टोमॅटो (Tomato) हे सर्वाधिक लोकप्रिय आणि व्यापारी दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे नगदी पीक आहे. टोमॅटोला ‘सोलानम लाइकोपर्सिकम’ असे शास्त्रीय नाव आहे. भारतीय आहारात टोमॅटोचा वापर विविध प्रकारे केला जातो, जसे की सूप, सॅलड, सॉस, लोणचे, आणि चटणी. टोमॅटोमध्ये जीवनसत्त्वे अ, ब, क आणि खनिजे आढळतात, ज्यामुळे ते पोषक आणि आरोग्यदायी मानले जाते. महाराष्ट्रातील नाशिक, पुणे, सातारा, औरंगाबाद, आणि सोलापूर जिल्ह्यांमध्ये टोमॅटोची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते. टोमॅटोचे उत्पादन विविध हंगामात घेतले जाते आणि प्रक्रिया उद्योगात याचा मोठा वापर केला जातो.
हवामान आणि जमीन
टोमॅटो पिकाच्या वाढीसाठी योग्य हवामान आणि मातीची निवड महत्त्वपूर्ण आहे. योग्य हवामान आणि मातीमुळे पिकाची गुणवत्ता आणि उत्पादनात सुधारणा होते.
हवामान
- तापमान: टोमॅटो पिकासाठी २० ते २५ अंश सेल्सिअस तापमान योग्य मानले जाते. कमी तापमानामुळे उगवण क्षमता कमी होते, तर जास्त तापमान फुलगळ होण्याची शक्यता वाढवते.
- हवामानाची गरज: टोमॅटो हे उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय हवामानातील पीक आहे. कोरडे आणि सौम्य हवामान पिकाच्या वाढीस पोषक ठरते. दमट हवामानात बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो.
- पावसाची गरज: पेरणीच्या वेळी हलका पाऊस आणि फळ लागण्याच्या काळात मध्यम पाऊस लाभदायक ठरतो. पाण्याच्या साचल्यामुळे मुळांचे नुकसान होऊ शकते.
जमीन
- जमिनीचे प्रकार: टोमॅटो पिकासाठी मध्यम ते कसदार, भुसभुशीत, आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध जमीन सर्वोत्तम मानली जाते.
- सामू (pH): जमिनीचा सामू ६ ते ७ दरम्यान असावा, कारण अशा प्रकारच्या जमिनीत टोमॅटोची वाढ जलद आणि उत्तम होते.
- मातीची तयारी: जमिनीत चांगले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळल्यास मातीची सुपीकता वाढते, ज्यामुळे उत्पादनात सुधारणा होते.
लागवडीचा हंगाम
टोमॅटोची लागवड विविध हंगामात करता येते. योग्य हंगामाची निवड केल्यास उत्पादन आणि फळांची गुणवत्ता सुधारते.
खरीप हंगाम
- लागवड कालावधी: खरीप हंगामात लागवड जून ते ऑगस्ट महिन्यांमध्ये केली जाते.
- हवामान: या काळात पाऊस moderate असतो, त्यामुळे मातीमध्ये ओलावा चांगला राहतो. पावसाळ्यात निचरा चांगला होईल अशी काळजी घ्यावी.
- उत्पादन: खरीप हंगामात हेक्टरमागे साधारणतः ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
रब्बी हंगाम
- लागवड कालावधी: रब्बी हंगामात ऑक्टोबर ते डिसेंबर महिन्यांमध्ये लागवड केली जाते.
- हवामान: थंड आणि कोरडे हवामान पिकाच्या वाढीस अनुकूल असते. रब्बी हंगामातील पिकांची गुणवत्ता चांगली असते.
- उत्पादन: या हंगामात हेक्टरमागे ३५० ते ४०० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
उन्हाळी हंगाम
- लागवड कालावधी: उन्हाळी हंगामात लागवड जानेवारी ते मार्च महिन्यांमध्ये केली जाते.
- हवामान: उन्हाळ्यात पाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे. ड्रिप सिंचन पद्धतीने पाणी पुरवठा केल्यास पिकाची गुणवत्ता सुधारते.
- उत्पादन: उन्हाळी हंगामात हेक्टरमागे २५० ते ३०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
सुधारित जाती
टोमॅटोच्या विविध सुधारित जाती निवडल्यास उत्पादन, प्रतिकारशक्ती, आणि फळांची गुणवत्ता वाढते. योग्य जाती निवडणे ही उच्च उत्पादनाची गुरुकिल्ली आहे.
