तिहार (Tihar)

तिहार, ज्याला दीपावली किंवा यम पञ्चक म्हणूनही ओळखले जाते, हा नेपाळमध्ये प्रमुखत्वाने साजरा केला जाणारा पाच दिवसांचा महत्त्वपूर्ण हिंदू सण आहे. तिहार विविध धार्मिक विधी आणि गहन आध्यात्मिक कनेक्शनद्वारे ओळखला जातो. या सणात प्रत्येक दिवस वेगवेगळ्या प्राण्यांचे, देवतांचे आणि कौटुंबिक नात्यांचे पूजन करण्यात येते, ज्यातून कृतज्ञता आणि जीवनाबद्दल श्रद्धा व्यक्त होते. तिहारच्या पौराणिक मूळ कथांमध्ये भगवान विष्णूचा असुर राजा बलि याच्यावर विजय आणि पांडवांचा वनवासातून परत येण्याचा समावेश आहे, ज्यातून चांगल्याचा वाईटावर विजय हा थीम अधोरेखित होतो, जो या सणभर साजरा केला जातो. [१]

सणाची सुरुवात काग तिहारपासून होते, जिथे कावळ्यांचे पूजन केले जाते; नंतर कुकर तिहार येतो, ज्यात निष्ठावानतेसाठी कुत्र्यांचा सन्मान केला जातो. तिसरा दिवस गाई तिहारचा असतो, जिथे गाईला पूजले जाते आणि लक्ष्मी देवीची, संपत्तीची देवता म्हणून आराधना केली जाते. चौथ्या दिवशी गोवर्धन पूजेसह मानव-निसर्ग नाते अधोरेखित केले जाते. शेवटी, तिहारचा समारोप भाऊ टीकाने होतो, जिथे बहिणी आपल्या भावांच्या दीर्घायुष्य आणि कल्याणासाठी प्रार्थना करतात, ज्यातून कौटुंबिक नात्यांची घट्ट भावना आणि सामुदायिक ऐक्य प्रकट होते. [४]

तिहारची समकालीन महत्त्वता विकसित झाली आहे, ज्यात आधुनिक संवेदनशीलतांचा समावेश असूनही त्याचे मुख्य परंपरा जतन केल्या आहेत. देउसी-भैलो या खेळातून समाजात एकोपा वाढतो, जिथे गटगट करून लोक घराघरांत जाऊन गीत-नृत्य सादर करतात, यामुळे सामाजिक संबंध आणि सद्भावनेची भावना दृढ होते. तथापि, तिहार सणावर पर्यावरणीय प्रभाव आणि प्राण्यांच्या कल्याणाबाबत वाढत्या चिंतांचा देखील विचार केला जातो, ज्यातून सण अधिक शाश्वत आणि नैतिक पद्धतीने साजरा कसा करता येईल यावर चर्चा होत आहे. [८]

एकूणच, तिहार हा सांस्कृतिक परंपरांचा एक समृद्ध संगम आहे, ज्यात प्राचीन परंपरा आणि समकालीन अनुकूलता यांचे मिश्रण आहे. हा सण एकात्मता, कृतज्ञता आणि सर्व सजीवांबद्दल आदर या मूल्यांचा प्रतिबिंब आहे, ज्यामुळे तो नेपाळी ओळखीचा महत्त्वपूर्ण भाग बनतो. [११]

इतिहास

पौराणिक मूळ

तिहार, ज्याला दीपावली किंवा यम पञ्चक म्हणूनही ओळखले जाते, विविध हिंदू कथांशी जोडलेले पौराणिक संदर्भ असलेले एक सण आहे. या सणाशी संबंधित एक महत्त्वपूर्ण कथा म्हणजे भगवान विष्णूचा असुर राजा बलि याच्यावर विजय मिळवण्याचा प्रसंग. ही कथा प्रकाशाच्या अंधारावर विजयाचे प्रतीक मानली जाते, जे तिहार सणात पुनःपुन्हा साजरे केले जाते. तसेच, तिहाराचा संबंध महाभारतातील पांडवांच्या वनवासातून परतण्याशी देखील जोडला जातो, ज्यामुळे चांगल्याचा वाईटावर विजय हा संदेश अधोरेखित होतो. [१]

