सुनामी ही एक प्रचंड शक्तिशाली नैसर्गिक आपत्ती आहे, जी समुद्राच्या तळाशी होणाऱ्या अचानक हालचालींमुळे निर्माण होते. ‘सुनामी’ हा शब्द जपानी असून, ‘सु’ म्हणजे बंदर आणि ‘नामी’ म्हणजे लाट. सुनामी लाटांच्या उंची आणि वेगामुळे किनारपट्टी भागांमध्ये मोठ्या प्रमाणात विध्वंस घडतो. या लाटा समुद्राच्या तळाशी घडणाऱ्या भूकंप, ज्वालामुखी उद्रेक, किंवा भूस्खलनामुळे निर्माण होतात आणि समुद्रकिनाऱ्यावर येऊन जनजीवन विस्कळीत करतात.
भारताच्या पश्चिम आणि पूर्व किनारपट्टीवरील राज्ये, विशेषतः तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश, आणि केरळ, तसेच महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टीवरील जिल्हे, संभाव्य सुनामीच्या प्रभावाखाली येऊ शकतात. २००४ च्या हिंद महासागरातील सुनामीने दक्षिण भारतातील किनारपट्टी भागांना मोठा फटका बसला होता, ज्यामुळे हजारो लोकांचा मृत्यू झाला आणि मालमत्तेचे प्रचंड नुकसान झाले. या विनाशकारी घटनेनंतर भारताने सुनामीच्या तयारीसाठी आणि पूर्वसूचना प्रणाली सुधारण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले आहेत.
महाराष्ट्रातील किनारपट्टीवरील मुंबई, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, आणि पालघर हे जिल्हे संभाव्य सुनामीच्या धोक्यात आहेत. त्यामुळे नागरिकांनी सुनामीच्या तयारीबद्दल जागरूक असणे आवश्यक आहे. या लेखात सुनामीची ओळख, तिचे कारणे, आणि त्यापासून बचावासाठी आवश्यक तयारीबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
सुनामीची ओळख आणि कारणे
सुनामी म्हणजे काय आणि ती कशी निर्माण होते, हे समजणे महत्त्वाचे आहे, कारण या आपत्तीला वेळीच ओळखून त्यावर नियंत्रण आणणे शक्य होते. सुनामी लाटा सामान्य समुद्री लाटांपेक्षा खूप वेगळ्या असतात. त्यांचा वेग जास्त आणि उंची प्रचंड असते, ज्यामुळे त्या किनाऱ्यावरील प्रदेशांना तडाखा देतात.
१. सुनामीची व्याख्या
- ‘सुनामी’ हा जपानी शब्द असून, ‘सु’ म्हणजे बंदर आणि ‘नामी’ म्हणजे लाट. सुनामी लाटा मोठ्या प्रमाणावर समुद्राच्या पाण्यात उर्जा निर्माण करणाऱ्या घटकांमुळे तयार होतात.
- भारतीय हवामान विभागानुसार, समुद्राच्या तळाशी घडणाऱ्या प्रचंड हालचालींमुळे निर्माण होणाऱ्या विशाल लाटांना सुनामी म्हणतात. या लाटांचा वेग समुद्राच्या खोलीवर अवलंबून असतो आणि त्यांचा वेग प्रति तास ७५० ते ८०० किमी पर्यंत पोहोचू शकतो.
२. सुनामी निर्माण होण्याची प्रमुख कारणे
- भूकंप: समुद्राच्या तळाशी घडणाऱ्या भूकंपामुळे समुद्राच्या पाण्याची मोठ्या प्रमाणात हालचाल होते, ज्यामुळे सुनामी लाटा निर्माण होतात. टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचालीमुळे समुद्राच्या तळावर तडे पडतात, ज्यामुळे पाण्यात प्रचंड उर्जा निर्माण होते.
- ज्वालामुखी उद्रेक: समुद्राखालील ज्वालामुखी उद्रेकांमुळेही सुनामी लाटा तयार होऊ शकतात. ज्वालामुखी उद्रेकामुळे पाण्यात प्रचंड हालचाल होते, ज्यामुळे लाटांची उंची वाढते.
- समुद्रातील भूस्खलन: समुद्राच्या तळावर घडणारे भूस्खलन किंवा मोठ्या प्रमाणात खडकांची घसरण पाण्यात प्रचंड उर्जा निर्माण करते, ज्यामुळे सुनामीच्या लाटांचे निर्माण होते.
- उपग्रहांचा प्रभाव: काही वेळा मोठ्या उल्का किंवा उपग्रह पृथ्वीवर आदळल्यास, त्यांच्यामुळेही सुनामीची स्थिती निर्माण होऊ शकते.
३. सुनामीच्या लाटांचे वैशिष्ट्ये
- लाटांचा वेग: समुद्राच्या खोलीवर अवलंबून सुनामी लाटांचा वेग प्रति तास ७५० किमी ते ८०० किमी पर्यंत असू शकतो. खोल समुद्रात लाटांचा वेग अधिक असतो, परंतु लाटा किनाऱ्याजवळ येताना त्यांचा वेग कमी होतो आणि उंची वाढते.
- लाटांची उंची: सामान्य समुद्री लाटांच्या तुलनेत सुनामी लाटांची उंची खूप जास्त असते. खोल समुद्रात लाटा कमी उंचीच्या असतात, परंतु किनाऱ्यावर येताना त्यांची उंची १० मीटर ते ३० मीटर पर्यंत वाढू शकते.
- लाटांचा प्रभाव: सुनामी लाटा किनाऱ्यावर येऊन पाणी दूरवर पसरवतात, ज्यामुळे पुर आणि मोठे विध्वंस होऊ शकतात. लाटा किनाऱ्यावर येताना समुद्राचे पाणी मागे ओढले जाते, ज्यामुळे ‘रेक्शन वॉर्निंग’ दिले जाते.