पुसा रूबी
- वैशिष्ट्ये: ही जात लवकर येणारी असून फळांचा रंग गडद लाल आणि गोल असतो. फळांची चव गोडसर असते.
- वाढीचा कालावधी: फळे पेरणीनंतर ७० ते ८० दिवसांत तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का विकास
- वैशिष्ट्ये: ही जात मध्यम उंचीची असून फळे लांबट आणि लालसर असतात. फळांची त्वचा जाड असल्यामुळे साठवणीस योग्य असते.
- वाढीचा कालावधी: फळे पेरणीनंतर ८५ ते ९५ दिवसांत तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३५० ते ४०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का सम्राट
- वैशिष्ट्ये: ही जात हायब्रिड असून फळे मोठी, गोलाकार, आणि रसाळ असतात. ही जात रोगप्रतिकारक आहे.
- वाढीचा कालावधी: पेरणीनंतर ९० ते १०० दिवसांत फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ४०० ते ४५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का रक्षक
- वैशिष्ट्ये: ही जात फुलकिडे आणि करपा रोगास प्रतिकारक आहे. फळे गडद लाल, चमकदार, आणि मध्यम आकाराची असतात.
- वाढीचा कालावधी: पेरणीनंतर १०० ते ११० दिवसांत फळे तयार होतात.
- उत्पादन: हेक्टरमागे ३५० ते ४५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
बियाणे प्रमाण आणि निवड
टोमॅटो पिकाच्या योग्य उत्पादनासाठी दर्जेदार बियाणे निवडणे आणि त्याचे योग्य प्रमाण वापरणे महत्त्वाचे आहे. बियाण्यांची प्रक्रिया आणि निवड केल्यास पिकाची उगवण क्षमता आणि उत्पादनात सुधारणा होते.
बियाणे प्रमाण
- प्रमाण: टोमॅटो लागवडीसाठी हेक्टरमागे ३०० ते ५०० ग्रॅम बियाणे पुरेसे असते. हे प्रमाण लागवडीच्या पद्धतीवर अवलंबून असते.
- बियाणे प्रक्रिया: बियाण्यांना पेरणीपूर्वी १२ ते २४ तास पाण्यात भिजवून ठेवावे. यामुळे बियाण्यांची उगवण जलद होते आणि पिकाची वाढ सुधारते.
- औषध प्रक्रिया: बियाण्यांना थायरम किंवा कार्बेन्डाझिम पावडरने प्रति किलो ३ ग्रॅम प्रमाणात प्रक्रिया करावी. यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
बियाण्यांची निवड
- प्रमाणित बियाणे: शेतकऱ्यांनी प्रमाणित आणि उच्च दर्जाच्या बियाण्यांची निवड करावी, ज्यामुळे उत्पादन अधिक मिळू शकते.
- हायब्रिड जाती: ‘अर्का सम्राट’, ‘पुसा रूबी’, आणि ‘अर्का रक्षक’ यांसारख्या हायब्रिड जाती रोगप्रतिकारक आणि उच्च उत्पादन देणाऱ्या आहेत.
- उगवण चाचणी: बियाण्यांची उगवण चाचणी पेरणीपूर्वी करावी. कमीत कमी ८५% उगवण क्षमता असणारी बियाणे वापरावीत.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
टोमॅटो पिकाची पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती व्यवस्थित केल्यास पिकाची वाढ आणि उत्पादन चांगले होते. मातीची तयारी, योग्य अंतर, आणि पुनर्लागवड महत्त्वाचे आहेत.
पूर्वमशागत
- नांगरणी: जमिनीत दोन उभी आणि एक आडवी नांगरणी करून ढेकळे फोडावीत. माती भुसभुशीत आणि सुपीक बनवावी.
- सेंद्रिय खत: पूर्वमशागतीच्या वेळी हेक्टरमागे २० ते २५ टन सेंद्रिय खत किंवा शेणखत मिसळावे, ज्यामुळे मातीची पोषण क्षमता वाढते.
- वखरणी: शेवटची वखरणी केल्यावर गादी वाफे तयार करावेत, ज्यामुळे मातीच्या पोत आणि निचऱ्याची स्थिती सुधारते.