विधी आणि उत्सव

तिहार पाच दिवस चालतो, ज्यात प्रत्येक दिवस वेगवेगळ्या जीवांच्या पूजनासाठी समर्पित असतो, ज्यातून नेपाळी संस्कृतीत प्राण्यांचे महत्त्व दर्शविले जाते. पहिल्या दिवशी कावळ्यांचे पूजन केले जाते, कारण त्यांना मृत्यूचे दूत मानले जाते; दुसऱ्या दिवशी कुत्र्यांना निष्ठा आणि संगतीसाठी सन्मानित केले जाते. तिसऱ्या दिवशी गायींची पूजा केली जाते आणि गोवर्धन पर्वताची पूजा होते, ज्यातून नेपाळी समाजाच्या कृषी आधारित मुळांचा संदर्भ मिळतो. या दिवशी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गावकऱ्यांचे संरक्षण केल्याच्या पौराणिक घटनेचे स्मरण होते, ज्यातून संरक्षण आणि कृतज्ञतेची भावना प्रकट होते. [३]

सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

तिहार हा समाजातील ऐक्य आणि सामुदायिक संबंध वाढविण्यासाठी एक सण आहे. देउसी-भैलो या परंपरेत, लोक गटागट करून घराघरांतून गाणी गातात, ज्यामुळे आर्थिक स्तरावर असलेल्या फरकांना न बघता समाजातील एकता वाढवली जाते. ही परंपरा सामूहिक संबंध अधिक दृढ करते आणि संगीत-नृत्याद्वारे आभार आणि आशीर्वाद व्यक्त करण्याचे माध्यम ठरते, ज्यातून सणाच्या उत्साही वातावरणात वाढ होते. तिहारचा समारोप भाऊ टीका या विधीने होतो, जिथे बहिणी आपल्या भावांसाठी दीर्घायुष्याची प्रार्थना करतात, ज्यातून कौटुंबिक बंध दृढ होतात, आणि पाळीव प्राण्यांनाही मान देण्यात येतो. [६]

उत्क्रांती आणि समकालीन महत्त्व

कालांतराने, तिहार आधुनिक संवेदनशीलतांशी जुळवत विकसित झाला आहे, परंतु त्याच्या मुख्य परंपरा कायम आहेत. सणाच्या काळात स्ट्रीट वेंडर्स आणि बाजारातील उत्साही वातावरणामुळे परंपरा आणि आधुनिकतेचे मिश्रण पाहायला मिळते, जे सणाच्या गतिमान स्वरूपाचे प्रतीक आहे. बदल झाल्यानेही, कृतज्ञता, वारशाचा आदर आणि जीवनाच्या विविध रूपांचा सन्मान करणे हा तिहार सणाचा मुख्य विषय कायम आहे, ज्यामुळे हा सण नेपाळी संस्कृतीत सामुदायिकता आणि सातत्य यांचे महत्त्व दर्शवतो. [७]

उत्सव

तिहार, पाच दिवसांचा हिंदू सण, जीवनातील विविध घटकांचा सन्मान करण्यासाठी समर्पित अनोख्या उत्सवांनी भरलेला आहे. यात प्राणी, देवता आणि कौटुंबिक नाते यांचा समावेश होतो. या उत्सवांत धार्मिक विधी, सजावट आणि सामुदायिक कार्यक्रम यांचा समावेश असतो, ज्यामुळे तिहार हा सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक उत्साहाने भरलेला सण बनतो.

