टेनिस हा जलद गतीचा, तंदुरुस्ती आणि तांत्रिक कौशल्यांची गरज भासवणारा जागतिक स्तरावर लोकप्रिय खेळ आहे. रॅकेट आणि चेंडू यांच्या साहाय्याने खेळला जाणारा हा खेळ चपळाई, नेमकेपणा व शारीरिक बळ यांचा सुरेख मेळ घडवतो. चौघांनी मिळून (दोन विरुद्ध दोन) खेळायचा दुहेरी सामना असो किंवा दोन खेळाडूंमध्ये होणारा एकेरी सामना असो—टेनिसमध्ये कायमच प्रतिस्पर्धी आणि प्रेक्षक यांच्यात उत्कट उत्सुकता दिसून येते. टेनिसचा थरार, रोमहर्षक चेंडू आदानप्रदान आणि अखेरपर्यंत न टाळता येणारी उत्कंठा, हे सगळे गुण त्याला इतर खेळांपेक्षा वेगळे स्थान मिळवून देतात.
टेनिसची जागतिक पातळीवरील उलाढाल मोठी आहे. अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा, मोठे पुरस्कार रकमेचे बक्षीस, प्रतिष्ठित ग्रँड स्लॅम किताब, प्रसिद्ध खेळाडू आणि विविध देशांतील चाहत्यांचा उदंड पाठिंबा या सगळ्यामुळे टेनिस हा आजच्या काळातील एक बहुचर्चित क्रीडा प्रकार ठरला आहे. शालेय स्तरापासून प्रगल्भ वयापर्यंत अनेक वयोगटांसाठी हा खेळ खेळण्याजोगा आहे. त्यामुळे जगभरातील युवकांपासून ते प्रौढांपर्यंत अनेक जण या खेळात रस घेतात आणि पुढे व्यावसायिक पातळीवर यश मिळवण्यासाठी प्रयत्न करतात.
या लेखात आपण टेनिसचा इतिहास, नियम, विविध तंत्र, नामवंत खेळाडू, तसेच या खेळाच्या आधुनिक वाटचालीचा आढावा घेणार आहोत. शिवाय, भारतीय टेनिसचा प्रवास, त्याच्याशी निगडित तांत्रिक प्रगती व या खेळाचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक पैलू यांचाही सर्वांगीण आढावा घेतला जाईल.
इतिहास
टेनिसचे मूळ शोधण्यासाठी आपण भूतकाळात डोकावतो तेव्हा असे दिसते की या खेळाला मध्यमयुगीन काळातील विविध हातगेंद खेळांचे आणखी विकसित झालेले रूप म्हटले जाते. फ्रेंच दरबारात एकेकाळी ‘जेयू द पाँम’ नावाचा खेळ खेळला जात होता, ज्यात हाती पॅडलसदृश उपकरण घेऊन चेंडू फेकला जायचा. त्याचाच पुढील टप्प्यातील अवतार म्हणजे आपण ओळखतो तो आधुनिक टेनिस. मात्र, या खेळाची नेमकी सुरुवात कधी, कुठे व कशी झाली याबद्दल इतिहासकारांमध्ये असलेली उत्सुकता आणि चर्चा अजूनही कायम आहे.
प्राचीन सुरुवात आणि स्थानिक खेळांचे प्रतिबिंब
टेनिसच्या आदिरूपांची बीजे प्राचीन काळातील विविध स्थानिक खेळांत दिसतात. युरोपातील काही प्रदेशांमध्ये चेंडू हाताने मारण्याचा खेळ प्रतिष्ठित व सामंतशाही वर्गात मोठ्या उत्साहात खेळला जात होता. फ्रान्समध्ये ‘जेयू द पाँम’ (Jeu de Paume) या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या खेळात सुरुवातीला पाठमोऱ्या हाताने किंवा चपलेच्या सहाय्याने चेंडू परतवला जात असे. नंतर हातावर पॅडल किंवा अर्धवर्तुळाकृती रॅकेट वापरणे सुरू झाले, ज्यामुळे चेंडूला अधिक वेग व दिशा देता येऊ लागली. या खेळातील आक्रमकता, रॉयल प्रेक्षकवर्ग आणि स्पर्धात्मकता यांनी त्याला फ्रान्सबरोबरच युरोपातील इतर भागातही लोकप्रिय बनवले.
इंग्लंडमध्ये देखील मध्ययुगीन काळात ‘रॉयल टेनिस’ किंवा ‘रिअल टेनिस’ नावाचा खेळ दरबारी लोकांमध्ये लोकप्रिय होता. हा खेळ राजघराण्यात सन्मानाने पाहिला जाई व गणमान्य व्यक्तींसाठी मनोरंजनाचे साधन म्हणून उपयोगी पडत असे. तेथील खेळपट्टी, जाळी व चेंडू वापरण्याच्या पद्धती या आधुनिक टेनिसच्या बीजांपैकी एक ठरल्या. त्या काळी मनोरंजनाशिवाय व्यायाम, चपळाई व कौशल्याची जोपासना हे सर्व गुण या खेळातून विकसित केले जात.
याशिवाय आशियातही भिन्न नामकरणाने काही खेळ खेळले जात असत, जिथे चेंडूला लाथ मारणे किंवा लहान रॅकेटसारख्या वस्तूंचा वापर करून चेंडू परतवणे असा प्रकार होता. जरी ते थेट टेनिस असले नाहीत, तरी बऱ्याचदा ह्या स्थानिक खेळांनी टेनिससदृश गुणांना चालना दिली. खेळामधील वेग, अचूकता, सामन्यांचा स्पर्धात्मक पद्धतीने पार पडण्याची प्रथा आणि व्यापक जनसमुदायाचा सहभाग अशा अनेक गोष्टींची पाळेमुळे हे प्राचीन खेळच ठरत होते.
आधुनिक टेनिसचा विकास
औद्योगिक क्रांतीनंतरच्या काळात खेळांचे व्यापकीकरण, नियमन आणि संस्थात्मक विकास वेगाने झाला. इंग्लंडमध्ये १९व्या शतकात ‘लॉन टेनिस’ म्हणजेच खुल्या मैदानावर खेळला जाणारा टेनिस उदयास आला. तोपर्यंत रॉयल टेनिस हा बहुधा बंदिस्त प्रासादात खेळला जात असे. १८७० च्या दशकात लंडनमधील प्रतिष्ठित क्लबांनी लॉन टेनिससाठी नियम ठरवण्यास सुरुवात केली. ‘ऑल इंग्लंड क्रिकेट अँड लॉन टेनिस क्लब’ (All England Croquet and Lawn Tennis Club) हे विंबल्डन स्पर्धेच्या संस्थापकत्वासाठी ओळखले जाणारे ठिकाण त्याचे उत्तम उदाहरण आहे.
लॉन टेनिसमध्ये मैदानावरील मोकळीक, जाळीची उंची, रॅकेटचा आकर आणि चेंडूचे स्वरूप यांना अधिक ठरावीक आणि स्वीकारार्ह परिमाणे मिळाली. त्याचबरोबर स्कोअरिंग पद्धत, एकेरी-दुहेरी सामन्यांची मांडणी, कोर्टावरील रेषा व त्यांचा उपयोग अशा सर्व बाबींचे लिखित नियमावलीमध्ये रूपांतर झाले. १८८० ते १९०० या काळात इंग्लंडमधून अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, फ्रान्स आणि नंतर इतर देशांमध्ये टेनिसचा प्रसार झाला. क्लब, स्पर्धा आणि टेनिस अकादमींचा पाया घातला गेला, ज्यामुळे टेनिसमध्ये अधिकाधिक व्यावसायिकता आली.
याच कालावधीत महिलांसाठीही टेनिसचे सामने खुले केले गेले. स्पर्धात्मक पातळीवर महिला खेळाडूंनी केलेल्या सहभागामुळे टेनिस अधिक समावेशक झाला. हेलन विल्स मूडी, सूझन लेंगेन या महिला टेनिसपटूंनी जगभरातील युवतींना प्रेरणा दिली. यामुळे टेनिसला एक नवे सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिमाण मिळाले.
ऐतिहासिक घडामोडी आणि टेनिसच्या लोकप्रियतेची वाटचाल
१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात व २०व्या शतकाच्या प्रारंभी टेनिसला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रचंड प्रसिद्धी मिळाली. अमेच्युअर आणि व्यावसायिक खेळाडू यांच्यातील भेद, विविध देशांतून होणारी सांघिक स्पर्धा, प्रवाससुविधा व प्रसारमाध्यमांच्या वाढत्या पहुँचीतून टेनिसला अभूतपूर्व चालना मिळाली. विंबल्डन, यूएस ओपन, फ्रेंच ओपन व ऑस्ट्रेलियन ओपन या प्रमुख स्पर्धांना “ग्रँड स्लॅम” म्हणून गौरवले गेले, ज्यामुळे जागतिक टेनिसव्याप्तीचा भक्कम पाया रचला गेला.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर प्रवासविषयक सोयीसुविधा वाढल्या व खेळाडू आंतरखंडीय सामन्यांसाठी सहजपणे उपलब्ध होऊ लागले. टेलिव्हिजनच्या वाढत्या प्रभावामुळे लोकांनी घरी बसून सामन्याचा थरार अनुभवण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे टेनिसचे जगभरातील प्रसारण आणि लोकप्रियता अधिक वृद्धिंगत झाली. प्रसिद्ध खेळाडूंना ‘सेलिब्रिटी’चा दर्जा मिळू लागला, बक्षीसं व करार रक्कम वाढली, तरुणांसाठी टेनिस हा करियरचा उत्तम पर्याय मानला जाऊ लागला.