भारत आणि महाराष्ट्रातील सुनामीचा इतिहास
भारताच्या किनारपट्टी भागांमध्ये सुनामीचा धोका नेहमीच अस्तित्वात राहिला आहे, परंतु २६ डिसेंबर २००४ रोजी झालेल्या हिंद महासागरातील सुनामीने या आपत्तीचे विनाशकारी स्वरूप दाखवून दिले. त्या घटनेनंतर, भारताने सुनामीच्या तयारीसाठी आणि पूर्वसूचना प्रणाली सुधारण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात उपाययोजना केल्या आहेत. महाराष्ट्रातील किनारपट्टी भाग देखील संभाव्य सुनामीच्या धोक्यात येऊ शकतो, त्यामुळे या प्रदेशातील नागरिकांनी विशेष खबरदारी घेणे गरजेचे आहे.
१. २००४ च्या हिंद महासागरातील सुनामी
- भूकंपाची तीव्रता: २६ डिसेंबर २००४ रोजी, इंडोनेशियाच्या सुमात्रा बेटाजवळ समुद्राखाली ९.१ ते ९.३ तीव्रतेचा भूकंप झाला. हा भूकंप पृथ्वीवरील इतिहासातील सर्वात तीव्र भूकंपांपैकी एक होता.
- विनाशकारी परिणाम: या भूकंपामुळे निर्माण झालेल्या सुनामी लाटांनी अंदमान-निकोबार द्वीपसमूह, तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश, केरळ, आणि पश्चिम बंगाल यांसारख्या राज्यांमध्ये प्रचंड नुकसान केले. सुमारे २,३०,००० लोक या आपत्तीत मृत्युमुखी पडले, तर लाखो लोक विस्थापित झाले.
- भारतातील परिणाम: तामिळनाडू राज्यातील नागापट्टिनम, चेन्नई, आणि कन्याकुमारी हे सर्वाधिक प्रभावित भाग होते. या सुनामीमुळे मच्छिमार, किनारपट्टीवरील रहिवासी, आणि पर्यटकांना मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी झाली.
- महाराष्ट्रातील परिस्थिती: २००४ च्या सुनामीचे प्रत्यक्ष परिणाम महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवर कमी प्रमाणात जाणवले, परंतु त्यावेळी नागरिकांमध्ये भीती निर्माण झाली होती. महाराष्ट्रातील रायगड, रत्नागिरी, आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील प्रशासनाने खबरदारी घेतली होती.
२. भारताने घेतलेल्या उपाययोजना
- भारतीय सुनामी प्रारंभिक चेतावणी केंद्र (ITEWC): २००४ च्या सुनामीनंतर, भारत सरकारने त्वरित सुनामीची पूर्वसूचना देण्यासाठी ‘भारतीय राष्ट्रीय सागरीय माहिती सेवा केंद्र’ (INCOIS) मध्ये ITEWC स्थापन केले. हे केंद्र समुद्राच्या तळाशी होणाऱ्या भूकंपांचे निरीक्षण करते आणि संभाव्य सुनामीबद्दल त्वरित इशारे जारी करते.
- सुनामी मॉडेलिंग आणि संशोधन: भारताने सुनामीचा अंदाज वर्तवण्यासाठी सॅटेलाइट इमेजिंग, भूकंप मापन यंत्रणा, आणि सुनामी मॉडेलिंगचा वापर केला आहे. यामुळे सुनामीच्या मार्गाचा अंदाज वर्तवता येतो आणि वेळेत इशारे दिले जाऊ शकतात.
- समुद्रकिनाऱ्यावरील प्रशिक्षण आणि जनजागृती: केंद्र सरकारने समुद्रकिनाऱ्यावरील नागरिकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले आहेत. या प्रशिक्षणांमध्ये नागरिकांना सुनामीच्या वेळी सुरक्षिततेचे नियम पाळण्यास आणि तातडीच्या परिस्थितीत कसे वागावे, याचे मार्गदर्शन दिले जाते.
- सुनामी निवारण योजना: भारताच्या विविध राज्यांनी आपत्ती व्यवस्थापन योजनेमध्ये सुनामी निवारणासाठी विशेष धोरणांचा समावेश केला आहे. समुद्र किनाऱ्यावर सुरक्षित आश्रयस्थळे आणि शीतलन केंद्रे उभारली गेली आहेत.
३. महाराष्ट्रातील संभाव्य धोके आणि संवेदनशील भाग
- कोकण किनारपट्टीवरील जिल्हे: महाराष्ट्रातील मुंबई, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, आणि पालघर हे जिल्हे सुनामीच्या संभाव्य धोक्यात येऊ शकतात. या भागांमध्ये समुद्र किनाऱ्याजवळ वाढलेली लोकसंख्या, मच्छिमारांची वस्ती, आणि पर्यटनामुळे धोका वाढला आहे.
- वाढती शहरीकरण आणि बांधकामे: मुंबईसारख्या शहरांमध्ये समुद्र किनाऱ्यावरील अनधिकृत बांधकामे आणि वाढते शहरीकरण यामुळे सुनामीच्या वेळी संभाव्य नुकसानाचे प्रमाण वाढू शकते.
- मच्छिमारांची सुरक्षा: महाराष्ट्रातील मच्छिमार समुद्र किनाऱ्याजवळ आपले जाळे टाकतात आणि तिथेच त्यांचे जीवन चालते. सुनामीच्या वेळी मच्छिमार आणि त्यांच्या कुटुंबीयांचे जीवन धोक्यात येऊ शकते. त्यामुळे त्यांना योग्य प्रशिक्षण आणि तातडीच्या परिस्थितीत खबरदारी घेण्यासाठी विशेष योजना आखावी लागेल.
- पर्यटनाचा धोका: कोकण किनारपट्टीवरील पर्यटन स्थळे, जसे की अलीबाग, गणपतीपुळे, आणि तारकर्ली, ही सुनामीच्या संभाव्य प्रभावाखाली येऊ शकतात. पर्यटकांना सुनामीच्या वेळी सुरक्षित स्थळी हलवणे आणि त्यांना इशारे देणे आवश्यक आहे.
अलीकडील उदाहरणे आणि अभ्यास
सुनामीसारख्या विनाशकारी आपत्तींमुळे किनारपट्टी भागात मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते. २००४ च्या हिंद महासागरातील सुनामीनंतर भारत आणि जगभरात विविध अभ्यास आणि संशोधन प्रकल्प हाती घेण्यात आले आहेत. या अभ्यासांमुळे सुनामीसंबंधी ज्ञान वाढले असून, तयारीच्या उपाययोजनांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी मार्गदर्शन मिळाले आहे. अलीकडील काही महत्वाच्या उदाहरणे आणि अभ्यासांचा आढावा खाली दिला आहे.