दैनंदिन उत्सव

पहिला दिवस: काग तिहार
पहिल्या दिवशी काग तिहार साजरा केला जातो, जो कावळ्यांना समर्पित असतो. हिंदू पुराणानुसार, कावळे मृत्यूचे दूत मानले जातात. परिवार लवकर उठून भात आणि इतर खाद्यपदार्थ तयार करतात आणि छतावर ठेवून कावळ्यांना अर्पण करतात. हा विधी यम देवतेचे संतोष साधण्यासाठी मानला जातो, ज्यातून वर्षभरात चांगल्या घडामोडींचे संकेत मिळतात. [८]

दुसरा दिवस: कुकर तिहार
दुसऱ्या दिवशी कुकर तिहार साजरा केला जातो, ज्यात कुत्र्यांना सन्मानित केले जाते. हिंदू आणि नेपाळी संस्कृतीत कुत्र्यांना निष्ठा आणि संगतीसाठी मान दिला जातो. कुत्र्यांना स्नान करून हार घातले जातात आणि त्यांना खाद्य अर्पण केले जाते. हा दिवस मानव आणि प्राण्यांमधील नाते अधोरेखित करतो. [९]

तिसरा दिवस: गाई तिहार आणि लक्ष्मी पूजा
तिसऱ्या दिवशी गाई तिहार आणि लक्ष्मी पूजेसह दुहेरी उत्सव साजरा केला जातो. गाईला पवित्र प्राणी मानले जाते, त्यांना स्नान करून सजवले जाते आणि विविध खाद्यपदार्थ अर्पण केले जातात. यासोबत लक्ष्मी पूजाही केली जाते, ज्यात संपत्तीच्या देवी लक्ष्मीची पूजा करून समृद्धी आणि यश मिळावे अशी प्रार्थना केली जाते. दिवे आणि मेणबत्त्या लावून देवीचे आशीर्वाद मागितले जातात. [१०]

चौथा दिवस: गोवर्धन पूजा आणि म्हा पूजा
चौथ्या दिवशी गोवर्धन पूजेसह मानव-निसर्ग नाते अधोरेखित केले जाते, जिथे गायीच्या शेणाचा ढीग गोवर्धन पर्वत म्हणून पूजला जातो. याच दिवशी म्हा पूजाही होते, जी आत्मपूजेचा एक भाग आहे. यात प्रत्येक व्यक्तीला त्यांच्या अंतर्मनाचा शोध घ्यायला प्रोत्साहित केले जाते. या विधींचे उद्दिष्ट पर्यावरणाशी संबंध प्रस्थापित करणे आणि आत्मजागरूकता वाढवणे आहे. [६]

पाचवा दिवस: भाऊ टीका
पाचव्या दिवशी तिहारचा समारोप भाऊ टीका या उत्सवाने होतो, जो भाऊ आणि बहिणींच्या नात्याला समर्पित आहे. बहिणी आपल्या भावांच्या कपाळावर रंगीत टीका लावून त्यांच्या दीर्घायुष्याची प्रार्थना करतात. बदल्यात, भाऊ आपल्या बहिणींना भेटवस्तू देतात आणि त्यांचे रक्षण करण्याचे वचन देतात. या दिवशी प्रेम, आदर आणि कुटुंबीयांमधील एकतेचा भाव अधोरेखित होतो. [९]

सांस्कृतिक प्रथा आणि सजावट

तिहार सणाच्या काळात घरात रंगीत रांगोळ्या, दिवे आणि तोरणे लावून सजावट केली जाते, ज्यामुळे आनंदमय वातावरण तयार होते. पारंपरिक गीते आणि नृत्ये, जसे की देउसी आणि भैलो, या उत्सवाचा एक प्रमुख भाग आहेत, जिथे गटगट करून लोक घराघरांतून भेटी घेतात आणि गाणी सादर करतात. तिहारच्या या विविध उत्सवांमधून जीवनातील परस्परसंबंध, समुदायातील एकता आणि सणाचे आध्यात्मिक महत्त्व दिसून येते, ज्यामुळे हा हिंदू सणांच्या कॅलेंडरमधील एक प्रिय सण बनतो. [११]

परंपरा आणि विधी

तिहार, ज्याला ‘प्रकाशाचा सण’ म्हणून ओळखले जाते, हा पाच दिवसांचा उत्सव आहे. प्रत्येक दिवस विशिष्ट प्राणी आणि देवतांच्या पूजेसाठी समर्पित असतो, ज्यातून मानव, प्राणी आणि निसर्ग यांच्यातील गहन आध्यात्मिक नाते अधोरेखित होते.