१९६८ मध्ये “ओपन एरा” ची सुरुवात झाली. यात अमेच्युअर व व्यावसायिक खेळाडू यांच्यातील तटबंदी काढून टाकण्यात आली, ज्यामुळे सर्वांना एकाच व्यासपीठावर सरस स्पर्धा करता आली. या महत्त्वपूर्ण टप्प्यानंतर टेनिसचे नावीन्यपूर्ण तंत्र, सुधारित उपकरणे आणि व्यावसायिक दृष्टीकोन यांची नवी पर्वणी खुली झाली. साधारणपणे १९७०-८० या दशकांमध्ये मार्टिना नवरातिलोवा, क्रिस एव्हर्ट, ब्योर्न बोर्ग, जॉन मॅकेन्रो, जिमी कॉनर्स यांसारख्या दिग्गजांनी टेनिसमध्ये क्रांती घडवली. त्यांनी सामन्यांमध्ये नवे उच्चांक प्रस्थापित केले आणि तांत्रिक-मनोवैज्ञानिक रंगत वाढवली.
अशा रीतीने टेनिसचा इतिहास हा विविध टप्प्यांतून, विविध देशांच्या योगदानातून आणि खेळाडूंच्या अथक परिश्रमातून घडत गेला. आजच्या काळातील टेनिस हे उच्चस्तरीय व्यावसायिकता, ग्लोबल उलाढाल आणि सांस्कृतिक महत्त्व यांनी नटलेले आहे. इतिहासाचे भान राखत, आधुनिक काळातील आव्हानांशी जुळवून घेत टेनिस हा खेळ सतत प्रगतीपथावर राहिला आहे.
खेळाचे नियम व स्वरूप
टेनिस हा जागतिक स्तरावर प्रस्थापित झालेला एक सुसूत्र, नियमबद्ध खेळ आहे. मैदानाचे मापदंड, खेळाडूंची संख्या, सामन्यांची पद्धत आणि स्कोअरिंगची प्रणाली हे सगळे विशिष्ट मर्यादेत ठेवून खेळाला अधिक शिस्तबद्ध केले जाते. नियमांचे काटेकोर पालन केल्यामुळे सामन्याचा दर्जा उच्च राखला जातो आणि खेळाडूंनाही योग्य मार्गदर्शन मिळते.
मैदानाचे मापदंड व रचना
टेनिसचे मैदान आयताकृती असून, त्याच्या मधोमध जाळी (नेट) उभी केली जाते. जाळीच्या दोन बाजूंमध्ये प्रत्येकी एक किंवा दोन खेळाडू उभे राहून खेळतात. मैदानाची लांबी सुमारे ७८ फूट (२३.७७ मीटर) असते, तर एकेरी सामन्यासाठी मैदानाची रुंदी २७ फूट (८.२३ मीटर) आणि दुहेरी सामन्यासाठी ३६ फूट (१०.९७ मीटर) इतकी असते. या ठरावीक मापदंडांमुळे टेनिस कोर्ट जगभरात एकसमान नियमांतर्गत तयार करण्यात येते.
जाळी सर्वसाधारणपणे मध्यभागी ३ फूट (०.९१ मीटर) उंच असते, तर बाजूंकडे ती किंचित उंचावलेली असू शकते. एकेरी आणि दुहेरी सामन्यांसाठी जाळी समान असली, तरी मैदानावरील साइड-लाइन्स आणि सर्व्हिस लाइन्स वेगळ्या असतात. एकेरीसाठी आतील लाईन्सचा, तर दुहेरीसाठी मैदानाच्या पूर्ण रुंदीचा वापर केला जातो.
मैदानावर पुढील महत्वपूर्ण रेषा असतात:
- बेसलाइन: मैदानाच्या दोन्ही बाजूंवरील अंतिम रेषा, जिथून खेळाडू बहुतेकदा सर्व्ह करतात.
- सर्व्हिस लाइन: बेसलाइपासून पुढे काही अंतरावर असलेली रेषा, जिच्या आत खेळाडूची सर्व्ह आदळणे आवश्यक असते.
- सेंटर मार्क: बेसलाइनच्या मध्यभागी असलेली छोटेखानी खूण, ज्याचा उपयोग सर्व्ह देताना योग्य जागेचे भान राखण्यासाठी होतो.
स्कोअरिंग प्रणाली (गेम, सेट, मॅच)
टेनिसमधील स्कोअरिंग पद्धत ही इतर खेळांपेक्षा काहीशी वेगळी व वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. प्रत्येक गेममध्ये खेळाडूला गुण मिळत जातात. हे गुण ० (लव्ह), १५, ३०, ४० असा चढत्या क्रमाने मोजले जातात. दोन्ही खेळाडू ४०-४० अर्थात ‘ड्यूस’वर पोचल्यास, पुढील दोन गुणांचा हिशेब वेगळा ठेवला जातो. एक खेळाडू ४०-४० नंतर एका गुणाने आघाडी घेतो तेव्हा ‘अॅडव्हान्टेज’ म्हटले जाते. जर तोच खेळाडू पुढचा गुण जिंकला तर गेम संपतो, नाहीतर स्कोअर पुन्हा ड्यूसला जातो.
एखाद्या खेळाडूने विशिष्ट संख्येचे गेम जिंकले की एक ‘सेट’ पूर्ण होतो. बहुतांशी स्पर्धांमध्ये ६ गेम जिंकणे आवश्यक असते, मात्र प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा किमान २ गेमची आघाडी असणे गरजेचे असते. म्हणजेच ६-४, ७-५ अशा पद्धतीने सेट संपतो. बऱ्याचदा ६-६ अशा समीकरणात ‘टायब्रेक’ पद्धती वापरली जाते, जिथे लहान गुणसंख्येवर वेगळी मोजदाद केली जाते व जो खेळाडू ७ किंवा त्यापेक्षा जास्त गुण पटकावून २ गुणांची आघाडी घेतो तो टायब्रेक जिंकतो आणि सेटमध्ये आघाडी मिळवतो.
एकदोन सेट्स जिंकले की संपूर्ण मॅच निकाली निघते. प्रमुख स्पर्धांमध्ये पुरूष खेळाडूंसाठी ‘बेस्ट ऑफ फाइव्ह सेट्स’ (५ पैकी ३ सेट्स जिंकणे आवश्यक) तर महिलांसाठी ‘बेस्ट ऑफ थ्री सेट्स’ (३ पैकी २ सेट्स जिंकणे आवश्यक) अशी पद्धत असते. यामुळे सामना लांबू शकतो, तथापि प्रेक्षकांनाही प्रदीर्घ खेळाचा अति आनंद लुटता येतो.
सामन्याचे स्वरूप, पंचगिरी व नियमपाळी
टेनिस सामन्यासाठी यंपायर (मुख्य पंच) आणि लाईन जजेस (रेषा परीक्षण करणारे) यांची नियुक्ती केली जाते. आधुनिक काळात अनेक स्पर्धांत इलेक्ट्रॉनिक ट्रॅकिंग प्रणाली (उदा. ‘हॉक-आय’) चा वापर केला जातो, ज्यामुळे चेंडू आत होता की बाहेर, हे तांत्रिकरीत्या पडताळून पाहता येते. टेनिसमध्ये अशा प्रकारे उच्च तांत्रिक उपायांचा समावेश झाला असला तरी सराव आणि अनुभवसिद्ध लाईन जजेसचे योगदानही महत्त्वपूर्ण राहते.
नियमपाळीमध्ये शिस्त व काटेकोरपणा आवश्यक असतो. सर्व्हिस देण्याची पद्धत, चेंडू कोर्टात टप्पा खाण्याची जागा, दुहेरी सामना खेळताना नेटजवळ उभे राहण्याची भूमिका, हे सगळे नियम स्पष्टपणे ठरलेले आहेत. नियमभंग झाल्यास फूट फॉल्ट, डबल फॉल्ट, रॅकेट थ्रो इत्यादी दंडात्मक उपाय केले जातात. फूट फॉल्ट म्हणजे सर्व्ह देतानाची चूक—बेसलाइन ओलांडणे किंवा अयोग्य पद्धतीने उभे राहणे. डबल फॉल्ट म्हणजे एका पॅाईंटमध्ये सलग दोनदा सर्व्ह चुकणे, ज्यामुळे सरळ प्रतिस्पर्ध्याला गुण मिळतो.
