठी योग्य प्रमाणात खते आणि पाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे. वांगी पिकाला पोषणतत्त्वे आणि नियमित सिंचनाची गरज असते, ज्यामुळे फळांची गुणवत्ता आणि प्रमाण सुधारते.
खते व्यवस्थापन
- सेंद्रिय खते: पूर्वमशागतीच्या वेळी हेक्टरमागे २० ते २५ टन सेंद्रिय खत, कंपोस्ट किंवा शेणखत जमिनीत मिसळावे. यामुळे मातीची सुपीकता वाढते आणि मुळांची चांगली वाढ होते.
- रासायनिक खते:
- नत्र (Nitrogen): १०० किलो नत्र प्रति हेक्टर लागवडीच्या वेळी द्यावे. पुढील हप्ता लागवडीनंतर ३० दिवसांनी आणि दुसरा हप्ता ६० दिवसांनी द्यावा.
- स्फुरद (Phosphorus): ६० किलो स्फुरद प्रति हेक्टर जमिनीत मिसळावे, ज्यामुळे मुळांची वाढ सुधारते.
- पालाश (Potassium): ५० किलो पालाश प्रति हेक्टर वापरल्यास पिकाची प्रतिकारशक्ती वाढते आणि फळांची गुणवत्ता सुधारते.
- फॉलिअर फीडिंग: पिकाला अधिक पोषण मिळवण्यासाठी १५ दिवसांच्या अंतराने युरीया, स्फुरद, आणि सूक्ष्म पोषक घटक फवारणी करावी.
पाणी व्यवस्थापन
- सिंचनाचे वेळापत्रक: वांगी पिकासाठी नियमित पाणी पुरवणे महत्त्वाचे आहे. उन्हाळ्यात दर ५ ते ७ दिवसांनी आणि पावसाळ्यात दर १० ते १२ दिवसांनी पाणी द्यावे.
- ड्रिप सिंचन: ड्रिप सिंचन पद्धतीने पाणी दिल्यास मुळांना आवश्यक प्रमाणात पाणी मिळते आणि पाण्याचा अपव्यय कमी होतो.
- पहिली पाणी पाळी: लागवडीनंतर लगेच हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे मुळांना मातीशी चांगला संपर्क मिळतो.
- शेवटची पाणी पाळी: काढणीच्या १५ ते २० दिवस आधी पाणी देणे थांबवावे, ज्यामुळे फळे अधिक गोड आणि टिकाऊ होतात.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण केल्यास वांग्याच्या पिकाची वाढ चांगली होते आणि उत्पादनात सुधारणा होते. तणांचा प्रादुर्भाव पिकाच्या पोषणावर प्रभाव टाकतो, त्यामुळे तण नियंत्रण महत्त्वाचे आहे.
आंतरमशागत
- खुरपणी: पेरणीनंतर १५ ते २० दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी. खुरपणीमुळे माती हलकी होते आणि मुळांना ऑक्सिजन मिळतो.
- विरळणी: रोपांची विरळणी पेरणीनंतर २८ ते ३० दिवसांनी करावी. जोमदार आणि ताज्या रोपांची निवड करून कमजोर रोपे काढून टाकावीत, ज्यामुळे पिकाची वाढ सुधारते.
- मल्चिंग: प्लास्टिक मल्चिंग किंवा गवताचे आच्छादन केल्यास मातीतील ओलावा टिकतो आणि तणांचे प्रमाण कमी होते.
तण नियंत्रण
- रासायनिक तणनाशके: पेरणीपूर्वी पेंडीमेथालिन किंवा ऑक्सिफ्लॉरफेन यांसारखी तणनाशके वापरावीत, ज्यामुळे तणांची वाढ नियंत्रित होते.
- जैविक तण नियंत्रण: सेंद्रिय पद्धतीने तण काढण्यासाठी नियमित खुरपणी करावी. हे तण नियंत्रणासाठी अधिक सुरक्षित आणि पर्यावरणपूरक उपाय आहे.
- यांत्रिक तण नियंत्रण: ट्रॅक्टर किंवा हँड-हो यंत्राचा वापर करून तण काढले जाऊ शकतात, ज्यामुळे शेतातील पिकाचे संरक्षण होते आणि उत्पादन सुधारते.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
वांगी पिकावर अनेक रोग आणि कीडांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादनात मोठी घट येते. योग्य उपाययोजना आणि संरक्षण पद्धतींचा अवलंब केल्यास पिकाचे नुकसान कमी करता येते.