दैनंदिन उत्सव

पहिला दिवस: काग तिहार (कावळ्यांची पूजा)
तिहारची सुरुवात काग तिहारने होते, जिथे कावळ्यांचा सन्मान केला जातो. कावळे देवता आणि मानव यांच्यातील संदेशवाहक मानले जातात. परिवार घराबाहेर कावळ्यांसाठी अन्न ठेवतात, ज्यातून घरात चांगल्या बातम्या आणि सौख्याची इच्छा व्यक्त होते. [३]

दुसरा दिवस: कुकर तिहार (कुत्र्यांची पूजा)
दुसऱ्या दिवशी कुकर तिहार साजरा केला जातो, जो कुत्र्यांच्या निष्ठा आणि संरक्षणासाठी समर्पित आहे. मालक आपल्या कुत्र्यांना हार घालतात, त्यांच्या कपाळावर टीका लावतात आणि विशेष खाद्य देऊन त्यांचे सन्मान करतात. हा दिवस त्यांच्या निष्ठेचा सन्मान करण्याचा आहे. [१३]

तिसरा दिवस: गाई तिहार (गाईची पूजा) आणि लक्ष्मी पूजा
गाई तिहार दिवशी गाईंची पूजा केली जाते, कारण त्या पवित्र प्राणी मानल्या जातात. त्यांना हार घालून सजवले जाते, विशेष खाद्य अर्पण केले जाते आणि त्यांच्या कृषी क्षेत्रातील महत्त्वपूर्ण भूमिकेला मान दिला जातो. याच दिवशी लक्ष्मी पूजाही केली जाते, जिथे कुटुंब लक्ष्मी देवीच्या कृपेसाठी प्रार्थना करतात आणि दिवे व रंगबेरंगी रांगोळ्यांनी घर उजळवतात. [८]

चौथा दिवस: गोवर्धन पूजा
चौथ्या दिवशी गोवर्धन पूजेच्या माध्यमातून मानव-निसर्ग नाते साजरे केले जाते, जिथे गायीच्या शेणाचा गोवर्धन पर्वत तयार करून त्याची पूजा केली जाते. या दिवशी आत्मपूजाही केली जाते, ज्यात प्रत्येक व्यक्ती आत्मपरिक्षण करतो. [६]

पाचवा दिवस: भाऊ टीका
पाचव्या दिवशी भाऊ टीका साजरी केली जाते, जी भाऊ आणि बहिणींच्या नात्याला समर्पित आहे. बहिणी आपल्या भावांसाठी दीर्घायुष्य आणि समृद्धीची प्रार्थना करतात. या विधींतून कौटुंबिक प्रेम आणि संरक्षणाची भावना प्रकट होते, ज्यात भेटवस्तू आणि भावनिक वचनांचे आदान-प्रदान होते. [५]

सांस्कृतिक महत्त्व आणि सामुदायिक सहभाग

तिहार सण रंगबेरंगी सजावट, देउसी-भैलो गीते, आणि सामुदायिक कार्यक्रमांनी ओतप्रोत भरलेला आहे, ज्यामुळे परिवार आणि समाजामध्ये एकता आणि आनंद वाढतो. या सणादरम्यान वृद्ध मंडळी पूर्वजांच्या कथा सांगतात, ज्यातून वंश आणि वारशाचा आदर वाढतो. तिहारची परंपरा आणि समकालीन पद्धती यांचा मिश्रण सणाच्या गतिशील स्वरूपाचे दर्शन घडवतो, ज्यातून सणाचा मूलभूत अर्थ कायम राखला जातो. [७]

प्रादेशिक विविधता

तिहार, ज्याला ‘प्रकाशाचा सण’ म्हणून साजरा केला जातो, नेपाळभर विविध प्रादेशिक वैशिष्ट्ये दाखवतो. या सणाच्या उत्सवात विविध सांस्कृतिक समूह आणि परंपरा दिसून येतात, ज्यातून नेपाळच्या सांस्कृतिक वैविध्याचे दर्शन घडते. प्रत्येक जातीय समूह त्यांची अनोखी परंपरा, विधी आणि सणाच्या प्रथांमध्ये सामावून घेतो, ज्यातून समुदायाचे महत्त्व आणि त्यांची सामूहिक श्रद्धा व्यक्त होते.