लागवड पद्धती
- सपाट वाफा पद्धत: टोमॅटोची लागवड सपाट वाफ्यावर केल्यास पिकाची वाढ चांगली होते. ओळींमध्ये ६० सेंमी आणि झाडांमध्ये ४५ सेंमी अंतर ठेवावे.
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफ्यावर लागवड केल्यास मुळांना चांगला ऑक्सिजन मिळतो. वाफे साधारणतः १ मीटर रुंद आणि २० सेंमी उंच असावेत.
- पुनर्लागवड: रोपांची पुनर्लागवड सकाळी किंवा संध्याकाळी करावी. पुनर्लागवडीनंतर लगेच पाणी द्यावे, ज्यामुळे मुळांना आवश्यक पोषण मिळते आणि पिकाची वाढ जलद होते.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
टोमॅटोच्या उच्च उत्पादनासाठी योग्य खते आणि पाणी व्यवस्थापन आवश्यक आहे. पोषक तत्त्वांची पुरवठा आणि सिंचनाच्या योग्य पद्धतीने पिकाच्या गुणवत्तेत सुधारणा होते.
खते व्यवस्थापन
- सेंद्रिय खते: पूर्वमशागतीच्या वेळी हेक्टरमागे २० ते २५ टन चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट वापरावे. सेंद्रिय खतामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थ आणि पोषण क्षमता वाढते.
- रासायनिक खते:
- नत्र (Nitrogen): हेक्टरमागे १५० किलो नत्र आवश्यक असते. नत्राचे अर्धे प्रमाण लागवडीनंतर आणि उर्वरित प्रमाण ३० दिवसांनी द्यावे.
- स्फुरद (Phosphorus): पेरणीपूर्वी हेक्टरमागे ७५ किलो स्फुरद द्यावे, ज्यामुळे मुळांची चांगली वाढ होते.
- पालाश (Potassium): पेरणीपूर्वी हेक्टरमागे १०० किलो पालाश वापरावे. पालाशामुळे फळांची गुणवत्ता आणि टिकाऊपणा सुधारतो.
- फॉलिअर फीडिंग: १५ दिवसांच्या अंतराने युरीया आणि सूक्ष्म पोषक घटकांची फवारणी करावी, ज्यामुळे पिकाला आवश्यक पोषक तत्त्वांचा पुरवठा होतो.
पाणी व्यवस्थापन
- सिंचनाचे वेळापत्रक: टोमॅटो पिकासाठी नियमित पाणी पुरवठा महत्त्वाचा आहे. उन्हाळ्यात दर ५ ते ७ दिवसांनी आणि पावसाळ्यात दर १० ते १२ दिवसांनी सिंचन करावे.
- ड्रिप सिंचन: ड्रिप सिंचन पद्धती वापरल्यास पाणी मुळांना थेट मिळते आणि पाण्याचा अपव्यय कमी होतो. यामुळे उत्पादनात वाढ होते.
- पहिली पाणी पाळी: पुनर्लागवडीनंतर लगेच हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे मुळांना मातीशी चांगला संपर्क मिळतो.
- शेवटची पाणी पाळी: काढणीच्या १५ ते २० दिवस आधी पाणी देणे बंद करावे, ज्यामुळे फळे अधिक गोड आणि टिकाऊ होतात.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
टोमॅटोच्या पिकात आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण केल्याने पिकाची वाढ सुधारते आणि उत्पादन वाढते. तण नियंत्रण योग्य वेळी केल्यास पोषणतत्त्वांचा अपव्यय कमी होतो.
आंतरमशागत
- खुरपणी: पेरणीनंतर १५ ते २० दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी. खुरपणीमुळे माती हलकी होते आणि मुळांना ऑक्सिजन मिळतो.
- विरळणी: पेरणीनंतर २८ ते ३० दिवसांनी विरळणी करावी. जोमदार रोपे ठेवून कमजोर रोपे काढून टाकावीत.
- मल्चिंग: प्लास्टिक मल्चिंग किंवा गवताचे आच्छादन केल्यास मातीतील ओलावा टिकतो आणि तणांचे प्रमाण कमी होते.
तण नियंत्रण
- रासायनिक तणनाशके: पेरणीपूर्वी पेंडीमेथालिन किंवा ऑक्सिफ्लॉरफेन यांसारखी तणनाशके वापरावीत, ज्यामुळे तणांची वाढ नियंत्रित होते.