प्रेक्षकांच्या शिस्तीबाबतही नियम असतात. सामन्यादरम्यान टाळ्या वाजवण्याचे किंवा कल्ला करण्याचे मर्यादित स्वरूप स्पष्टपणे सांगीतले जाते. शांतता राखून खेळाडूंना एकाग्रता साधू दिली पाहिजे. अशा सगळ्या नियमनामुळे टेनिसचा दर्जा आणि खेळाडूंची कामगिरी उत्तम राखली जाते.
उपकरणे व पोशाख
टेनिस हा तांत्रिक कौशल्यांसोबत योग्य उपकरणे, पोशाख आणि सुरक्षिततेचा विचार करणारा खेळ आहे. खेळाडूंना उत्कृष्ट प्रदर्शन करण्यासाठी शरीराला सुसंगत अशा साहित्याची गरज असते. चेंडूची गुणवत्ता, रॅकेटचा तोल आणि पोशाखाची सोय अशा अनेक गोष्टींमध्ये तंत्र-विज्ञानाची मोठी साथ लाभली आहे.
रॅकेटची बनावट, चेंडू व जाळी
टेनिस रॅकेट ही दोन्ही हातांनी पकडण्याजोगी असून, तिचे वजन, लांबी व फ्रेमचा घेर याला ठरावीक मर्यादा असतात. हलक्‍या व मजबूतीचा मेळ साधण्यासाठी अॅल्युमिनियम, कार्बन फायबर, ग्राफाइट यांसारखी साहित्ये वापरली जातात. रॅकेटचे वजन खेळाडूच्या ताकदीनुसार २५० ग्रॅमपासून ३५० ग्रॅमपर्यंत असते. रॅकेटवरील तारा (स्ट्रिंग्ज) ताणून तयार केल्या जातात, ज्यामुळे चेंडूचा वेग, दिशा व फिरकी ठरते. तारा जास्त ताणल्यास अधिक अचूकता मिळू शकते, परंतु चेंडूचा प्रभाव खेळाडूच्या मनगटावर जाण्याची शक्यता वाढते. कमी ताण असल्यास चेंडूला अधिक वेग मिळू शकतो, परंतु अचूकतेवर किंचित फरक पडतो.
टेनिस चेंडू हा पिवळ्या किंवा पांढऱ्या रंगाचा असतो. त्याची बनावट रबर आणि फेटचा थर असलेली असते. चेंडू हवेत सुटेपणाने उडू शकेल आणि कोर्टावर योग्य उसळी घेईल अशी खास रचना केली जाते. नियमांनुसार चेंडूच्या परिघ, वजन व उसळीचे निकष ठरवण्यात आले आहेत. मोठ्या स्पर्धांमध्ये उच्च दर्जाचे चेंडू वापरले जातात आणि सामन्यादरम्यान विशिष्ट गेमनंतर चेंडू बदलले जातात, कारण सततच्या मारामुळे चेंडूची धार कमी होते.
टेनिस नेट किंवा जाळी मध्यभागी खांबांच्या साहाय्याने ताणून धरली जाते. ती ३ फूट (०.९१ मीटर) उंच असली तरी बाजूंकडे किंचित उंची जास्त असते. जाळीच्या उंचीचे अचूक पालन आवश्यक असते, कारण त्यानुसार फटके मारण्याची पद्धत व सामन्याचा वेगही प्रभावित होतो.
खेळाडूंचा पोशाख, बूट व सुरक्षितता
टेनिसमध्ये खेळाडूंच्या पोशाखाला विशेष महत्त्व असते. अनेक स्पर्धांमध्ये रंगसंगतीसाठी कडक नियम नसले तरी पारंपरिक दृष्ट्या पांढरा पोशाख प्रामुख्याने वापरला जातो, विशेषतः विंबल्डनमध्ये. मात्र आधुनिक काळात बहुरंगी खेळपेहेर, प्रायोजित ब्रँडांचे लोगो व आधुनिक डिझाईन्स हे सर्व ट्रेंड दिसू लागले आहेत. पोशाख हलका, श्वास घेणारा, त्वचेला त्रास न देणारा असला पाहिजे. हा पोशाख खेळाडूच्या हालचालींना प्रतिबंध न आणता मोकळेपणाने पळण्यासाठी साहाय्य करतो.
बूटांची निवड हा सुरक्षिततेचा आणि खेळातल्या परिणामकारकतेचा कळीचा मुद्दा आहे. टेनिस बूटांना कोर्टाच्या पृष्ठभागानुसार (मातीचे, गवताचे किंवा हार्ड कोर्ट) विविध प्रकारचे तळ असतात. त्यामुळे खेळाडूंना घसरू न देता योग्य पकड मिळते. तंत्रशुद्ध सर्व्ह, फोरहँड, बॅकहँड यांची अंमलबजावणी करताना बूटांचा आधार महत्त्वाचा ठरतो.
व्यावसायिक पातळीवर खेळणारे खेळाडू संपूर्ण शरीरावर ताण पडू नये म्हणून मनगट, गुडघे, कोपर इत्यादी सांध्यांना आधार देणाऱ्या पट्ट्यांचा (सपोर्ट बँड) वापर करतात. जास्त ताण व वेग असलेल्या खेळात दुखापतींची शक्यता असते. म्हणून स्ट्रेचिंग, सरावपूर्वी व सरावानंतर करणाऱ्या व्यायामांचे महत्त्वही मोठे आहे. आजकाल आहारतज्ज्ञ, फिटनेस प्रशिक्षक, वैद्यकीय पथक इत्यादींच्या सहकार्याने खेळाडू आपली तंदुरुस्ती राखतात.
टेनिसमध्ये आधुनिक काळात उपकरणांची गुणवत्ता, पोशाखाची सोय व सुरक्षिततेची उपाययोजना सतत विकसित केली जात आहे. खेळाडूंची जोखीम कमी करणे, त्यांचा खेळ सुधारणे आणि प्रेक्षकांना मोठ्या प्रमाणावर खेळाचा आनंद देणे हे सर्व या प्रगतीचे उद्दिष्ट असते.
प्रमुख तंत्र आणि धोरणे
टेनिसमध्ये फटके मारण्याची तंत्रे आणि सामन्यात वापरली जाणारी धोरणे या दोन्ही गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या असतात. संपूर्ण सामन्यात बहुतेक वेळा चेंडूचा वेग व दिशेचा अंदाज घेऊन प्रतिसाद देण्याची गरज असते. त्यासाठी फटके मारण्याची अचूक पद्धत, मनाची स्थिरता आणि सामन्याचा वेग नियंत्रित करण्याचे कौशल्य विकसित करावे लागते.
सर्व्ह, फोरहँड, बॅकहँड
टेनिसमध्ये गुण मिळवण्याची पहिली संधी सर्व्हिंग असते. सर्व्ह देताना मनगटाची योग्य किंचक, शरीराचा तोल आणि चेंडू उंच टप्प्याला पकडून त्याला वेग देणे अत्यावश्यक असते. ताकदवान सर्व्ह प्रतिस्पर्ध्याला चेंडू परतवण्यात अडचण आणू शकते.
- सर्व्ह देताना खेळाडू डावा किंवा उजवा खांदा मागे ओढून, गुडघ्यात थोडीशी वाकणूक घेतो. तो चेंडूला टाकतो तेव्हा मनगटाच्या अचूक हालचालीद्वारे चेंडूला उत्तम फिरकी किंवा शक्ती दिली जाते.
- खेळाडू त्याच्या सर्व्हचा उपयोग अधिकाधिक गुण पटकावण्यासाठी करतो. एखादी ‘एस’ (चेंडू प्रतिस्पर्ध्याला न लागता बाहेर पडणे) मिळवणे म्हणजे सामन्यातील मानसिक बढाई मानली जाते.
फोरहँड हा बहुतेक खेळाडूंचा ताकदवान फटका मानला जातो. उजव्या हाताने खेळणाऱ्या खेळाडूंसाठी उजवीकडील चेंडू फोरहँडने मारला जातो, तर डाव्या हातासाठी त्याला उलट क्रम लागू होतो. फोरहँडमध्ये खेळाडू आपले शरीर थोडेसे बाजूस वळवून मनगट, हात व खांदा यांची ताळमेळ साधतो. चेंडूचा टप्पा नेमका ओळखून त्यावर गरजेनुसार फिरकी, वेग किंवा उंची नियंत्रित केली जाते.
- फोरहँडवर उत्कृष्ट तंत्र असणारा खेळाडू सामन्यात उग्रपणे आक्रमण करू शकतो. विशेषतः बेसलाइनजवळ उभे राहून चेंडूला ताकदवान धडक दिल्यास प्रतिस्पर्ध्याला वेळ मिळत नाही.
- चेंडूने जमिनीवर टप्पा खाल्ल्यानंतर लगेच फोरहँड मारल्यास चेंडूला कमी उसळी असते, ज्याने प्रतिद्वंद्वीचे प्रत्युत्तर मर्यादित होते.