जातीय आणि सांस्कृतिक प्रभाव

नेपाळात १२० पेक्षा अधिक जातीय गट आहेत, ज्यांचे स्वतःचे विशिष्ट रिवाज आणि भाषा आहेत. या वैविध्यात तिहार सणात विशेष रंगत भरते, कारण वेगवेगळ्या समुदायांमध्ये हा सण त्यांच्या सांस्कृतिक प्रथांनुसार साजरा केला जातो. उदाहरणार्थ, नेवार समुदाय तिहार साजरा करतोच, पण याच काळात त्यांचे नवीन वर्षही सुरू होते, ज्यात ‘म्हा पूजा’ सारख्या विशिष्ट विधींचा समावेश असतो, ज्याद्वारे ते स्वतःचे आणि पूर्वजांचे सन्मान करतात. [३]

प्रादेशिक उत्सव

काठमांडू खोरे
काठमांडू खोऱ्यात, विशेषतः काठमांडू शहरात, तिहार सणात दिवे आणि सजावट यांचे सुंदर दृश्य दिसते. अरुंद रस्ते आणि पारंपरिक बाजारपेठांमध्ये उत्सवाच्या सजावटीने आनंददायी वातावरण निर्माण होते. पाशुपतिनाथ आणि स्वयम्भूनाथ यांसारखी ऐतिहासिक स्थळे या काळात अत्यंत सुंदर दिसतात, ज्यामुळे स्थानिक आणि पर्यटक दोघेही या सणाचा आनंद घेतात. [१२]

भक्तपूर
भक्तपूर, ज्याची सांस्कृतिक परंपरा उत्तमरीत्या जतन केली गेली आहे, तिहारचे भव्य उत्सव दाखवते. दरबार स्क्वेअर या ठिकाणी तेलाचे दिवे आणि पारंपरिक संगीत यांमुळे आकर्षक दृश्य तयार होते. मध्ययुगीन वास्तुकला आणि हजारो दिव्यांनी सजवलेल्या उत्सवाच्या वातावरणातून पाहणाऱ्यांना भूतकाळातील अनुभव येतो. [१२]

प्रथा आणि विधी

तिहार सणात दररोज वेगवेगळ्या प्राण्यांचे आणि देवतांचे पूजन केले जाते, ज्यामध्ये प्रादेशिक फरक आढळू शकतो. अनेक समुदायांमध्ये बैलांचे पूजन विशेष महत्त्वाचे मानले जाते, कारण शेतीसाठी त्यांना महत्त्वाचे स्थान आहे. विविधता असलेल्या परंपरांमध्ये नेवारी समाज त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण संस्कृती आणि शेतीशी संबंधित प्रथा पाळतो. तिहारच्या या प्रादेशिक विविधतेतून नेपाळच्या सांस्कृतिक समृद्धीचे दर्शन होते, ज्यात सण केवळ एकतेला प्रोत्साहन देत नाही तर विविध समुदायांच्या विशिष्ट ओळखींचेही कौतुक करते. [११]

संबंधित सण

तिहार, ज्याला दीपावली किंवा ‘प्रकाशाचा सण’ म्हणूनही ओळखले जाते, विविध संस्कृतींमधील इतर सणांसह, विशेषतः दिवाळीसह, समान थीम आणि उत्सवात्मकता दर्शवतो. या दोन्ही सणांत प्रकाश, कृतज्ञता आणि कुटुंबीय आणि समाजातील बंध मजबूत करण्यावर भर दिला जातो, मात्र प्रत्येक ठिकाणी स्थानिक परंपरा आणि विधींमध्ये वैशिष्ट्यपूर्ण विविधता असते.