१. २०११ ची जपानची सुनामी
- घटना आणि परिणाम: ११ मार्च २०११ रोजी जपानच्या पूर्व किनारपट्टीवर ९.१ तीव्रतेचा भूकंप झाला, ज्यामुळे प्रचंड सुनामी लाटांची निर्मिती झाली. या लाटांच्या परिणामस्वरूप फुकुशिमा अणुविज्ञान प्रकल्पात गळती झाली आणि मोठ्या प्रमाणात रेडिओधर्मी प्रदूषण पसरले.
- अभ्यास आणि शिफारसी: जपान सरकारने या घटनेनंतर आपत्ती व्यवस्थापन प्रणालीचे पुनरावलोकन केले आणि अधिक आधुनिक आणि जलद प्रतिसाद देणारी पूर्वसूचना प्रणाली विकसित केली. फुकुशिमा अणुविज्ञान प्रकल्पातील दुर्घटनेवर आधारित संशोधनातून अणुविज्ञान प्रकल्पांच्या सुरक्षिततेसाठी नव्या नियमांची अंमलबजावणी करण्यात आली.
२. २०१८ इंडोनेशिया सुनामी
- घटना आणि नुकसान: सप्टेंबर २०१८ मध्ये इंडोनेशियाच्या सुलावेसी बेटावर ७.५ तीव्रतेचा भूकंप झाला. भूकंपामुळे निर्माण झालेल्या सुनामी लाटांनी पालु शहरात प्रचंड विध्वंस घडवून आणला. सुमारे ४,३०० लोकांचा मृत्यू झाला आणि हजारो लोक बेघर झाले.
- पूर्वसूचना प्रणालीतील अडचणी: या घटनेदरम्यान पूर्वसूचना प्रणाली प्रभावीपणे कार्यान्वित झालेली नव्हती. इंडोनेशियाच्या प्रशासनाने या अनुभवावरून सिस्मोग्राफ आणि बायॉयजची संख्या वाढवली आणि सुधारित पूर्वसूचना प्रणाली विकसित केली. या घटनेवर आधारित अभ्यासाने पूर्वसूचना तंत्रज्ञान आणि जनजागृती मोहिमांच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला.
३. २०२१ न्यूझीलंडची सुनामी इशारा
- घटना आणि इशारा: मार्च २०२१ मध्ये न्यूझीलंडच्या उत्तरेकडील किनारपट्टीवर ८.१ तीव्रतेचा भूकंप झाला. भूकंपानंतर लगेचच सुनामी इशारा जारी करण्यात आला. नागरिकांना तातडीने उच्च ठिकाणी स्थलांतर करण्यास सांगण्यात आले.
- यशस्वी स्थलांतर आणि परिणाम: स्थानिक प्रशासनाच्या जलद प्रतिसादामुळे आणि जनजागृती मोहिमांमुळे, नागरिकांनी वेळीच सुरक्षित स्थळी स्थलांतर केले. या घटनेने जलद प्रतिसाद आणि पूर्वसूचना प्रणालीचे महत्त्व अधोरेखित केले.
४. २०२३ च्या भारतीय सुनामी प्रशिक्षण सराव (Tsunami Mock Drill)
- प्रशिक्षण आणि उद्दिष्ट: २०२३ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय सागरीय माहिती सेवा केंद्र (INCOIS) ने भारतीय किनारपट्टी भागांसाठी सुनामी प्रशिक्षण सराव आयोजित केले. या सरावामध्ये विविध राज्यांचे आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण आणि स्थानिक प्रशासन सहभागी झाले.
- सार्वजनिक सहभाग आणि परिणाम: या सरावामुळे स्थानिक प्रशासन, पोलिस, बचाव कार्यकर्ते, आणि नागरिकांना सुनामीच्या वेळी तातडीच्या उपाययोजना करण्याचे प्रशिक्षण मिळाले. सरावानंतरच्या अहवालात, बचाव कार्य आणि स्थलांतर प्रक्रियेत सुधारणा करण्याच्या शिफारसी दिल्या गेल्या.
५. भारताच्या कोकण किनारपट्टीवरील संभाव्य धोके आणि अभ्यास
- संभाव्य धोके आणि संशोधन: महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टीवरील मुंबई, रायगड, रत्नागिरी, आणि सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यांमध्ये संभाव्य सुनामी धोका ओळखण्यासाठी विविध संशोधन प्रकल्प हाती घेण्यात आले आहेत. INCOIS आणि भारतीय हवामान विभागाने GIS मॅपिंग आणि सॅटेलाइट निरीक्षणाचा वापर करून संभाव्य प्रभावित क्षेत्रांचे मॅपिंग केले आहे.
- स्थानिक जनजागृती मोहिमा: कोकण किनारपट्टीवरील मच्छीमार आणि स्थानिक रहिवाशांना सुनामीच्या वेळी सुरक्षिततेचे नियम पाळण्यासाठी प्रशिक्षण दिले जाते. स्थानिक स्वयंसेवी संस्था आणि प्रशासनाने एकत्रितपणे जनजागृती कार्यक्रम राबवले आहेत.
सुनामीची पूर्वसूचना प्रणाली आणि इशारे
सुनामीसारख्या विनाशकारी आपत्तींचा वेळीच अंदाज आणि नागरिकांना पूर्वसूचना देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भारताने २००४ च्या सुनामीनंतर आपत्ती व्यवस्थापनात मोठ्या प्रमाणात सुधारणांचा अवलंब केला आहे. भारतीय सुनामी प्रारंभिक चेतावणी केंद्र (Indian Tsunami Early Warning Centre – ITEWC) हे भारतातील प्रमुख केंद्र आहे, जे समुद्रातील भूकंप आणि सुनामीची सतत निगराणी करते आणि तातडीने इशारे जारी करते.