बॅकहँड हा फोरहँडइतकाच महत्त्वाचा फटका मानला जातो. उजव्या हाताने खेळणाऱ्यांसाठी डाव्या बाजूचा चेंडू बॅकहँडने मारला जातो (डावखुऱ्यांसाठी उलटे). एकहाती अथवा दुहेरीहाती बॅकहँड वापरण्याची पद्धत खेळाडूच्या सोयीनुसार बदलते.
- एकहाती बॅकहँडमध्ये मनगट अधिक प्रमाणात वापरावे लागते आणि अचूकतेसाठी उच्च दर्जाचे तंत्र आवश्यक असते.
- दुहेरीहाती बॅकहँडमध्ये दोन्ही हातांचा सहभाग असल्याने चेंडूवर अधिक नियंत्रण व स्थैर्य राखता येते, मात्र कधीकधी चेंडूला भरभक्कम वेग देताना मनगटाची लवचीकता कमी पडू शकते.
व्हॉली, स्मॅश व ड्रॉपशॉट
व्हॉली हा हवा असतानाच चेंडू परतवणारा फटका आहे. हे तंत्र प्रामुख्याने नेटजवळ असताना वापरले जाते. चेंडू जमिनीवर टप्पा खाण्याआधी लगेच त्याला फटका मारायचा असतो. यासाठी अचूक टायमिंग व संयम गरजेचा आहे.
- नेटजवळील आक्रमक खेळाडू व्हॉलीवर सहज गुण मिळवू शकतो, कारण प्रतिस्पर्ध्याला प्रत्युत्तर देण्यासाठी फारसा वेळ मिळत नाही.
- मजबूत व्हॉली कौशल्य असणारे खेळाडू दुहेरी सामन्यात विशेषतः प्रभावी ठरतात, कारण एका खेळाडूने बेसलाइनजवळ तर दुसऱ्याने नेटजवळ राहून प्रतिस्पर्ध्यांच्या फटक्यांची दिशा अडवता येते.
स्मॅश हा टेनिसमधील अत्यंत परिणामकारक व आक्रमक फटका मानला जातो. प्रतिस्पर्ध्याने मारलेला उंच चेंडू (लॉब) जिथे मैदानात उंच उडतो, तिथे खेळाडू तो चेंडू तत्काळ उंचीवरून जोरदारपणे परतवतो. हा फटका मारताना टेनिसपटू सर्वशक्तीनिशी मनगट व खांद्याचा वापर करून चेंडूला जोरदारपणे मारतो. योग्य त्वरित हालचाल व ताळमेळ असल्यास स्मॅशमुळे सहज गुण मिळू शकतात.
ड्रॉपशॉट हा चेंडूला नेटजवळ खाली सोडणारा फटका आहे. यामध्ये फटके मारताना चेंडूला अगदी कमी ताकद व थोडीशी फिरकी दिली जाते, ज्यामुळे चेंडू नेटच्या अगदी जवळ पडतो. प्रतिस्पर्ध्याने जर बेसलाइनजवळ उभे राहून खेळ केला तर त्याला नेटजवळ येताना वेळ लागू शकतो आणि ड्रॉपशॉटला प्रत्युत्तर देणे कठीण जाते.
मानसिक तयारी, क्रीडाशास्त्र व संघनियोजन
टेनिसमध्ये शारीरिक तंदुरुस्तीबरोबर मानसिक सक्षमतेची गरज असते. चेंडूचा वेग, अचानक येणारी फिरकी, कोर्टवरील दडपण या सगळ्यांवर त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी मन शांत व तल्लख ठेवावे लागते. मानसशास्त्रानुसार खेळाडूंनी ‘स्मार्ट गोल सेटिंग’, ‘व्हिज्युअलायझेशन’ (मनात यशस्वी फटक्यांची चित्र फुलवणे) आणि स्वतःशी सकारात्मक संवाद (सेल्फ-टॉक) यांचा वापर करावा. यामुळे प्रतिकूल परिस्थितीतही एकाग्रता टिकवून ठेवता येते.
क्रीडाशास्त्र आणि फिटनेसच्या अभ्यासामुळे खेळाडूंचे प्रशिक्षक त्यांना शरीराची ऊर्जा व्यवस्थित वापरण्याची मार्गदर्शक माहिती देतात. स्ट्रेचिंग, ऊर्जाप्रद आहार, जलतपानाची निगा आणि पुरेशी झोप हे सर्व घटक उत्कृष्ट कामगिरीचा पाया घालतात. खेळाडूंची सर्वांगीण तंदुरुस्ती राखण्यासाठी व्यायाम, वेट ट्रेनिंग, कार्डिओ व वेगवान चपळाईचे तंत्र अशा गोष्टींचा अवलंब केला जातो.
संघनियोजन हा दुहेरी सामन्यात जास्त प्रकर्षाने जाणवतो. दोन खेळाडू जिथे समोरासमोर असतात तिथे त्यांची खेळ-धोरणे एकमेकांशी सुसंगत असणे गरजेचे असते. प्रत्येकाचा कमी-जास्त ताकदवान फटका कोणता हे ओळखून नेटजवळ कोण उभे राहणार, बेसलाइनवर कोण चेंडू परतवणार इत्यादी गोष्टी रणनीतीत अंतर्भूत असतात. ‘सर्व्ह अँड व्हॉली’, ‘बेसलाइन प्ले’, ‘क्रॉसकोर्ट शॉट’, ‘डाऊन द लाईन’ अशा विविध संकल्पनांचा दुहेरी खेळात योग्य वापर महत्त्वाचा ठरतो.
जागतिक प्रतिष्ठित स्पर्धा
टेनिसविश्वात दरवर्षी अनेक स्पर्धा भरविल्या जातात. यांतून खेळाडूंना आपली कौशल्ये सिद्ध करता येतात आणि प्रेक्षकांना गुणवान व रोमांचक सामने पाहायला मिळतात. यातील काही स्पर्धा अतिशय मानाच्या आणि जागतिक पातळीवर प्रसिद्ध असतात, ज्या ‘इव्हेंट’ म्हणूनही महत्वाच्या मानल्या जातात.
ग्रँड स्लॅम स्पर्धा
टेनिसमधील सर्वात मोठ्या आणि प्रतिष्ठित स्पर्धा ‘ग्रँड स्लॅम’ नावाने ओळखल्या जातात. त्या चार विविध देशांमध्ये, भिन्न पृष्ठभागाच्या कोर्टवर खेळवल्या जातात. या स्पर्धांमधील सामने प्रचंड उच्च दर्जाचे असतात, कारण सर्वश्रेष्ठ खेळाडू आणि उदयोन्मुख प्रतिभा एकाच व्यासपीठावर आमनेसामने येतात.
विंबल्डन
विंबल्डन ही जगातील सर्वात जुनी व मानाची टेनिस स्पर्धा असून इंग्लंडमध्ये भरवली जाते. येथे गवताच्या कोर्टवर सामने खेळले जातात. विंबल्डनमध्ये पारंपरिक ड्रेस कोडचे पालन आवश्यक असते. खेळाडूंनी प्रामुख्याने पांढरा पोशाख घालावा, असा नियम आहे. या स्पर्धेचे शांत, शिस्तबद्ध वातावरण आणि ‘स्ट्रॉबेरी अँड क्रीम’सारख्या वैशिष्ट्यपूर्ण खाद्यसंस्कृतीचे दर्शन विंबल्डनला एक वेगळाच राजेशाही साज चढवते.
फ्रेंच ओपन
फ्रांसमधील पॅरिस शहरात भरवली जाणारी ही स्पर्धा ‘रोलँ गॅरो’ या नावानेही ओळखली जाते. येथे मातीच्या कोर्टवर सामने घेतले जातात. मातीच्या कोर्टवर चेंडूची उसळी उच्च असते, तसेच हालचालींमध्ये घसरण्याची शक्यता जास्त असते. त्यामुळे खेळाडूंना अधिक मेहनत करून प्रतिकूल परिस्थितीशी जुळवून घ्यावे लागते. रॅफाएल नदाल याला या कोर्टवर उत्कृष्ट कामगिरीसाठी “क्ले किंग” हे बिरुद लाभले आहे.
यूएस ओपन
अमेरिकेतील न्यूयॉर्क शहरातील फ्लशिंग मीडोज येथे ही स्पर्धा भरवली जाते. हार्ड कोर्टवरील या स्पर्धेत चेंडूचा वेग अधिक असू शकतो, ज्यामुळे सामन्यांचा थरारही वाढतो. यूएस ओपनमध्ये उत्तम प्रेक्षकक्षमता असलेले स्टेडियम्स आहेत. विशेषतः ‘आर्थर ऐश स्टेडियम’ हे जगातील सर्वात मोठे टेनिस स्टेडियम म्हणून ओळखले जाते. यूएस ओपनमधील रात्रीचे सामने आणि तिथल्या प्रेक्षकांचा जल्लोष ही वैशिष्ट्ये जगभरातील क्रीडाप्रेमींच्या मनात एक खास छाप पाडतात.