दिवाळी

हिंदू धर्मातील सर्वात महत्त्वाच्या सणांपैकी एक मानला जाणारा दिवाळी सण विविध पौराणिक कथांचे, जसे की भगवान राम अयोध्येत परतणे आणि रावणाचा पराभव, स्मरण करतो. तिहार प्रमाणेच दिवाळीतही दिवे लावणे, रांगोळी काढणे आणि कुटुंबीयांसह एकत्र येण्याचे आयोजन केले जाते, ज्यातून एकात्मता आणि आत्मचिंतनाची भावना व्यक्त होते. या सणात मिठाईची देवाणघेवाण, लक्ष्मी आणि गणेशाची पूजा, आणि समाजातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक एकता दर्शवणारे सामूहिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. [१७]

गोवर्धन पूजा

तिहारच्या चौथ्या दिवशी गोवर्धन पूजाही साजरी केली जाते. हा दिवस तिहार सणाचा एक भाग असून, दिवाळीशी देखील साम्य दर्शवतो, विशेषतः वैष्णव संप्रदायात. या दिवशी गोवर्धन पर्वताचे पूजन केले जाते, जिथे गायीच्या शेणाने पर्वताचे प्रतीक बनवले जाते. सणाच्या सामुदायिकतेचे महत्त्व देउसी आणि भैलो या गीत-नृत्याच्या परंपरेत दिसते, ज्यातून दिवाळीसारखेच परिवार एकत्र येऊन भोजन आणि आशीर्वाद सामायिक करतात. [२०]

सांस्कृतिक विविधता

तिहार सण नेपाळमध्ये मुख्यतः साजरा केला जातो, मात्र त्याचा प्रभाव आसाम, सिक्कीम, आणि दार्जिलिंग यांसारख्या शेजारील प्रदेशांपर्यंत पोहोचलेला आहे, जिथे या सणाच्या काही अंशाची झलक पाहायला मिळते. या प्रदेशांमध्ये तिहारच्या प्रमुख मूल्यांप्रमाणे प्रकाश आणि कृतज्ञतेवर आधारित विविधता दिसून येते, ज्यातून एक सांस्कृतिक वारसा साकार होतो. तिहार सण देशी आणि विदेशी पर्यटकांनाही आकर्षित करतो, ज्यातून या परंपरागत उत्सवांमधील सांस्कृतिक आदान-प्रदान आणि समज अधिक वृद्धिंगत होते. [३]

असे म्हणता येईल की, तिहार आणि त्यास संबंधित सण, जसे की दिवाळी आणि गोवर्धन पूजा, जीवन, निसर्ग आणि नात्यांचा उत्सव साजरा करतात, ज्यातून आनंद, एकता, आणि आध्यात्मिक विकास या सार्वत्रिक मूल्यांचा सन्मान केला जातो.

संदर्भ

1. The Enchanting Saga of Tihar’s Deusi-Bhailo: A Testament to Nepal’s Cultural Heritage
2. The Spiritual Significance of Diwali: Traditions, Decorations, and Celebration Tips
3. Tihar in Nepal 2024 – Kukur Tihar Dates & Celebrations – Holidify
4. Tihar Festivals in Nepal | Celebrations, Traditions, Culture
5. Festivals in Nepal. History of Tihar | by Aneesa Koirala – Medium
6. Experiencing the Colorful Traditions of Nepal’s Tihar Festival
7. How Traditional Nepalese Festivals Reflect Ancient Cultural Practices
8. Tihar Festival: Exploring Nepal’s Celebration of Lights
9. Tihar Festival in Nepal: Significance, Five Days, Songs, Food
10. Tihar Festival in Nepal 2024: Celebration, Significance, and Traditions
11. Diwali Festival: A Comprehensive Guide to the “Festival of Lights”
12. Tihar Festival in Nepal: Celebrating Lights, Life, and Tradition
13. What makes the Tihar Festival in Nepal Special?
14. Tihar 2024: Dates, Rituals, and Celebrations – ImNepal.com
15. Impact of Globalization on Nepal’s Culture – ImNepal.com
16. Tihar Festival: A Glowing Celebration of Culture – Nepal Database
17. Diwali: The Festival of Lights – Symbolism, Traditions, and Spiritual Significance
18. Symbols of Diwali and Their Meanings (Explained)
19. Illuminating the Soul: Exploring the Profound Spiritual Significance of Diwali
20. 5 Days In Tihar Festival | Everything You Wanted To Know – OMG Nepal