१. भारतीय सुनामी प्रारंभिक चेतावणी केंद्र (ITEWC)
- स्थापना आणि कार्यप्रणाली: ITEWC ची स्थापना २००७ साली ‘भारतीय राष्ट्रीय सागरीय माहिती सेवा केंद्र’ (INCOIS) मध्ये करण्यात आली. हे केंद्र समुद्राच्या तळाशी होणाऱ्या भूकंपांच्या हालचालींचे निरीक्षण करते आणि संभाव्य सुनामीबद्दल अंदाज वर्तवते.
- भूकंप मापन प्रणाली: ITEWC आधुनिक सिस्मोग्राफ आणि तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने समुद्रातील भूकंपाचे त्वरित निरीक्षण करते. जर भूकंपाची तीव्रता ७.५ किंवा त्याहून अधिक असेल, तर संभाव्य सुनामीबद्दल इशारा दिला जातो.
- सुनामी मॉडेलिंग आणि अंदाज: ITEWC सुनामी मॉडेलिंग तंत्रज्ञानाचा वापर करून लाटांचे संभाव्य मार्ग, उंची, आणि प्रभावाचे क्षेत्र निश्चित करते. सॅटेलाइट डेटा आणि GPS माहितीच्या आधारे, समुद्रकिनाऱ्यावरील संभाव्य धोके ओळखले जातात.
- इशारे आणि अलर्ट प्रणाली: ITEWC दोन प्रकारचे इशारे जारी करते:
- सुनामी वॉच (Tsunami Watch): संभाव्य सुनामीचा धोका असल्यास, प्राथमिक इशारा देण्यात येतो.
- सुनामी वॉर्निंग (Tsunami Warning): सुनामीची पुष्टी झाल्यास, तातडीने वॉर्निंग दिली जाते आणि नागरिकांना सुरक्षित स्थळी हलवण्याच्या सूचना दिल्या जातात.
२. पूर्वसूचना प्रणालीतील तंत्रज्ञान
- सिस्मोग्राफ्स आणि DART बायॉयज (Deep-Ocean Assessment and Reporting of Tsunami): समुद्राच्या तळाशी सिस्मोग्राफ आणि DART बायॉयज बसवलेले आहेत, जे भूकंपाचे त्वरित निरीक्षण करतात आणि संभाव्य सुनामीबद्दल माहिती गोळा करतात. या उपकरणांमुळे लाटांच्या उंचीचा आणि मार्गाचा अंदाज लावणे शक्य होते.
- सॅटेलाइट आणि GIS तंत्रज्ञान: सॅटेलाइटच्या माध्यमातून समुद्राची माहिती सतत गोळा केली जाते. GIS (Geographic Information System) तंत्रज्ञानाचा वापर करून संभाव्य प्रभावित क्षेत्रांचे मॅपिंग केले जाते, ज्यामुळे प्रशासनाला तातडीने उपाययोजना करता येतात.
- संदेशवहन प्रणाली: नागरिकांना इशारे देण्यासाठी डिजिटल अ‍ॅप्स, SMS अलर्ट, रेडिओ, आणि टीव्हीच्या माध्यमातून माहिती दिली जाते. INCOIS ने ‘India Tsunami App’ सुरू केले आहे, ज्याद्वारे नागरिकांना वेळेवर इशारे मिळतात.
सुनामीसाठी तयारी: काय करावे आणि काय करू नये
सुनामीसारख्या आपत्तीच्या वेळी योग्य तयारी आणि सावधगिरी घेतल्यास जीवितहानी आणि नुकसान कमी करता येऊ शकते. नागरिकांनी आपत्तीपूर्व तयारी करून, इशाऱ्यांदरम्यान योग्य ती खबरदारी घेणे आवश्यक आहे.
१. आपत्तीपूर्व तयारी
- आपत्कालीन किट तयार ठेवा: सुनामीच्या तयारीसाठी एक आपत्कालीन किट तयार ठेवा, ज्यामध्ये पाणी, नाशवंत अन्न, प्राथमिक उपचार साहित्य, टॉर्च, बॅटरी, रेडिओ, आणि महत्त्वपूर्ण कागदपत्रे समाविष्ट असावीत.
- कुटुंबातील संपर्क योजना ठेवा: आपत्तीच्या वेळी कुटुंबातील सदस्यांचा संपर्क साधण्यासाठी एक संपर्क योजना तयार करा. सुरक्षित स्थळी भेटण्याचे ठिकाण निश्चित करा.
- सुरक्षित मार्गांची माहिती मिळवा: स्थानिक प्रशासनाकडून सुरक्षित स्थलांतर मार्गांची माहिती मिळवा. उच्च ठिकाणी जाण्याचे मार्ग ओळखून ठेवा.
- घराची संरचना मजबूत करा: समुद्रकिनाऱ्याजवळ राहणाऱ्या नागरिकांनी घरांची संरचना सुरक्षित करावी. सागरी लाटांचा तडाखा थोपवण्यासाठी समुद्रकिनाऱ्यावर बांधकामे शक्यतो टाळा.
२. सुनामीच्या इशाऱ्यांदरम्यान घेण्याची खबरदारी
- अधिकृत इशाऱ्यांकडे लक्ष द्या: सुनामीबद्दलची माहिती केवळ अधिकृत स्त्रोतांवरूनच घ्या, जसे की भारतीय हवामान विभाग (IMD), INCOIS, आणि स्थानिक प्रशासन. अफवांवर विश्वास ठेवू नका.
- तातडीने स्थलांतर करा: सुनामी वॉर्निंग मिळाल्यास, त्वरित उंच ठिकाणी किंवा सुरक्षित स्थळी जा. समुद्रकिनाऱ्याजवळ राहू नका.
- समुद्राचे पाणी मागे ओढले जाणे: सुनामी येण्यापूर्वी, समुद्राचे पाणी अचानक मागे ओढले जाते. हा संकेत ओळखल्यास, लगेचच किनारा सोडून सुरक्षित ठिकाणी हलवा.
- वाहने वापरणे टाळा: स्थलांतराच्या वेळी वाहने वापरणे शक्यतो टाळा, कारण रस्ते वाहतुकीसाठी अडचणी निर्माण होऊ शकतात.