ऑस्ट्रेलियन ओपन
ऑस्ट्रेलियातील मेलबॉर्न शहरात जानेवारी महिन्यात भरवली जाणारी हंगामातील पहिली ग्रँड स्लॅम स्पर्धा. हार्ड कोर्टवर खेळल्या जाणाऱ्या या स्पर्धेला “एशियापॅसिफिक ग्रँड स्लॅम” असेही संबोधले जाते. इथे उन्हाची तीव्रता काही काळ कमालीची असते, ज्याचा खेळाडूंवर मोठा परिणाम दिसू शकतो. अशा उष्णतेत खेळताना खेळाडूना अतिरिक्त तरल पदार्थ व सावलीचा तातडीचा उपाय शोधावा लागतो. स्पर्धा जिंकण्यासाठी शारीरिक तंदुरुस्तीबरोबरच उष्ण वातावरणाला तोंड देण्याची तयारी महत्त्वाची असते.
इतर महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा (एटीपी, डब्ल्यूटीए, डेव्हिस कप इ.)
ग्रँड स्लॅमखेरीज एटीपी (असोसिएशन ऑफ टेनिस प्रोफेशनल्स) व डब्ल्यूटीए (वीमेंस टेनिस असोसिएशन) या संघटनांच्या बॅनरखाली अनेक स्पर्धा भरविल्या जातात. उदा., एटीपी मास्टर्स १००० मालिकेतील स्पर्धा, डब्ल्यूटीए प्रीमियर स्पर्धा इत्यादी. या स्पर्धांमधून खेळाडूंना रँकिंग पॉइंट्स मिळतात, ज्याद्वारे त्यांचे जागतिक क्रमवारीतील स्थान ठरते.
डेव्हिस कप हा पुरुषांचा संघात्मक स्पर्धात्मक कार्यक्रम असून येथे देशाविरुद्ध देश अशी मॅचेस होतात. बिली जीन किंग कप (पूर्वीचा फेड कप) हा महिलांचा संघात्मक कार्यक्रम आहे. यामध्ये खेळाडू आपल्या राष्ट्रासाठी प्रतिनिधित्व करतात. टीममध्ये एकेरी व दुहेरी सामने खेळवले जातात. देशावार विजय मिळविण्याची जिद्द, संघाचा एकीभाव आणि प्रादेशिक अभिमान हे सर्व घटक डेव्हिस कप व बिली जीन किंग कपला खास बनवतात.
या सर्व स्पर्धांचे कैलेंडर वर्षभर चालते, ज्यामुळे जगाच्या विविध भागात प्रेक्षकांना टेनिसचा थरार अनुभवता येतो. सामने तांत्रिकदृष्ट्या उच्च दर्जाचे असतात, खेळाडूंची मेहनत व धैर्य वाढीस लागते, आणि अखेर टेनिसचे जागतिक पातळीवरचे महत्व अधिक अधोरेखित होते.
प्रसिद्ध खेळाडू
टेनिस खेळाच्या दीर्घ इतिहासात अनेक दिग्गज खेळाडूंनी आपल्या अप्रतिम कौशल्याने आणि धैर्याने या खेळाची उंची गाठली. त्यांनी आपल्या अफलातून कामगिरीमुळे प्रेक्षकांना रोमांचित केले आणि या खेळाच्या लौकिकात भरीव भर घातली. काही खेळाडूंनी आपल्या संपूर्ण कारकीर्दीत नवनवे विक्रम रचले, तर काहींनी अल्पावधीतच प्रसिद्धी मिळवून सर्वांना थक्क केले.
इतिहासातील दिग्गज खेळाडू
खेळाच्या आधुनिकीकरणाच्या आधीच्या काळात ब्योर्न बोर्ग, जॉन मॅकेन्रो, रॉड लेव्हर, मार्टिना नवरातिलोवा, क्रिस एव्हर्ट यांसारख्या खेळाडूंनी आपला ठसा उमटवला.
- ब्योर्न बोर्ग: स्वीडिश खेळाडू बोर्ग याने १९७०-८० च्या दशकात विंबल्डन आणि फ्रेंच ओपन या दोन्ही स्पर्धांवर अनेक वेळा वर्चस्व राखले. त्याच्या शांत स्वभाव, अप्रतिम बॅकहँड आणि मानसिक स्थैर्याने तो टेनिसविश्वात एक दंतकथा ठरला.
- जॉन मॅकेन्रो: अमेरिकन खेळाडू जॉन मॅकेन्रो आपल्या आग्रही व्यक्तिमत्त्वासाठी आणि नेटजवळील अप्रतिम व्हॉलीसाठी ओळखला जातो. सामन्यादरम्यान पंचांशी वाद घालणे, कोर्टवर तीव्र भावनांचा उद्रेक करणे ही त्याची वैशिष्ट्ये होती, तरीही त्याचे कौशल्य व तंत्र अव्वल दर्जाचे होते.
- रॉड लेव्हर: ऑस्ट्रेलियाच्या या दिग्गज खेळाडूने १९६२ आणि १९६९ मध्ये ‘कॅलेंडर ग्रँड स्लॅम’ (एकाच कॅलेंडर वर्षात सर्व चारही ग्रँड स्लॅम विजय) मिळवला. सर्व पृष्ठभागांवर सरस प्रदर्शन करणारा हा अत्यंत जवळजवळ पूर्णत्वाकडे झुकणारा टेनिसपटू मानला जातो.
- मार्टिना नवरातिलोवा आणि क्रिस एव्हर्ट: महिलांच्या टेनिसमध्ये या दोन प्रतिस्पर्ध्यांनी श्रोत्यांना व प्रेक्षकांना अगदी मंत्रमुग्ध केले. मार्टिनाची आक्रमकता, नेटजवळील खेळ आणि फिटनेस लक्षणीय होते, तर क्रिसची शांतपणे केलेली रॅली प्ले व बेसलाइनहून मारले जाणारे अचूक फटके सुप्रसिद्ध होते. दोघींच्या लढतींनी संपूर्ण टेनिसविश्वाला मोहून टाकले.
आधुनिक युगातील सुपरस्टार्स
टेनिसचा चेहरामोहराच बदलून टाकणाऱ्या आधुनिक सुपरस्टार्सनी हा खेळ आणखी रंजक केला आहे.
- रॉजर फेडरर: स्वित्झर्लंडचा रॉजर फेडरर हा ‘सर्वकालीन महान’ खेळाडूंमधील एक मानला जातो. ग्रँड स्लॅम स्पर्धांतील अनेक विजय, खेळातील सहजशैली आणि मैत्रीपूर्ण स्वभावामुळे तो टेनिसविश्वात विशेष आदराने पाहिला जातो.
- राफाएल नदाल: स्पेनचा नदाल मातीच्या कोर्टवर अबाधित वर्चस्व राखणारा दिग्गज खेळाडू आहे. फ्रेंच ओपनमध्ये त्याने जिंकलेल्या विजेतेपदांची संख्या विक्रमी असल्यामुळे तो “क्ले किंग” नावाने ओळखला जातो. याशिवाय सर्व पृष्ठभागांवर त्याची लढाऊ वृत्ती अनोखी आहे.
- नोव्हाक जोकोव्हिच: सर्बियाचा नोव्हाक जोकोव्हिच हा अद्यापही सक्रिय पातळीवर अव्वल स्थानी राहिलेला खेळाडू आहे. त्याच्या एकसंध बचावफटक्यांना तोड नसते. मानसिक स्थैर्य आणि आक्रमकपणे चेंडू परतवण्याची क्षमता यामुळे त्यानेही अनेक ग्रँड स्लॅम किताब पटकावले आहेत.
- सेरेना विल्यम्स: अमेरिकन महिला टेनिसपटू सेरेना ही शक्तिशाली सर्व्ह, आक्रमक खेळशैली आणि भरघोस ग्रँड स्लॅम विजयांसाठी प्रसिद्ध आहे. तिने महिलांच्या टेनिसमध्ये नवे आयाम तयार केले आणि अनेक वर्षे जागतिक क्रमवारीत अव्वल स्थान कायम राखले.
आधुनिक काळात या स्टार्सबरोबरच अँडी मरे, मारिया शारापोव्हा, सिमोना हालेप, नाओमी ओसाका, इगा स्वियॉन्तेक, कार्लोस अल्काराझ यांसारखे खेळाडूही नवीन विक्रम रचत आहेत. तंत्रज्ञान व वैयक्तिक प्रशिक्षकांच्या मदतीने खेळाडूंचे स्तर अधिकाधिक उंचावत आहे.