- यांत्रिक तण नियंत्रण: ट्रॅक्टर किंवा हँड-हो यंत्राचा वापर करून तण काढावेत. यामुळे पिकाचे संरक्षण होते आणि उत्पादन सुधारते.
- जैविक तण नियंत्रण: सेंद्रिय पद्धतीने तण काढण्यासाठी नियमित खुरपणी करावी, ज्यामुळे तणांचे नियंत्रण होते आणि पर्यावरणपूरक उपाय होतो.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
टोमॅटो पिकावर अनेक प्रकारच्या रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादनात घट येते. योग्य नियंत्रण पद्धतींचा वापर केल्यास पिकाचे नुकसान कमी करता येते.
प्रमुख रोग
- करपा रोग (Early Blight):
- लक्षणे: पानांवर तपकिरी रंगाचे गोलाकार ठिपके दिसतात, ज्यामुळे पाने गळतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात ३० ग्रॅम मॅन्कोझेब मिसळून फवारणी करावी. १५ दिवसांच्या अंतराने फवारणी करावी.
- भुरी रोग (Powdery Mildew):
- लक्षणे: पानांवर पांढरे चूर्णासारखे डाग दिसतात, ज्यामुळे पाने सुकतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २० मिली सल्फरयुक्त फवारणी औषध मिसळून फवारणी करावी.
- बॅक्टेरियल स्पॉट (Bacterial Spot):
- लक्षणे: पानांवर लहान, काळ्या रंगाचे ठिपके दिसतात, ज्यामुळे पाने पिवळी पडतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात कॉपर ऑक्सिक्लोराइड मिसळून फवारणी करावी. २ आठवड्यांच्या अंतराने फवारणी करावी.
प्रमुख कीड
- मावा (Aphids):
- लक्षणे: मावा कीड पानांवर आणि फुलांवर दिसतात. या किडींचे पानांवरील रस शोषण केल्यामुळे पाने वाकडी होतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली डायमेथोएट मिसळून फवारणी करावी.
- फुलकिडे (Thrips):
- लक्षणे: फुलकिडे पानांवर छोटे खड्डे करून रस शोषतात, ज्यामुळे पानं सुकतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात १.५ मिली मोनोक्रोटोफॉस मिसळून फवारणी करावी.
- फळ अळी (Fruit Borer):
- लक्षणे: या किडीच्या अळ्या फळांमध्ये छिद्र करून आतील भाग खातात, ज्यामुळे फळं खराब होतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली क्विनॉलफॉस मिसळून फवारणी करावी.
काढणी आणि उत्पादन
टोमॅटो पिकाच्या योग्य काढणीसाठी वेळेचे नियोजन आवश्यक आहे. काढणी योग्य वेळी केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता चांगली राहते आणि बाजारात चांगला दर मिळतो.
काढणीची योग्य वेळ
- काढणी कालावधी: टोमॅटोची काढणी पेरणीनंतर साधारणतः ७० ते ९० दिवसांनी केली जाते. फळांचा रंग गडद हिरवा किंवा लाल झाला की काढणी करावी.
- फळांची अवस्था: फळं गोडसर आणि रसाळ असताना काढणी करावी. फळं जास्त काळ झाडावर राहिल्यास ती पिकतात आणि साठवण क्षमतेत घट येते.
- काढणी पद्धत: काढणी हाताने किंवा कात्रीने करावी. फळं तोडताना देठासह काढावीत, ज्यामुळे फळं अधिक टिकाऊ राहतात.
उत्पादन क्षमता आणि प्रतवारी
- उत्पादन क्षमता: टोमॅटो पिकाची उत्पादन क्षमता हंगामानुसार फरक पडते. खरीप आणि रब्बी हंगामात हेक्टरमागे ३५० ते ४०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
- प्रतवारी: काढणीनंतर फळांची प्रतवारी करून ताजी, रसाळ, आणि चमकदार फळं वेगळी करावीत. खराब आणि छोट्या फळांचा वापर प्रक्रिया उद्योगात करावा.
- साठवण: काढणीनंतर टोमॅटो फळं थंड ठिकाणी ठेवावीत, ज्यामुळे ती ७ ते १० दिवस ताजी राहतात. साठवणीसाठी प्लास्टिक क्रेट किंवा बायोडिग्रेडेबल पॅकेजिंग वापरावे.