३. सुनामीच्या वेळी आणि नंतर काय करू नये
- समुद्रकिनारी जाणे टाळा: सुनामीच्या इशाऱ्यांदरम्यान, समुद्रकिनारी जाणे टाळा. लाटा अतिशय वेगवान आणि उंच असतात, ज्यामुळे जीवितहानी होण्याचा धोका वाढतो.
- अफवांवर विश्वास ठेवू नका: अफवांवर विश्वास ठेवून चुकीच्या निर्णय घेऊ नका. अधिकृत माहितीची वाट पाहा आणि प्रशासनाच्या सूचनांचे पालन करा.
- मदतीची प्रतीक्षा करा: सुनामीच्या नंतरच्या बचाव कार्यासाठी तातडीने मदतीची प्रतीक्षा करा. बचाव पथकांच्या सूचना पाळा आणि सुरक्षित स्थळी राहा.
महाराष्ट्रातील संभाव्य धोके आणि संवेदनशील भाग
महाराष्ट्राची विस्तृत कोकण किनारपट्टी अरबी समुद्राला लागून आहे, ज्यामुळे संभाव्य सुनामीचा धोका अधिक आहे. २००४ च्या हिंद महासागरातील सुनामीचे परिणाम महाराष्ट्रावर कमी प्रमाणात जाणवले होते, परंतु कोकण किनारपट्टीवरील जिल्ह्यांना भविष्यात अशा घटनांचा सामना करावा लागू शकतो. यामुळे नागरिकांनी योग्य तयारी आणि सावधगिरी बाळगणे गरजेचे आहे.
१. मुंबई आणि उपनगरांचा धोका
- मुंबईच्या किनारपट्टीची घनता: मुंबई हे भारताचे आर्थिक केंद्र असून, येथे मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या आणि घनता आहे. समुद्रकिनारी वाढत्या शहरीकरणामुळे मुंबई शहर सुनामीच्या तडाख्यात येऊ शकते.
- सागरी बांधकामे आणि बंदरे: मुंबईतील सागरी बांधकामे, बंदरे, आणि जहाज वाहतूक केंद्रे संभाव्य सुनामीमुळे गंभीर धोका निर्माण करू शकतात. या भागात मालमत्ता आणि औद्योगिक संरचनांचे मोठे नुकसान होण्याची शक्यता आहे.
- वाढती लोकसंख्या आणि संवेदनशील क्षेत्रे: जुहू, चोपाटी, आणि मरीन ड्राइव्हसारख्या समुद्रकिनाऱ्यांवरील पर्यटन स्थळे, तसेच धारावी आणि वरळी कोळीवाड्यासारख्या घन वस्ती असलेल्या भागांवर सुनामीचा तीव्र परिणाम होऊ शकतो.
२. रायगड, रत्नागिरी, आणि सिंधुदुर्ग जिल्हे
- रायगड: रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग, मुरुड, आणि श्रीवर्धन हे समुद्रकिनारी पर्यटन स्थळे आहेत, जिथे पर्यटकांची गर्दी असते. संभाव्य सुनामीच्या वेळी या भागातील पर्यटक आणि स्थानिक रहिवाशांना मोठा धोका आहे.
- रत्नागिरी: रत्नागिरी हा मोठा जिल्हा असून, तेथील लोकसंख्या समुद्रकिनाऱ्याजवळ राहते. संभाव्य सुनामीमुळे मच्छिमारांच्या जाळ्यांचे, नौकांचे, आणि घरांचे नुकसान होऊ शकते. गणपतीपुळे, जयगड, आणि देवगडसारखी पर्यटन स्थळे देखील प्रभावित होऊ शकतात.
- सिंधुदुर्ग: सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील मालवण, तारकर्ली, आणि कुडाळ या भागांमध्ये पर्यटन वाढले आहे. या भागातील समुद्रकिनाऱ्यांवर मोठ्या प्रमाणात बांधकामे झाल्यामुळे सुनामीच्या वेळी संभाव्य नुकसानाचे प्रमाण अधिक असू शकते.
- जलद प्रतिसादाची आवश्यकता: कोकण किनारपट्टीवरील जिल्ह्यांमध्ये जलद प्रतिसाद प्रणाली आवश्यक आहे, कारण समुद्रकिनाऱ्याजवळ राहणाऱ्या नागरिकांना लवकरच स्थलांतर करावे लागते.
३. पालघर जिल्हा आणि उरण क्षेत्र
- पालघर: पालघर हा मुंबई उपनगरातील एक किनारपट्टी जिल्हा आहे, ज्यात वसई-विरारसारखी मोठी शहरे आहेत. या भागात सुनामीचा संभाव्य धोका निर्माण होऊ शकतो, विशेषतः समुद्र किनाऱ्याजवळील वसाहती आणि औद्योगिक क्षेत्रे प्रभावित होऊ शकतात.
- उरण आणि जेएनपीटी बंदर: उरण क्षेत्रातील जवाहरलाल नेहरू पोर्ट ट्रस्ट (JNPT) हे भारतातील सर्वात मोठे बंदर आहे. सुनामीच्या वेळी बंदरावरील जहाजे, मालवाहतूक, आणि औद्योगिक संरचना मोठ्या प्रमाणात प्रभावित होऊ शकतात.
स्थानिक प्रशासनाची भूमिका आणि उपाययोजना
महाराष्ट्रातील स्थानिक प्रशासन आणि जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (DDMA) यांनी संभाव्य सुनामीसाठी विविध उपाययोजना आखल्या आहेत. योग्य समन्वय, प्रशिक्षण, आणि जनजागृतीमुळे नागरिकांची सुरक्षितता सुनिश्चित करता येईल.
१. जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (DDMA) ची भूमिका
- आपत्ती व्यवस्थापन योजना: प्रत्येक जिल्ह्यात आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाने सुनामी निवारणासाठी विशेष योजना तयार केली आहे. या योजनेमध्ये बचाव कार्य, स्थलांतर योजना, आणि पुनर्वसनाच्या उपायांचा समावेश आहे.
- सुरक्षित आश्रयस्थळे: जिल्हा प्रशासनाने समुद्रकिनाऱ्याजवळ सुरक्षित आश्रयस्थळे निश्चित केली आहेत, जिथे नागरिकांना तातडीने स्थलांतर करता येईल.