प्रमुख रोग
- करपा रोग (Phomopsis Blight): या बुरशीजन्य रोगामुळे पानांवर तपकिरी रंगाचे गोलाकार डाग दिसतात. फळांवरही काळे ठिपके दिसून येतात, ज्यामुळे फळांची गुणवत्ता कमी होते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात ३० ग्रॅम मॅन्कोझेब मिसळून फवारणी करावी. १५ दिवसांच्या अंतराने फवारणी करावी.
- भुरी रोग (Powdery Mildew): पानांवर पांढरे चूर्णासारखे डाग दिसतात. या रोगामुळे पिकाची वाढ कमी होते आणि उत्पादन घटते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २० मिली सल्फरयुक्त फवारणी औषध मिसळून फवारणी करावी.
- मर रोग (Bacterial Wilt): हा रोग बॅक्टेरियामुळे होतो आणि झाडांचे खोड वाळून जाते. झाड अचानक कोमेजते आणि उत्पादन कमी होते.
- उपाय: बियाण्यांना कार्बेन्डाझिम औषधाने प्रक्रिया करावी. रोगग्रस्त झाडे शेतातून काढून टाकावीत.
प्रमुख कीड
- फुलकिडे (Thrips): फुलकिडे पानांवर छोटे खड्डे करून रस शोषतात, ज्यामुळे पानं पिवळी पडतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात १.५ मिली मोनोक्रोटोफॉस मिसळून फवारणी करावी.
- मावा (Aphids): मावा कीड पानांचा रस शोषते, ज्यामुळे पानं वाकडी आणि पिवळी पडतात. हा कीड रोगाचा प्रसार करणारा घटक आहे.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली डायमेथोएट मिसळून फवारणी करावी.
- शेंडेअळी (Fruit and Shoot Borer): या किडीच्या अळ्या फळं आणि शेंड्यांना नुकसान करतात, ज्यामुळे उत्पादन कमी होते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली क्विनॉलफॉस मिसळून फवारणी करावी. नियमित फवारणी केल्यास या किडीवर नियंत्रण मिळवता येते.
काढणी आणि उत्पादन
वांगी पिकाची योग्य काढणी वेळेवर केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण सुधारते. काढणीचे योग्य नियोजन केल्यास बाजारात चांगला दर मिळतो.
काढणीची योग्य वेळ
- काढणी कालावधी: वांग्याची काढणी पेरणीनंतर ७० ते ९० दिवसांनी केली जाते. फळं चमकदार आणि चमकदार रंगाची असताना काढणी करावी.
- फळांची अवस्था: वांगी पूर्ण विकसित झाल्यावर आणि फळांचा रंग गडद झाल्यावर काढणीसाठी तयार मानावे. फळं गोड आणि चवदार असण्यासाठी त्यांना वेळेत काढावे.
- काढणी पद्धत: काढणी हाताने किंवा कात्रीने करावी. फळं तोडताना देठासह काढावीत, ज्यामुळे फळं अधिक टिकाऊ राहतात.
उत्पादन क्षमता आणि प्रतवारी
- उत्पादन क्षमता: वांग्याच्या उत्पादनात हंगामानुसार फरक पडतो. खरीप आणि रब्बी हंगामात हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते, तर उन्हाळी हंगामात २५० ते ३०० क्विंटल मिळते.
- प्रतवारी: काढणीनंतर फळांची प्रतवारी करून ताजी आणि चमकदार फळं वेगळी करावीत. खराब आणि छोट्या फळांचा वापर प्रक्रिया उद्योगात करावा.
- साठवण: काढणीनंतर वांगी थंड ठिकाणी ठेवावीत, ज्यामुळे ती ताजी राहतात. फळं ८ ते १० दिवसांत विक्रीसाठी पाठवावीत, कारण दीर्घकाळ साठवणीमुळे गुणवत्ता कमी होऊ शकते.
साठवणूक आणि प्रक्रिया
वांगीची काढणी झाल्यानंतर फळांच्या ताजेपणाची काळजी घेतल्यास आणि योग्य साठवणूक पद्धती वापरल्यास बाजारात चांगला दर मिळतो. प्रक्रिया उद्योगात वांग्याचा विविध प्रकारे उपयोग केला जातो.
साठवणूक पद्धती
- ताज्या फळांची साठवण: वांगी फळं काढल्यानंतर पाण्याने स्वच्छ धुवावीत. नंतर कोरड्या आणि थंड ठिकाणी ठेवावीत, ज्यामुळे ती ७ ते १० दिवस ताजी राहतात.