साठवणूक आणि प्रक्रिया
टोमॅटोची काढणी झाल्यानंतर योग्य साठवणूक आणि प्रक्रिया केल्यास उत्पादनाची टिकाऊपणा वाढतो आणि बाजारातील मागणी पूर्ण करता येते.
साठवणूक पद्धती
- ताज्या फळांची साठवण: काढणीनंतर टोमॅटो फळं ८ ते १० अंश सेल्सिअस तापमानावर ठेवावीत. या तापमानात फळं ७ ते १० दिवस ताजी राहतात.
- थंड साठवण: थंड साठवण पद्धतीने टोमॅटोची गुणवत्ता टिकवता येते. शीतगृहात साठविल्यास फळांचे पिकणे कमी होते आणि टिकाऊपणा वाढतो.
- पॅकेजिंग: टोमॅटो फळं प्लास्टिक क्रेट किंवा बायोडिग्रेडेबल पॅकेजिंगमध्ये ठेवावीत. योग्य पॅकेजिंगमुळे फळांचं नुकसान कमी होतं आणि ते अधिक काळ ताजी राहतात.
प्रक्रिया उद्योग
- सॉस आणि केचप: टोमॅटोचा मोठ्या प्रमाणात वापर सॉस आणि केचप बनवण्यासाठी केला जातो. प्रक्रिया उद्योगात हे पदार्थ उच्च गुणवत्तेचे बनविले जातात.
- टोमॅटो पेस्ट: टोमॅटो पेस्ट बनवताना ताजी फळं पिळून पाणी काढून त्यांची सेंद्रिय पेस्ट तयार केली जाते, ज्याचा वापर सूप आणि इतर खाद्य पदार्थांमध्ये केला जातो.
- लोणचं आणि चटणी: टोमॅटो लोणचं आणि चटणी महाराष्ट्रात विशेष लोकप्रिय आहेत. या पदार्थांना स्थानिक बाजारात मोठी मागणी असते.
- फ्रोजन टोमॅटो: ताज्या टोमॅटोला साठवण्यासाठी फ्रोजन प्रक्रिया केली जाते. फ्रोजन फळं पिकविणे आणि साठवणे सोयीस्कर असतं.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
टोमॅटोचे फळ पोषक घटकांनी समृद्ध आहे आणि त्यात असलेल्या औषधी गुणधर्मांमुळे ते आहारात महत्त्वपूर्ण मानले जाते.
पोषण मूल्य
- जीवनसत्त्वे: टोमॅटोमध्ये जीवनसत्त्व क, अ, आणि ब६ भरपूर प्रमाणात आढळतात. हे जीवनसत्त्वे प्रतिकारशक्ती वाढवतात आणि त्वचेसाठी फायदेशीर असतात.
- खनिजे: टोमॅटोमध्ये लोह, पोटॅशियम, आणि मॅग्नेशियम ही खनिजे आढळतात, जी हाडांच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त असतात.
- फायबर: टोमॅटोमध्ये आहारातील फायबर मुबलक प्रमाणात असते, जे पचन सुधारते आणि बद्धकोष्ठता कमी करते.
- कॅलोरी: टोमॅटो हे कमी कॅलोरीचे फळ आहे, त्यामुळे वजन कमी करण्यासाठी आहारात याचा वापर केला जातो.
औषधी गुणधर्म
- अँटीऑक्सिडंट्स: टोमॅटोमध्ये लायकोपीन नावाचे अँटीऑक्सिडंट असते, जे हृदयाचे आरोग्य सुधारते आणि कर्करोगाचा धोका कमी करते.
- हृदय आरोग्य: टोमॅटोमध्ये असणारे पोटॅशियम रक्तदाब नियंत्रणात ठेवते आणि हृदयविकार टाळतो.
- त्वचेचे आरोग्य: टोमॅटोच्या रसाने त्वचेचा रंग उजळतो आणि मुरूम कमी होतात.
- दृष्टी सुधारणा: जीवनसत्त्व अ मुळे दृष्टी सुधारते आणि रात्रांधळेपणा कमी होतो.
संदर्भ सूची
- टोमॅटो लागवड तंत्रज्ञान – अॅग्रोवन https://agrowon.esakal.com/agro-special/farmer-planning-crop-summer-tomato-agrowon
- टोमॅटो लागवड संपूर्ण माहिती https://shetimajhi.com/tomato-lagwad/