- प्रशिक्षण आणि जनजागृती: नागरिकांना सुनामीच्या वेळी काय करावे आणि काय करू नये याबद्दल प्रशिक्षण दिले जाते. शाळा, महाविद्यालये, आणि स्थानिक समुदायांमध्ये जनजागृती मोहिमा राबवून लोकांना सुरक्षिततेबद्दल माहिती दिली जाते.
२. बचाव कार्य आणि आपत्कालीन सेवा
- आपत्कालीन किट आणि साधनसामग्री: जिल्हा प्रशासनाने प्राथमिक उपचार साहित्य, पाण्याचे पॅकेट्स, आणि अन्नाचे पॅकेट्स यासारखी साधनसामग्री सज्ज ठेवली आहे, जी आपत्तीच्या वेळी नागरिकांना पुरवली जाईल.
- रुग्णालये आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रे: रुग्णालये आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आपत्कालीन परिस्थितीसाठी सज्ज ठेवली जातात. वैद्यकीय कर्मचारी तातडीने उपचार देण्यासाठी तयार ठेवले जातात.
- पोलिस आणि अग्निशमन दल: पोलिस आणि अग्निशमन दलांना विशेष प्रशिक्षण दिले जाते, ज्यामुळे ते तातडीने प्रतिसाद देऊ शकतात आणि नागरिकांना सुरक्षित स्थळी हलवू शकतात.
- नौदल आणि तटरक्षक दल: संभाव्य सुनामीच्या वेळी भारतीय नौदल आणि तटरक्षक दल बचाव कार्यात समन्वय साधतात. समुद्रात अडकलेल्या मच्छिमारांची बचाव कार्यात मदत केली जाते.
नागरिकांची भूमिका आणि तयारी
सुनामीसारख्या आपत्तीच्या वेळी प्रशासनाच्या उपाययोजना अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत, परंतु नागरिकांची तयारी आणि जागरूकता देखील तितकीच आवश्यक आहे. योग्य प्रशिक्षण आणि माहिती मिळाल्यास, नागरिक संभाव्य धोके कमी करून सुरक्षितता सुनिश्चित करू शकतात. खालील उपाययोजना आणि खबरदारी नागरिकांनी घेतली पाहिजे.
१. आपत्तीपूर्व तयारी
- आपत्कालीन किट तयार ठेवा: आपत्कालीन किटमध्ये पिण्याचे पाणी, नाशवंत अन्न, प्राथमिक उपचार साहित्य, टॉर्च, बॅटरी, रेडिओ, आणि महत्त्वपूर्ण कागदपत्रे ठेवावीत. ही किट तातडीच्या वेळी लगेच वापरता येईल.
- संपर्क आणि कुटुंब नियोजन: आपत्तीच्या वेळी कुटुंबातील सदस्यांचा संपर्क साधण्यासाठी एक निश्चित योजना ठेवा. सुरक्षित स्थळी भेटण्याचे ठिकाण आणि वेळ निश्चित करून ठेवा.
- सुरक्षित मार्गांची माहिती मिळवा: स्थानिक प्रशासनाकडून सुरक्षित स्थलांतर मार्ग आणि उच्च ठिकाणांची माहिती मिळवा. घरातल्या प्रत्येकाने सुरक्षित मार्ग आणि संभाव्य आश्रयस्थळे जाणून ठेवावीत.
- नियमित प्रशिक्षण आणि सराव: नागरिकांनी आपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण कार्यक्रमांमध्ये सहभागी व्हावे. शाळा, महाविद्यालये, आणि समुदायांमध्ये नियमित सराव कार्यक्रम राबवले जातात, ज्यामुळे नागरिकांना तातडीच्या परिस्थितीत कसे वागावे याचे ज्ञान मिळते.
- समुद्रकिनारी घडणाऱ्या बदलांची ओळख ठेवा: समुद्रकिनाऱ्यावर अचानक पाणी मागे ओढले जाणे हे सुनामीचे संकेत असू शकतात. असे दिसल्यास लगेचच किनारा सोडून सुरक्षित ठिकाणी हलवा.
२. सुनामीच्या इशाऱ्यांदरम्यान आणि नंतरची खबरदारी
- अधिकृत इशाऱ्यांवर लक्ष ठेवा: भारतीय हवामान विभाग (IMD), INCOIS, आणि स्थानिक प्रशासनाच्या अधिकृत इशाऱ्यांवर लक्ष ठेवा. अफवांवर विश्वास ठेवू नका आणि फक्त विश्वसनीय माहितीचा आधार घ्या.
- तातडीने स्थलांतर करा: सुनामीचा इशारा मिळाल्यानंतर तातडीने उंच ठिकाणी किंवा सुरक्षित स्थळी हलवा. समुद्र किनाऱ्याजवळ किंवा नद्या आणि जलाशयाजवळ थांबणे धोकादायक असू शकते.
- समुद्रकिनारी जाणे टाळा: इशारा मिळाल्यानंतर समुद्रकिनारी जाणे टाळा. सुनामी लाटा अत्यंत वेगवान आणि उंच असू शकतात, ज्यामुळे जीवितहानी होऊ शकते.
- वाहनांचा वापर मर्यादित ठेवा: तातडीच्या स्थलांतराच्या वेळी वाहने वापरणे टाळा, कारण रस्ते बंद होऊ शकतात किंवा वाहतूक जाम होऊ शकते. पायदळ स्थलांतर केल्यास अधिक जलद आणि सुरक्षित राहू शकते.
- शेजारी आणि समाजाशी सहकार्य: आपत्तीच्या वेळी शेजाऱ्यांना आणि समाजातील इतरांना मदत करा. विशेषतः वृद्ध, अपंग, आणि लहान मुलांची काळजी घ्या. आपत्कालीन परिस्थितीत सहकार्य केल्यास बचाव कार्य अधिक प्रभावी ठरते.
३. सुनामी नंतरची काळजी
- परत जाण्यापूर्वी सुरक्षिततेची खात्री करा: सुनामीच्या लाटा एकाहून अधिक वेळा येऊ शकतात, त्यामुळे प्रशासनाच्या सूचनेनंतरच परत जाण्याचा निर्णय घ्या.
