त्रिपुरारी पौर्णिमा हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वपूर्ण सण आहे, जो कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो. या दिवशी विशेष पूजा, दीपोत्सव, व्रत, आणि विविध धार्मिक विधींचे आयोजन केले जाते. या सणाला देव दिवाळी असेही म्हटले जाते, कारण या दिवशी देवांनी त्रिपुरासुरावर विजय मिळविल्याच्या आनंदाने उत्सव साजरा केल्याचे मानले जाते. भारतातील अनेक भागांत, विशेषतः महाराष्ट्र आणि उत्तर भारतात, या दिवशी नदी किनारी दिवे लावले जातात आणि आरती केली जाते. श्रद्धेने हा सण शिव भगवानाच्या भक्तांसाठी विशेष महत्त्वाचा असतो, कारण त्यांनी या दिवशी त्रिपुरासुराचा पराभव करून सृष्टीला राक्षसांच्या त्रासातून मुक्त केले, अशी आख्यायिका आहे.
नाव आणि उत्पत्ती
त्रिपुरारी हा शब्द ‘त्रिपुर’ आणि ‘अरी’ या दोन शब्दांपासून बनलेला आहे, ज्याचा अर्थ आहे त्रिपुरासुराचा शत्रू. हिंदू धर्मग्रंथांनुसार, त्रिपुरासुर हा तीन मोठ्या नगरांचा अधिपती होता आणि त्याच्या वाईट कर्मांमुळे त्याचे अस्तित्व संपवण्यासाठी भगवान शिवाने त्याचा वध केला. त्रिपुरासुराचा नाश केल्यामुळे शिवाला “त्रिपुरारी” हे नाव प्राप्त झाले, आणि त्यामुळेच या दिवशी त्याची विशेष पूजा केली जाते.
या सणाचा उगम त्रिपुरासुराच्या पराभवाच्या आख्यायिकेत आहे. पुराणांनुसार, त्रिपुरासुर हे असुराचे एक शक्तिशाली रूप होते, ज्यांनी त्यांच्या तिन्ही नगरींमधून देवतांवर अत्याचार केले. या अत्याचारांमुळे त्रस्त झालेल्या देवतांनी भगवान शिवाची आराधना केली, आणि त्यांनी आपल्या विशेष शक्तींचा वापर करून त्रिपुरासुराचा संहार केला. म्हणूनच, हा दिवस राक्षसांवरील विजयाचा प्रतीक मानला जातो.
धार्मिक कथा आणि दंतकथा
त्रिपुरारी पौर्णिमेचा संबंध भगवान शिवाच्या त्रिपुरासुरावर विजय मिळवण्याच्या आख्यायिकेशी आहे. कथा अशी आहे की त्रिपुरासुर नावाचा एक अत्यंत बलाढ्य असुर होता, ज्याने तीन वेगवेगळ्या नगरांची स्थापना केली होती. या नगरींना आकाशात फिरणाऱ्या रूपात ठेवले गेले होते, आणि ते अत्यंत संरक्षित असल्याने देवता त्यांच्यावर हल्ला करू शकत नव्हत्या. त्रिपुरासुराच्या वाढत्या अत्याचारांमुळे त्रस्त झालेल्या देवतांनी भगवान शिवाची शरणागती पत्करली.
भगवान शिवाने देवांच्या विनंतीला प्रतिसाद देऊन एका विशेष दिवशी, सर्व नगर एकाच सरळ रेषेत आल्यावर, त्यांच्या शक्तीचा उपयोग करून त्रिपुरासुराचा वध केला. यामुळे जग त्रासमुक्त झाले आणि भगवान शिवाला त्रिपुरासुराचा ‘अरी’ म्हणजेच शत्रू म्हणून “त्रिपुरारी” हे नाव प्राप्त झाले. त्यामुळे या पौर्णिमेला ‘त्रिपुरारी पौर्णिमा’ म्हणण्याची परंपरा सुरू झाली. या दिवशी भगवान शिवाचे पूजन करून भक्त त्यांच्या कृपेची प्राप्ती करतात आणि त्रासांपासून मुक्ती मिळवण्याचा संकल्प करतात.
परंपरा आणि विधी
त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या दिवशी विविध धार्मिक विधी, पूजा आणि व्रते केली जातात. अनेक भक्त या दिवशी उपवास करतात आणि भगवान शिवाची आराधना करून त्यांच्या विजयाचे स्मरण करतात. नदीकिनारी दिवे लावण्याची आणि आरती करण्याची परंपरा विशेषतः महत्त्वाची आहे. महाराष्ट्र आणि उत्तर भारतातील काही भागांत, खास करून वाराणसीत, गंगा नदीच्या किनारी देव दिवाळी म्हणून हा सण साजरा केला जातो. येथे हजारो दिवे नदीकाठावर लावले जातात, आणि रात्री नदीच्या पात्रात दिव्यांच्या तेजस्वी प्रतिमा उमटतात.