प्रेरणादायी कथा व विक्रम
माजी अनेक खेळाडूंनी गरीब किंवा प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करून उत्कृष्ट खेळ दाखवला. अँड्रे आगासी, नोव्हाक जोकोव्हिच यांची बालपणातील आव्हाने, कठोर प्रयत्न व जिद्द पाहिली तर लक्षात येते की ज्या जिद्दीने त्यांनी वयाच्या प्रारंभी केलेली मेहनत, त्यातून पुढे महान विक्रम घडवले गेले.
- अँड्रे आगासी: अमेरिकन टेनिसपटू आगासीचा खेळ करिअर चढ-उतारांनी भरलेला होता. सुरुवातीला तो आपली ओळख ‘रॉकस्टार इमेज’मुळे बनवत असे, मात्र पुढे त्याने अतिशय प्रामाणिक सराव व वैयक्तिक शिस्त ठेवून ग्रँड स्लॅम विजेता होण्यापर्यंत मजल मारली.
- स्टेफी ग्राफ: जर्मनीची स्टेफी ग्राफ या महान महिला खेळाडूने आपल्या वेगवान फोरहँडमुळे जागतिक स्तरावर गाजावाजा केला. तिने वर्ष १९८८ मध्ये सर्व चार ग्रँड स्लॅम विजेतेपदांसह ऑलिम्पिकचे सुवर्णपदकही जिंकले, ज्याला ‘Golden Slam’ म्हणतात.
या कथा आणि विक्रमांनी टेनिसमध्ये नवे पायंडे घातले आहेत. विविध कार्यशाळा, टेनिस अकादमी आणि प्रेरणादायी जीवनचरित्रांमधून तरुण खेळाडूंना मार्गदर्शन मिळते. एखाद्या खेळाडूचे उदाहरण बघून अनेक स्पर्धक स्वतःचे स्वप्न उराशी बाळगून मैदानात उतरतात.
भारतीय टेनिस
भारतातील टेनिसचा प्रवास पश्चिमेतील देशांइतका जुना नसला, तरी येथेही काही दिग्गज खेळाडूंनी जागतिक स्तरावर चमकदार प्रदर्शन केले आहे. एकेकाळी राजघराणी आणि उच्चभ्रूंच्या आवडीचा खेळ मानला जाणारा टेनिस आता हळूहळू सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध होऊ लागला आहे.
भारतातील टेनिसचा सुरुवातीचा काळ व प्रसार
ब्रिटीश राजवटीच्या काळात टेनिस हा व्यावसायिक किंवा शासकीय अधिकाऱ्यांचा खेळ मानला जात असे. इंग्रजी अधिकाऱ्यांनी क्लब आणि स्पोर्ट्स सोसायटी स्थापन करून भारतात टेनिस introduced केला. त्या काळात हा खेळ फक्त उच्चभ्रू व ब्रिटिश यांच्यात खेळला जाई, म्हणून सामान्य जनतेच्या हातात तो उशिरा आला.
- मुंबई, कोलकाता, मद्रास (आताचे चेन्नई) इत्यादी शहरांमध्ये ब्रिटीश क्लबांमध्ये लॉन टेनिसची सुरुवात झाली.
- स्थानिकांनी या नव्या खेळाकडे उत्सुकतेने पाहिले. परंतु सुरुवातीला खेळाचे नियम आणि उपकरणे महाग असल्याने सर्वसामान्यांपर्यंत तो पोचण्यात वेळ लागला.
१९६० आणि १९७० च्या दशकात काही भारतीय खेळाडूंनी आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये भाग घेऊन प्रदर्शन करायला सुरुवात केली. यादरम्यान टेनिस अकादमी, स्पोर्ट्स क्लब, महाविद्यालयीन स्पर्धा आदी माध्यमातून या खेळाचा प्रसार करणारी पायाभूत सुविधा निर्माण केली जाऊ लागली.
ऐतिहासिक विजय, प्रमुख भारतीय खेळाडू व योगदान
भारतातील टेनिस प्रवासात विजय अमृतराज, रमेश कृष्णन, लिएंडर पेस, महेश भूपती, सानिया मिर्झा यांसारख्या नामवंत खेळाडूंनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
- विजय अमृतराज: १९७० आणि ८० च्या दशकात त्याने विंबल्डन व यूएस ओपनमध्ये उल्लेखनीय कामगिरी केली. डेव्हिस कपमध्येही त्याचा सहभाग भारतासाठी सुवर्णक्षण ठरला.
- रमेश कृष्णन: आपल्या शांत स्वरूपाच्या खेळशैलीने रमेशने अनेक ग्रँड स्लॅम स्पर्धांमध्ये प्रगती केली. डेव्हिस कपमध्ये त्याने भारताला अनेकवेळा जिंकून देण्यास हातभार लावला.
- लिएंडर पेस आणि महेश भूपती: या दुहेरी स्पेशालिस्ट जोडीने अनेक ग्रँड स्लॅम विजेतेपदे मिळवली. त्यांचा ‘इंडो-पाक एक्स्प्रेस’ किंवा ‘भारतीय जोडगोळी’ म्हणून विशेष गौरव केला जात असे (तथापि महेश भूपती हा भारतीय तर ऐसाम उल-हक कुरेशी हा पाकिस्तानी खेळाडू असल्याने पुढे अन्य जोडीही या नावाने संबोधली गेली). पेस व भूपती यांनी एकत्र येऊन डेव्हिस कपमध्ये दिग्गज प्रतिस्पर्ध्यांविरुद्ध मोठे विजय मिळवले.
- सानिया मिर्झा: भारतीय महिला टेनिसमध्ये नवे पर्व निर्माण करणारी खेळाडू म्हणून सानियाचे विशेष कौतुक. ग्रँड स्लॅम दुहेरीत तिने अनेक विजेतेपद पटकावले. तिच्या यशाने महिलांना टेनिसकडे आकर्षित केले.
हे खेळाडू आपल्या तंत्रशुद्ध खेळाबरोबरच चमकदार क्रीडापटूवृत्तीमुळेही ओळखले जातात. त्यांनी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताचे नाव उंचावले व तरुणींना व तरुणांना प्रेरणा दिली. याचमुळे भारतीय टेनिसमध्ये नवी उमेद पहायला मिळते.
राष्ट्रीय पातळीवरील स्पर्धा व संस्थांची भूमिका
भारतामध्ये ऑल इंडिया टेनिस असोसिएशन (AITA) ही प्रमुख संस्थाचालन करणारी संघटना आहे, जी विविध राष्ट्रीय व राज्यस्तरीय स्पर्धा आयोजित करते. विविध वयोगटांसाठी (उदा. १४ वर्षांखालील, १८ वर्षांखालील) युवा खेळाडूंसाठी स्पर्धा घेतल्या जातात. या स्पर्धांच्या माध्यमातून नवीन प्रतिभेला वाव मिळतो.
- युवा खेळाडूंना अद्ययावत प्रशिक्षण देणाऱ्या अकादमी, उदाहरणार्थ महेश भूपती टेनिस अकादमी, सानिया मिर्झा टेनिस अकादमी, करियर टेनिस अकादमी इत्यादींची मोलाची कामगिरी दिसून येते.
- क्रीडा मंत्रालय व इतर शासकीय संस्था टेनिस कोर्टचे जाळे, साहित्य व इतर सुविधा पुरवण्यासाठी निधी उपलब्ध करून देतात.
- शालेय व महाविद्यालयीन स्तरावर टेनिसला प्रोत्साहन देण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. प्रायोजक, ब्रँड्स व उद्योगगट देखील भारतीय टेनिसला आधार देत आहेत.
भारतीय टेनिसमध्ये मातीचे कोर्ट, हार्ड कोर्ट आणि काही ठिकाणी गवताचे कोर्ट अशी विविधता दिसते. ही पृष्ठभाग विविध खेळशैलींची गानगी घालते. परदेशी स्पर्धांमध्ये तग धरण्यासाठी युवा खेळाडूंना लहानपणापासून वेगवेगळ्या कोर्ट प्रकारांसोबत जुळवून घेण्याची सवय लावण्याचा प्रयत्न केला जातो.
एकंदरीत, भारतीय टेनिस हळूहळू जागतिक पातळीवर विस्तारत आहे. प्राचीन काळी फक्त उच्चभ्रूंचा खेळ मानला जात असला तरी आता ही प्रतिमा पूर्णपणे बदलली आहे. नवीन पिढीतील खेळाडू तंत्र, फिटनेस आणि मानसिक धैर्य यात प्रगती करून आगामी काळात देशाचे नाव अधिक उज्ज्वल करतील अशी आशा आहे.
टेनिसमधील तांत्रिक प्रगती
टेनिस हा खेळ वेगाने विकसित होणाऱ्या तंत्रज्ञानामुळे अधिक परिणामकारक झाला आहे. उपकरणांमधील नवीन प्रयोग, वैद्यकीय सहाय्य, क्रीडा विज्ञान आणि फिटनेस तंत्र यामुळे खेळाडूंची कामगिरी सतत उच्चावते. याच तांत्रिक प्रगतीच्या जोरावर टेनिस सामने अधिक रोचक, न्याय्य आणि प्रेक्षकांसाठी आकर्षक बनले आहेत.