- थंड साठवण: वांगी फळं ८ ते १० अंश सेल्सिअस तापमानावर साठवावीत, ज्यामुळे ती दीर्घकाळ टिकतात आणि गुणवत्तेत सुधारणा होते.
- पॅकेजिंग: वांगी फळं पॅक करताना प्लास्टिक किंवा बायोडिग्रेडेबल पॅकेजिंगचा वापर करावा. पॅकेजिंग केल्यास फळं सुरक्षित राहतात आणि ताजी राहतात.
- प्रक्रिया उद्योग: वांग्याचा वापर विविध पदार्थांमध्ये केला जातो, जसे की भरली वांगी, बेंगन भर्ता, लोणचं, आणि फ्रोजन फळं. सुकवलेल्या वांग्याचा पावडर औषध आणि खाद्य उद्योगात केला जातो.
विक्री आणि निर्यात
- बाजारपेठेतील मागणी: ताज्या आणि स्वच्छ वांग्यांना स्थानिक मंडई आणि शेतकरी बाजारात चांगला दर मिळतो. बाजारातील मागणी लक्षात घेऊन विविध जातींची निवड करावी.
- निर्यात: वांग्याची निर्यात प्रामुख्याने अमेरिका, युरोप, आणि मध्य पूर्व देशांमध्ये केली जाते. निर्यात करण्यासाठी उच्च गुणवत्ता आणि प्रमाणित फळं आवश्यक असतात.
- नफा: वांगी पिकविणे फायदेशीर ठरते, कारण याचा दर चांगला मिळतो आणि उत्पादनही अधिक होते. प्रक्रिया केलेल्या वांग्यांचे विक्री मूल्य अधिक असते.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
वांग्याच्या फळांमध्ये पोषक घटक आणि औषधी गुणधर्म भरपूर प्रमाणात आढळतात, ज्यामुळे ते आहारात महत्त्वाचे मानले जातात. वांग्याच्या नियमित सेवनाने अनेक आरोग्यदायी फायदे मिळू शकतात.
पोषण मूल्य
- कॅलोरी आणि कार्बोहायड्रेट्स: वांग्याचे फळ कमी कॅलोरी आणि कमी कार्बोहायड्रेट्स असते, ज्यामुळे ते वजन कमी करण्यासाठी फायदेशीर ठरते.
- जीवनसत्त्वे: वांग्याच्या फळांमध्ये जीवनसत्त्वे अ, ब, आणि क आढळतात, ज्यामुळे प्रतिकारशक्ती वाढते आणि त्वचेचे आरोग्य सुधारते.
- फायबर: वांग्यातील फायबर पचन सुधारते आणि बद्धकोष्ठता कमी करते.
- खनिजे: वांग्याचे फळ लोह, कॅल्शियम, आणि मॅग्नेशियमने समृद्ध आहे, ज्यामुळे हाडांचे आरोग्य सुधारते आणि रक्तातील हिमोग्लोबिन वाढते.
औषधी गुणधर्म
- अँटीऑक्सिडंट्स: वांग्यामध्ये अँटीऑक्सिडंट्सचे प्रमाण जास्त असते, ज्यामुळे मुक्त रॅडिकल्स कमी होतात आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.
- रक्तदाब नियंत्रण: वांग्यात आढळणारे पोटॅशियम रक्तदाब नियंत्रणात मदत करते.
- हृदय आरोग्य: वांग्यामधील फायबर आणि अँटीऑक्सिडंट्स हृदयाचे आरोग्य सुधारतात आणि कोलेस्टेरॉल कमी करतात.
- कर्करोग विरोधी गुणधर्म: वांग्यातील नॅसुनिन नावाचे घटक कर्करोग विरोधी गुणधर्म दर्शवतात.
संदर्भ सूची
- वांगी लागवड तंत्रज्ञान – अॅग्रोवन
https://agrowon.esakal.com/agroguide/agriculture-stories-marathi-brinjal-cultivation-technology-agrowon-maharashtra-1831 - वांगी लागवड मार्गदर्शन – विकासपेडिया
https://agriculture.vikaspedia.in/viewcontent/agriculture/crop-production/vegetables/93593e902917940-90992494d92a93e926928?lgn=mr - वांगी लागवड माहिती – किसान फार्मटेक
https://www.kisanfarmtech.in/2023/12/brinjal-information-in-marathi.html