या दिवशी शिवमंदिरांमध्ये भक्तांची गर्दी होते, तेथे विशेष पूजा व अभिषेक करण्यात येतात. शंकराला बेल, धतूरा, आणि गंगा जल अर्पण करतात. काही ठिकाणी भक्त या दिवशी शंकराची ‘महाआरती’ देखील करतात. दिवाळीनंतर येणारी ही पौर्णिमा हिवाळ्याच्या सुरुवातीची सूचक मानली जाते, आणि त्यामुळे दीपोत्सवाचा एक भाग म्हणून हि दिवाळीच्या दिव्यांचा एक शेवटचा सण मानला जातो.
क्षेत्रीय पद्धती
त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या साजरीकरणात भारतात विविधता दिसून येते. महाराष्ट्रात आणि गोव्यात या दिवशी विशेष दीपोत्सव केला जातो. नदी, तलाव, आणि मंदिरांच्या परिसरात दिवे लावले जातात. काही ठिकाणी, भक्त घरांच्या प्रवेशद्वारांवर देखील दीप लावतात, जेणेकरून सकारात्मक ऊर्जा आणि सौख्य मिळेल, असा समज आहे.
वाराणसीत या सणाला विशेष महत्त्व आहे. इथे या दिवसाला “देव दिवाळी” म्हणून ओळखले जाते, कारण असे मानले जाते की या दिवशी देवांनी पृथ्वीवर येऊन गंगा नदीच्या काठी दिवे लावले. वाराणसीतील गंगा घाटांवर दिव्यांच्या मनोहर आरासातून साजरा होणारा दीपोत्सव हा एक मुख्य आकर्षण ठरतो. या वेळी गंगा आरतीला विशेष महत्त्व असते, आणि देश-विदेशातील लोक या दिव्यदर्शनाचा अनुभव घेण्यासाठी मोठ्या संख्येने गोळा होतात.
सांस्कृतिक महत्त्व
त्रिपुरारी पौर्णिमा हा फक्त धार्मिक सण नसून सांस्कृतिक दृष्ट्या देखील महत्त्वाचा आहे. हा सण लोकांच्या संस्कृतीत विशेष स्थान बाळगतो आणि तो संगीत, नृत्य, व लोककथा यांच्या माध्यमातून देखील प्रकट होतो. विविध शिल्पकलेतील कलाकृतींमध्ये भगवान शिवाचा त्रिपुरासुराशी लढा चित्रित केला गेलेला आढळतो, जो या सणाच्या महत्त्वाचे प्रतीक मानला जातो.
या सणाशी संबंधित काही लोककथा आणि गाणी देखील प्रचलित आहेत, ज्यांतून शिवाच्या शौर्याचा आणि भक्तांवरील कृपेचा गौरव केला जातो. ग्रामीण भागात या दिवशी विशेष लोककला, लोकगीत, आणि नृत्य सादर केले जातात. यामुळे हा सण स्थानिक समाजात एकात्मता आणि सौहार्द निर्माण करतो.
पर्यावरणीय आणि सामाजिक पैलू
त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या उत्सवाचे समाजावर आणि पर्यावरणावर देखील महत्त्वाचे परिणाम असतात. या दिवशी मोठ्या प्रमाणात दिवे लावले जातात, विशेषतः नदी किनारी दिवे लावण्याची परंपरा आहे. यामुळे नदीचा परिसर दिव्यांनी उजळून निघतो, परंतु पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून पाहता, तेलाचे दिवे लावल्यामुळे काही प्रमाणात जलप्रदूषणही होऊ शकते. यासाठी काही ठिकाणी पर्यावरणपूरक पद्धतींचा अवलंब केला जातो, जसे की कागदी दिवे किंवा तेलाच्या दिव्यांऐवजी पर्यावरणास हानी पोहोचणार नाहीत अशा इको-फ्रेंडली दिव्यांचा वापर.
सामाजिक दृष्टिकोनातून, त्रिपुरारी पौर्णिमा हा एकता आणि उत्सवाचा सण मानला जातो. या दिवशी धार्मिक समारंभासह सामाजिक उपक्रमदेखील राबवले जातात, ज्यामुळे स्थानिक समाजात सामूहिकता आणि परस्पर सहाय्याची भावना वृद्धिंगत होते. विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये सहभाग घेण्याची संधी मिळाल्यामुळे समाजातील एकात्मता वाढते आणि व्यक्तींना एकमेकांशी जोडण्याचे काम होते.
आधुनिक काळातील बदल
अलीकडील काळात त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या साजरीकरणात काही बदल झाले आहेत. पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी अनेक ठिकाणी इको-फ्रेंडली साधनांचा वापर केला जातो, जसे की पुनर्वापर करता येणारे दिवे, कागदी सजावट आणि प्रदूषण न करणाऱ्या साधनांचा वापर. तसेच, डिजिटल माध्यमांमुळे या सणाच्या जागरूकतेत वाढ झाली आहे. अनेक लोक आता ऑनलाइन माध्यमांतून त्रिपुरारी पौर्णिमेचे महत्त्व जाणून घेतात आणि सोशल मीडियाद्वारे सणाचे माहितीपूर्ण आणि सांस्कृतिक व्हिडिओ, फोटो शेअर करतात.