उपकरणांमधील नवे बदल व तंत्रज्ञान
टेनिस रॅकेट, चेंडू आणि कोर्ट यांच्याशी निगडित सुधारणा झाल्यामुळे खेळाचे तंत्र अधिक परिष्कृत झाले आहे.
- रॅकेटमध्ये नवतेचा स्वीकार: आधी लाकडी रॅकेट वापरण्यात येत असत. त्यानंतर अॅल्युमिनियम, ग्राफाइट, कार्बन फायबर आदींचा वापर रॅकेटच्या निर्मितीत होऊ लागला. या साहित्यांमुळे रॅकेटचे वजन कमी झाले, परंतु मजबुती वाढली. परिणामी, खेळाडूंना जास्त वेगवान फटके मारता येऊ लागले.
- चेंडूचे दर्जात्मक बदल: चेंडूच्या रबरी बाह्य आवरणामध्ये सुधारणा केल्यामुळे कोर्टावरील उसळी नियंत्रित करण्यात मदत झाली. चेंडूंच्या मापदंडांचे काटेकोर पालन होते. प्रमुख स्पर्धांमध्ये चेंडू ठरावीक गेमनंतर बदलून घेतात, जेणेकरून सर्व सामन्यांत एकसमान गुणवत्ता राखता येईल.
- इलेक्ट्रॉनिक ट्रॅकिंग प्रणाली: ‘हॉक-आय’ (Hawk-Eye) सारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून चेंडू कोर्टात कुठे पडला याचा अचूक नोंद ठेवता येतो. पंचांच्या निर्णयात मानवी त्रुटी कमी करण्यासाठी खेळाडूंना ‘चॅलेंज सिस्टम’ देण्यात आली आहे. यात प्रत्येक सेटमध्ये मर्यादित वेळा चेंडूचा पडसाद तपासता येतो.
या तांत्रिक सुधारणांनी न्यायनिवाडा अधिक योग्य केला आहे. शिवाय खेळाडूंना नेमक्या फटक्याची दिशा व चेंडूची पद्धतशीर रणनीती आखण्यास मदत होते.
व्हिडिओ अॅनालिसिस, क्रीडा विज्ञान व फिटनेस
टेनिससारख्या वेगवान खेळात सराव करताना तपशीलवार विश्लेषण करणे महत्त्वाचे ठरते.
- व्हिडिओ अॅनालिसिस: आधुनिक काळात खेळाडूंची प्रत्येक चूक वा उत्तम फटका कॅमेऱ्यांत टिपला जातो. नंतर प्रशिक्षक हे क्लिप्स पाहून खेळाडूंना मार्गदर्शन करतात. प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळातील कमकुवत बाजू शोधणे किंवा स्वतःच्या स्ट्रोक्समध्ये सुधारणा करणे यातून सुस्पष्टता वाढते.
- क्रीडा विज्ञानाचा वापर: शरीराची ताकद, चपळाई, प्रतिक्रिया वेळ या गोष्टींचा अभ्यास करण्यासाठी विविध चाचण्या व तांत्रिक उपकरणे वापरली जातात. टेस्टिंग लॅबमध्ये खेळाडूंच्या हृदयगती, फुफ्फुस क्षमता, स्नायूंची लवचीकता यांचे मोजमाप केले जाते.
- फिटनेस व आहार: दीर्घकाळ उच्च पातळीवर खेळण्यासाठी खेळाडूंना संतुलित आहार व व्यायामाची गरज असते. कॅलरींचे प्रमाण, प्रोटीन, कार्बोहायड्रेट्स यांचे संतुलन राखणे महत्त्वाचे असते. तंदुरुस्ती टिकवण्यासाठी जिममधील वेट ट्रेनिंग, कार्डिओ, योगासने अशी विविध शरीरव्यायाम पद्धत वापरली जाते.
आधुनिक प्रशिक्षण पद्धती व वैद्यकीय मदत
उच्च दर्जाच्या स्पर्धांमध्ये टिकण्यासाठी खेळाडूंना सतत नवी कौशल्ये आत्मसात करावी लागतात.
- व्यावसायिक प्रशिक्षक व सपोर्ट टीम: अनेक खेळाडूंकडे वैयक्तिक प्रशिक्षक, क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ, फिटनेस ट्रेनर, फिजिओथेरपिस्ट आदींची टीम असते. ही टीम खेळाडूला शारीरिक तसेच मानसिकदृष्ट्या सक्षम ठेवण्याचा प्रयत्न करते.
- वैद्यकीय मदत: दुखापतींना प्रतिबंध करण्यासाठी सामन्याआधी योग्य स्ट्रेचिंग, सरावानंतर आइस बाथ किंवा थेरपी आणि दुखापती झाल्यास त्वरीत उपचार हे सर्व महत्त्वाचे असते. योग्य त्वरित वैद्यकीय मदत व पुनर्वसन पद्धती असल्यामुळे खेळाडू जास्त काळ कार्यक्षम राहू शकतो.
अशा सर्व तांत्रिक व व्यवस्थात्मक प्रगतीमुळे टेनिसचा दर्जा आणि लोकप्रियता दोन्ही वाढत गेले आहेत. खेळाडूंना उच्च पातळीवर टिकून राहण्यासाठी या प्रगत साधनांचा लाभ होतो, तसेच प्रेक्षकांनाही तांत्रिकदृष्ट्या परिपूर्ण सामने पाहायला मिळतात.
सामाजिक व सांस्कृतिक प्रभाव
टेनिस हा केवळ एक खेळ राहिलेला नसून जागतिक सांस्कृतिक जडणीतही त्याचा मोठा वाटा आहे. विविध समाजांतून व्यावसायिकता, अर्थकारण, प्रेक्षकांची गुंतवणूक आणि सामाजिक बदल यात टेनिसने लक्षणीय भूमिका बजावली आहे.
व्यावसायिकता, अर्थकारण व प्रेक्षकप्रसार
टेनिसमध्ये मोठ्या प्रायोजक करार, टीव्ही हक्क, स्टेडियम तिकीटविक्री, उत्पादन विपणन यांमधून भरघोस आर्थिक उलाढाल होते.
- प्रायोजकत्व व जाहिरात: अनेक नामांकित ब्रँड्स टेनिसपटूंशी करार करून आपल्या उत्पादनांसाठी जाहिरात करतात. परदेशी बँका, स्पोर्ट्स कंपन्या, तंत्रज्ञान कंपन्या इत्यादींनी टेनिसच्या इव्हेंटना आपली जागा दिलेली असते.
- प्रेक्षकांचा सहभाग: जागतिक स्तरावर टेनिस सामने टीव्ही, ऑनलाइन प्लेटफॉर्म, मोबाईल अॅप्स यांद्वारे प्रक्षेपित केले जातात. त्यामुळे घरबसल्या लाईव्ह सामन्याचा आनंद लुटता येतो. विविध देशांतील प्रशंसक, चाहत्यांची पाठींबा वाढत जातो आणि खेळाला अधिक प्रोत्साहन मिळते.
- अर्थकारणातील हातभार: मोठ्या स्पर्धांमुळे स्पर्धास्थळी पर्यटन वाढते, स्थानिक व्यवसाय फोफावतात, हॉटेल्स, वाहतूक सेवा, रेस्टॉरंट्स यांना चालना मिळते. यामुळे शहरांना व देशाला आर्थिकदृष्ट्या बळकटी मिळते.
सामाजिक परिवर्तन व समावेशकता
टेनिसमध्ये अनेक देश, वर्ण, लिंग, भौगोलिक क्षेत्र यांचे संगम दिसतो.
- लिंगसमता: महिला टेनिसला जेव्हा मोठे व्यासपीठ मिळाले, तेव्हा अनेक तरुणी या खेळाकडे आकर्षित झाल्या. पुरूष व महिलांच्या ग्रँड स्लॅम विजेत्यांना समान बक्षीस देण्याची सुरुवात काही स्पर्धांनी केली, ज्यामुळे टेनिस हा इतर खेळांसाठीही एक प्रेरणास्रोत ठरला.
- सामाजिक बदल: ज्या समाजात ‘खेळ’ हे फक्त वाचनापुरते राहिले होते, तिथे टेनिस क्रीडा-शिक्षणाचा भाग बनू लागला. गरजू मुलांना टेनिस प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्था, सामाजिक कार्य करणाऱ्या फाउंडेशन्स यांचा सहभाग वाढत गेला.
- दोन देशांमधील मैत्रीपूर्ण संबंध: डेव्हिस कप वा बिली जीन किंग कपसारख्या संघात्मक स्पर्धा देशांतर्गत मैत्रीचा व स्नेहाचा संदेश पसरवतात. खेळाडूंतील मैत्रीमुळे सांस्कृतिक देवाणघेवाण होते, प्रेक्षकांत परस्परांविषयी आदरभाव निर्माण होतो.