- बचाव कार्य आणि मदत कार्यात सहभागी व्हा: आपत्ती नंतर प्रशासनाच्या बचाव कार्यात आणि पुनर्वसन कार्यात सहभाग घ्या. स्थानिक स्वयंसेवी संस्था आणि आपत्ती व्यवस्थापन पथकांना मदत करा.
- रुग्णालय आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रांमध्ये संपर्क साधा: सुनामीमुळे झालेल्या आरोग्य समस्यांसाठी तातडीने वैद्यकीय मदत घ्या. प्राथमिक आरोग्य केंद्रांमध्ये उपचार घेण्यासाठी संपर्क साधा.
- सुरक्षित पाणी आणि अन्न वापरा: सुनामीमुळे पाणी प्रदूषित होऊ शकते, त्यामुळे फक्त शुद्ध पाणी आणि सुरक्षित अन्नाचा वापर करा. प्रशासनाच्या सूचनेनुसार, पिण्याचे पाणी उकळून घ्या किंवा शुद्धीकरणासाठी क्लोरीन टॅबलेट्सचा वापर करा.
सुनामी निवारणासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
सुनामीसारख्या आपत्तींना तोंड देण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाची मदत अत्यंत उपयुक्त ठरते. सॅटेलाइट इमेजिंग, GIS मॅपिंग, आणि डिजिटल अ‍ॅप्स यांचा वापर करून नागरिकांना वेळीच सूचना दिल्या जाऊ शकतात. भारतीय सागरीय माहिती सेवा केंद्र (INCOIS) आणि भारतीय हवामान विभाग (IMD) या संस्थांनी तंत्रज्ञानाचा वापर करून पूर्वसूचना प्रणाली अधिक सक्षम बनवली आहे.
१. सॅटेलाइट इमेजिंग आणि GIS तंत्रज्ञान
- सॅटेलाइट निरीक्षण: सॅटेलाइट इमेजिंगच्या माध्यमातून समुद्राच्या तळाशी घडणाऱ्या हालचालींची सतत निगराणी ठेवली जाते. यामुळे संभाव्य सुनामीची माहिती मिळते आणि लाटांच्या मार्गाचा अंदाज वर्तवता येतो.
- GIS मॅपिंग: GIS (Geographic Information System) तंत्रज्ञानाचा वापर करून संभाव्य प्रभावित क्षेत्रांचे मॅपिंग केले जाते. हे मॅपिंग प्रशासनाला तातडीने उपाययोजना करण्यासाठी मदत करते.
- तंत्रज्ञानाच्या आधारे इशारे: सॅटेलाइट डेटा, सिस्मोग्राफ्स, आणि GPS च्या सहाय्याने तातडीने इशारे जारी केले जातात, ज्यामुळे नागरिकांना वेळेत सुरक्षित स्थळी हलवता येते.
२. डिजिटल अ‍ॅप्स आणि SMS अलर्ट सेवा
- India Tsunami App: INCOIS ने ‘India Tsunami App’ विकसित केले आहे, ज्याद्वारे नागरिकांना तातडीने इशारे मिळतात. अ‍ॅपच्या माध्यमातून सुनामीच्या संभाव्य धोके आणि इशाऱ्यांबद्दल माहिती मिळते.
- SMS आणि अलर्ट सेवा: नागरिकांना वेळीच सूचना देण्यासाठी SMS अलर्ट सेवा वापरली जाते. स्थानिक प्रशासन आणि हवामान विभाग या अलर्ट सेवांचा वापर करून नागरिकांना संभाव्य आपत्तीसाठी सज्ज राहण्यास सांगतात.
- रेडिओ आणि टीव्ही प्रसारण: ग्रामीण आणि शहरी भागांमध्ये नागरिकांना इशारे पोहोचवण्यासाठी रेडिओ, टीव्ही, आणि स्थानिक वृत्तपत्रांचा वापर केला जातो.
सुनामीच्या प्रभावांचे आर्थिक आणि पर्यावरणीय परिणाम
सुनामीसारखी विनाशकारी आपत्ती केवळ मानवी जीवनच नाही, तर आर्थिक स्थैर्य आणि पर्यावरणालाही मोठा धक्का देते. समुद्रकिनाऱ्यावरील घन वस्ती, उद्योग, आणि जैवविविधतेला सुनामीमुळे मोठे नुकसान सहन करावे लागते. महाराष्ट्राच्या किनारपट्टी भागात पर्यटन, मच्छीमारी, आणि बंदर उद्योगांवर सुनामीचा गंभीर परिणाम होऊ शकतो.
१. आर्थिक परिणाम
- मालमत्ता आणि संरचनांचे नुकसान: सुनामीच्या लाटा किनारपट्टीवरील घरे, हॉटेल्स, आणि इतर बांधकामांचे मोठे नुकसान करतात. उंच आणि प्रचंड लाटांमुळे इमारती आणि सागरी संरचनांचे पूर्णपणे विध्वंस होऊ शकते.
- पर्यटन उद्योगाचे नुकसान: महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टीवरील पर्यटन स्थळे, जसे की अलिबाग, गणपतीपुळे, आणि तारकर्ली, हे पर्यटकांसाठी प्रसिद्ध आहेत. संभाव्य सुनामीमुळे पर्यटकांची संख्या कमी होऊ शकते, ज्यामुळे पर्यटन उद्योगाला मोठा आर्थिक फटका बसू शकतो.
- मच्छीमारी उद्योगावर परिणाम: मच्छीमार समुद्रकिनारी राहतात आणि त्यांचे जीवन व व्यवसाय समुद्रावर अवलंबून असते. सुनामीमुळे नौका, जाळे, आणि मासेमारी साहित्य नष्ट होतात, ज्यामुळे मच्छीमारांचे आर्थिक नुकसान होते. तसेच, समुद्रात झालेल्या बदलांमुळे मासेमारीचे प्रमाणही कमी होते.
- बंदर उद्योगाचे नुकसान: मुंबई, जेएनपीटी (उरण), आणि दाभोळ यांसारख्या मोठ्या बंदरांवर सुनामीचा मोठा परिणाम होऊ शकतो. जहाजे, मालवाहतूक केंद्रे, आणि सागरी वाहतूक खंडित होण्यामुळे व्यापारात मोठे नुकसान होऊ शकते.