या आधुनिक पद्धतींमुळे सणाच्या साजरीकरणात बदल झालेला असला तरीही, पारंपरिक विधी आणि सांस्कृतिक महत्त्व कायम आहे. आजच्या काळातही त्रिपुरारी पौर्णिमा भक्तांसाठी आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्ट्या विशेष महत्त्वाची मानली जाते.
कार्तिक पौर्णिमा म्हणून ओळख
त्रिपुरारी पौर्णिमा या सणाला कार्तिक पौर्णिमा म्हणूनही ओळखले जाते, कारण तो हिंदू पंचांगातील कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी येतो. कार्तिक पौर्णिमा हिंदू धर्मात एक विशेष तिथी मानली जाते आणि ती अनेक धार्मिक व सांस्कृतिक विधींनी साजरी केली जाते. हा दिवस पवित्र मानला जातो, आणि या दिवशी गंगा किंवा अन्य नद्यांमध्ये स्नान करणे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते. दक्षिण भारतात याला कार्तिक दीपम म्हणतात, आणि काही ठिकाणी या दिवशी प्रभू विष्णूची विशेष पूजा केली जाते.
देव दिवाळी आणि इतर साजरीकरण
कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी देव दिवाळी म्हणून देखील सण साजरा केला जातो. विशेषतः उत्तर भारतातील वाराणसीत या दिवशी गंगा नदीच्या काठावर दिव्यांचा भव्य उत्सव साजरा होतो. या दिवशी देव दिवाळीला देवांनी त्रिपुरासुरावर विजय मिळवून आनंद साजरा केल्याचे मानले जाते. वाराणसीत हजारो दिव्यांच्या आरासात गंगा आरती होते, आणि लाखो भक्त आणि पर्यटक याचा आनंद लुटण्यासाठी उपस्थित राहतात.
इतर ठिकाणी, या दिवशी लोक दीप लावतात, प्रार्थना करतात आणि नद्यांमध्ये स्नान करतात, कारण कार्तिक पौर्णिमा ही एक पवित्र पौर्णिमा मानली जाते. विविध समाजात या दिवशी सामूहिक भोज, धार्मिक कथा, आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
वैश्विक महत्त्व आणि धार्मिक अनुष्ठान
कार्तिक पौर्णिमा केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची नसून ती अध्यात्मिक शुद्धतेचा प्रतीक देखील मानली जाते. या दिवशी उपवास आणि पवित्र स्नान केल्याने पापक्षालन होते, असा विश्वास आहे. वैष्णव संप्रदायात हा दिवस विष्णूला समर्पित असतो, तर शैव संप्रदायात भगवान शिवाचे पूजन केले जाते.
भारताच्या विविध भागांमध्ये या दिवशी केल्या जाणाऱ्या अनुष्ठानांमध्ये विशेषत: गंगा स्नान, शिवमंदिरात अभिषेक, आणि विष्णू मंदिरात दीपोत्सव या गोष्टींचा समावेश असतो. विशेषतः महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश, बिहार आणि तमिळनाडू या राज्यांत विविध धार्मिक विधींचे आयोजन केले जाते.
निष्कर्ष
त्रिपुरारी पौर्णिमा हा एक अद्वितीय सण आहे, ज्यात धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व आहे. भगवान शिवाच्या त्रिपुरासुरावरील विजयाचे प्रतीक असलेल्या या सणात भक्तगण श्रद्धेने सहभागी होतात. धार्मिक विधींमध्ये सहभाग घेऊन भक्त त्यांच्या आशीर्वादाची प्राप्ती करतात आणि परंपरांचा मान राखतात. एकूणच, त्रिपुरारी पौर्णिमा हा फक्त एक धार्मिक सण नसून एक समाजघटक सणही आहे, जो समाजातील सर्व वयोगटांना एकत्र आणतो आणि परस्पर ऐक्य, साहचर्य यांसारख्या मूल्यांचे संवर्धन करतो.
या सणाचे साजरीकरण काळानुसार बदलले असले, तरी त्यामागील भावना आणि श्रद्धा कायम आहेत. आधुनिक काळातील पर्यावरणपूरक पद्धती आणि डिजिटल माध्यमांचा वापर केल्याने सणाचे पारंपरिक महत्त्व हरवलेले नाही, उलट अधिक लोकांपर्यंत त्याचा प्रसार झाला आहे. धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक पैलूंनी सजलेल्या त्रिपुरारी पौर्णिमेचे महत्त्व भारतीय समाजात विशेष स्थान राखून आहे.
संदर्भ सूची
- देव दिवाळी आज का साजरी करतात?
- त्रिपुरारी पौर्णिमा. (२०२४, जुलै २८). विकिपीडिया. Retrieved १३:५२, ऑक्टोबर २७, २०२४ from Wikipedia
- Wikipedia contributors. (2024, October 15). Kartika Purnima. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 13:53, October 27, 2024, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kartika_Purnima&oldid=1251359840