- वीजपुरवठा आणि पाणीपुरवठा खंडित होणे: सुनामीच्या वेळी वीजपुरवठा आणि पाणीपुरवठ्याची प्रणाली खंडित होते, ज्यामुळे नागरिकांना मोठ्या अडचणींचा सामना करावा लागतो. औद्योगिक उत्पादनात घट येते आणि पुनर्बांधणीसाठी मोठ्या निधीची गरज भासते.
२. पर्यावरणीय परिणाम
- जैवविविधतेवर परिणाम: सुनामीमुळे समुद्र किनाऱ्यावरील जैवविविधतेला मोठा फटका बसतो. समुद्रातील वनस्पती, प्रवाळ (coral reefs), आणि मच्छी प्रजातींचे नुकसान होते. समुद्राच्या तळातील गाळ आणि खडकांची हालचाल जैविक परिसंस्थेचा तोल बिघडवते.
- समुद्र किनाऱ्याचे प्रदूषण: सुनामीमुळे किनारपट्टीवरील कचरा, तेल, आणि इतर हानिकारक रसायने समुद्रात मिसळतात, ज्यामुळे जलप्रदूषण होते. हे प्रदूषण समुद्रातील प्रजातींसाठी धोकादायक ठरते आणि मच्छीमारीला अडथळा निर्माण करतो.
- मंगल क्षेत्रांचे नुकसान: महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टीवरील मंग्रोव्ह वनस्पतींना (mangroves) सुनामीचा मोठा फटका बसू शकतो. मंग्रोव्ह्स किनाऱ्यांचे संरक्षण करतात आणि जैवविविधतेसाठी महत्त्वाचे आहेत, परंतु सुनामीमुळे या वनस्पतींचे मोठे नुकसान होऊ शकते.
- खारफुटी आणि प्रवाळांवरील परिणाम: खारफुटी क्षेत्रे आणि प्रवाळ किनाऱ्यांच्या संरचनेला टिकवून ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहेत. सुनामीमुळे या नाजूक परिसंस्थांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते, ज्यामुळे समुद्र किनाऱ्यांचे इरोझन (erosion) वाढते.
- पाणी आणि जमिनीची गुणवत्ता कमी होणे: सुनामीच्या लाटांनी खाऱ्या पाण्याचे प्रवेश झाल्यामुळे पिकांवर परिणाम होतो आणि जमिनीची उर्वराशक्ती कमी होते. विशेषतः किनारपट्टीवरील शेतीला खाऱ्या पाण्यामुळे मोठा धोका असतो.
भविष्यातील उपाययोजना आणि दीर्घकालीन धोरणे
सुनामीमुळे होणाऱ्या विनाशकारी परिणामांचा सामना करण्यासाठी दीर्घकालीन योजना आखणे अत्यावश्यक आहे. हवामान बदल आणि वाढते समुद्राचे पाणी या समस्यांमुळे भविष्यात सुनामीचा धोका अधिक वाढण्याची शक्यता आहे. प्रशासन, नागरिक, आणि वैज्ञानिक संस्था यांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करून सुनामी निवारणासाठी पुढील उपाययोजना आखाव्या लागतील.
१. किनारपट्टीवरील संरचना मजबूत करणे
- बचाव बांधकामे: समुद्र किनाऱ्याजवळ ‘सी वॉल्स’, ‘ब्रेकवॉटर’, आणि ‘ग्रॉइन्स’ सारखी संरचनात्मक बांधकामे उभारणे आवश्यक आहे. यामुळे सुनामीच्या लाटांचा जोर कमी करता येतो आणि किनाऱ्यांचे संरक्षण होते.
- मंग्रोव्ह संवर्धन: मंग्रोव्ह वनस्पती किनारपट्टी भागात नैसर्गिक संरक्षण देतात. त्यांचे संवर्धन केल्यास सुनामीचा प्रभाव कमी करता येतो. महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टीवरील मंग्रोव्ह संवर्धन उपक्रमांना चालना देणे गरजेचे आहे.
- पर्यावरणीय संवर्धन: समुद्र किनाऱ्यावरील पर्यावरण संवर्धनासाठी वृक्षलागवड, खारफुटी वनस्पतींचे संवर्धन, आणि जैवविविधतेचे रक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. यामुळे समुद्र किनाऱ्यांची संरक्षणक्षमता वाढते.
२. जनजागृती आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम
- समुदाय आधारित जनजागृती: स्थानिक समुदाय, शाळा, आणि महाविद्यालयांमध्ये जनजागृती कार्यक्रम राबवणे आवश्यक आहे. नागरिकांना सुनामीच्या तयारीबद्दल माहिती देणे आणि त्यांना सुरक्षिततेचे नियम शिकवणे महत्त्वाचे आहे.
- आपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण: नागरिकांना आपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आवश्यक आहे. प्रशिक्षणाद्वारे नागरिकांना तातडीच्या परिस्थितीत काय करावे आणि काय टाळावे, हे शिकवले जाते.
- शास्त्रीय संशोधन आणि जागतिक समन्वय: हवामान बदल आणि समुद्राच्या स्थितीवर संशोधन करण्यासाठी वैज्ञानिक संस्था आणि जागतिक संघटनांनी एकत्रितपणे काम करणे गरजेचे आहे. हवामान अंदाज सुधारण्यासाठी आणि सुनामी निवारणासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आवश्यक आहे.
संदर्भ
- राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA):
- सुनामीवरील मार्गदर्शक तत्त्वे आणि ‘Dos and Don’ts’.
- NDMA – Tsunami Guidelines
- NDMA – Tsunami Dos and Don’ts
- भारतीय राष्ट्रीय सागरीय माहिती सेवा केंद्र (INCOIS):
- भारतीय सुनामी प्रारंभिक चेतावणी केंद्र (ITEWC) ची माहिती आणि पूर्वसूचना प्रणाली.
- INCOIS – Tsunami Early Warning System
- INCOIS – About Tsunami Ready Program
- भारतीय हवामान विभाग (IMD):
- Standard Operation Procedure – Weather Forecasting and Warning Services