टेनिस क्लब, अकादमी व समाजघडण
टेनिस क्लब हे अनेकांच्या आयुष्यात सामाजिक केंद्र म्हणून कार्य करतात.
- एकजूट व आरोग्यदायी जीवनशैली: लोक एकत्र येऊन खेळल्याामुळे सामाजिक संवाद वाढतो, मैत्री जुळते व आरोग्य सुधारते.
- टेनिस अकादमींचे महत्त्व: तरुणाईला तंत्रशुद्ध प्रशिक्षित करण्यासाठी अकादमी उत्तम व्यासपीठ ठरतात. येथे व्यावसायिक मार्गदर्शन, उपकरणे, स्पर्धा आणि प्रोत्साहनामुळे नवीन पिढीला जागतिक स्तरावर चमक दाखवण्याची संधी मिळते.
- समाजघडण व आदर्श प्रस्तुती: क्लब किंवा अकादमी हे केवळ खेळाचे स्थल नसून समाजातील विविध स्तरांना जोडणारा सेतुही असतो. स्पर्धा, टेनिस शिबिरे, चॅरिटी इव्हेंट्स यांचा माध्यमातून आर्थिक मदत, सामाजिक उपक्रम आणि खेळातील मूल्ये रुजवली जातात.
या सर्वांमुळे टेनिस केवळ एक व्यावसायिक खेळ न राहता तो संपूर्ण समाजाला सकारात्मक दिशा देणारा व्यासपीठ ठरतो. व्यावसायिकता, सामाजिक समावेशकता आणि सांस्कृतिक बहर यामुळे टेनिस आज जागतिक क्रीडापटलावर एक महत्त्वाचा स्तंभ मानला जातो.
प्रशिक्षक व मार्गदर्शक
टेनिसमध्ये सर्वोत्तम खेळाडू घडवण्यासाठी प्रशिक्षक आणि मार्गदर्शक यांची भूमिका अत्यंत मोलाची असते. खेळाडूच्या तांत्रिक, मानसिक, शारीरिक आणि सामन्याविषयक धोरणात्मक क्षमतांचे जतन व संवर्धन करण्यासाठी प्रशिक्षकांच्या अनुभवाचा उपयोग होतो.
जगप्रसिद्ध प्रशिक्षकांचे योगदान
- निक बोलिटिएरी: अमेरिकेत निक बोलिटिएरी याने स्थापन केलेल्या ‘बोलिटिएरी टेनिस अकादमी’ने जगाला अनेक नामवंत खेळाडू दिले. अँड्रे आगासी, मोनिका सेलेस, मारिया शारापोव्हा इत्यादी खेळाडूंना त्याच्या मार्गदर्शनाचा लाभ झाला. कठोर सराव, तांत्रिक बारकावे व मानसिक तयारी यावर निकने भर दिला.
- टोनी नदाल: राफाएल नदालच्या सुरुवातीपासून त्याला प्रशिक्षित करणारे टोनी नदाल यांनी शिस्तबद्ध प्रशिक्षण, सकारात्मक मनोधैर्य आणि मूलभूत तांत्रिक कौशल्यांवर भर दिला. त्यामुळे नदालने विविध कोर्टांवर वर्चस्व राखले.
- इवान लेंडल: माजी जागतिक क्रमवारीत अव्वल असणारा लेंडल, अँडी मरेचा प्रशिक्षकही राहिला. खेळाडू आणि प्रशिक्षक असे दोन्ही अनुभव असण्यामुळे त्याने अँडी मरेच्या मानसिक आणि सामन्यातील रणनीतीत आमूलाग्र सुधारणा घडवली.
आधुनिक काळात प्रशिक्षक हे केवळ तांत्रिक बाबींपुरते मर्यादित नसून क्रीडा मानसशास्त्रज्ञ, फिटनेस विशेषज्ञ आणि सांघिक व्यवस्थापनकर्ते यांना बरोबर घेऊन कार्यरत असतात. खेळाडूंच्या घडणीत प्रत्येक प्रशिक्षक स्वतःची वेगळी शिकवण आणि विशिष्ट पद्धती रुजवतो.
स्थानिक स्तरावरील मार्गदर्शक व शिबिरे
जगभरात लहान मुले व तरुणांसाठी टेनिस शिबिरे भरवली जातात. स्थानिक प्रशिक्षक आणि मंडळी यांच्यामार्फत मुलांना बॅकहँड, फोरहँड, सर्व्ह अशा मूलभूत गोष्टींचा सराव करवून घेतला जातो.
- लहान मुले टेनिसकडे आकर्षित व्हावीत, त्यांच्यात खेळाविषयी आवड निर्माण व्हावी यासाठी विविध शाळा व टेनिस क्लब शिबिरे राबवतात.
- स्थानिक प्रशिक्षक अपुऱ्या सुविधा असूनही जिद्दीने काम करून उदयोन्मुख प्रतिभेला संधी देतात. मुलांच्या खेळात सातत्य, संयम, सकारात्मक दृष्टिकोन वाढवण्यासाठी प्रशिक्षणाची विशेष पद्धत वापरतात.
विद्यमान प्रशिक्षण पद्धतींची आव्हाने
- अत्याधुनिक सुविधा व खर्च: टेनिस उपकरणे, कोर्ट भाडे, स्पर्धांचा खर्च, प्रवास खर्च इत्यादी वित्तीय आव्हाने आहेत. उच्च दर्जाचे प्रशिक्षण सर्वांपर्यंत पोचवणे हे मोठे काम आहे.
- स्पर्धात्मक दबाव व मानसिक स्वास्थ्य: उच्च पातळीवर सततची स्पर्धा व विजयाची अपेक्षा असते. खेळाडूंनी मानसिकदृष्ट्या खंबीर राहण्यासाठी प्रशिक्षकांना मानसशास्त्रीय बळ पुरवावे लागते.
- भौगोलिक व सांस्कृतिक फरक: विविध देशांत वातावरण, कोर्ट पृष्ठभाग, उपलब्ध सोयी यांमध्ये मोठी तफावत असते. त्यामुळे स्थानिक प्रशिक्षकांना खेळाडूंना जगात कुठेही सामन्याला सामोरे जाण्यास तयार करण्यासाठी बहुविध तंत्र, अनुभव व संपर्क आवश्यक असतो.
प्रशिक्षक व मार्गदर्शक हे टेनिसविश्वाचे अनोखे शिल्पकार असतात. एका खेळाडूला कोणत्या वयात कोणते गुण अंगीकारायला हवेत, कोणती पद्धत जास्त उपयुक्त ठरेल याचा विचार करून ते मार्गदर्शन करतात. त्यांच्या योग्य दिशेने, उत्कृष्ट पद्धतीने घेतलेल्या मेहनतीमुळेच दिग्गज खेळाडू घडून येतात.
माध्यमातील टेनिस
आधुनिक युगात प्रसारमाध्यमांमुळे टेनिस खेळाची लोकप्रियता आणि व्याप्ती अफाट वाढली आहे. सामन्यांचे थेट प्रक्षेपण, ऑनलाइन माहिती, चित्रपट, पुस्तके इत्यादी विविध माध्यमांतून टेनिसप्रेमींना एकत्र आणले जाते.
टेलिव्हिजन, प्रसारमाध्यमे व ऑनलाइन कव्हरेज
टेनिस सामन्यांचे थेट प्रक्षेपण सर्वांत प्रभावी माध्यम आहे. ग्रँड स्लॅम, एटीपी, डब्ल्यूटीए स्पर्धा विविध स्पोर्ट्स चॅनल्सवर दाखवल्या जातात. सामन्यांच्या मधल्या ब्रेकमध्ये विस्तृत विश्लेषण, तज्ज्ञांची मतं, सांख्यिकी तपशील व मुलाखती दाखवल्या जातात.
- थेट प्रक्षेपणापेक्षा पुढे जाऊन: सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म (ट्विटर, इंस्टाग्राम, फेसबुक) आणि स्ट्रिमिंग सेवा (युट्युब, ओटीटी) यांद्वारेही सामन्यांचे कव्हरेज उपलब्ध आहे. प्रेक्षक थेट पुढील आव्हानांबद्दल, विश्लेषणाबद्दल, सामन्यानंतरच्या कॉन्फरन्सबद्दल लगेच अपडेट राहू शकतात.
- मुले-मुलींसाठी प्रोत्साहन: टेनिस सामन्यांच्या प्रक्षेपणामुळे लहान वयात या खेळाकडे ओढ निर्माण होते. टेनिसपटूंची यशोगाथा, सांघिक स्पर्धांच्या कथा यांमधून तरुणाईला खेळाविषयी प्रेरणा मिळते.
टेनिसचे साहित्य, चित्रपट आणि लोकप्रिय संस्कृतीतले प्रतिबिंब
टेनिस आवडणारे लोक अनेकदा प्रेरणादायी पुस्तकं, जीवनचरित्रं व दस्तऐवज वाचतात. खेळाडूंच्या प्रवासातील संघर्ष, विजयाचे अनुभव, त्यांच्या तांत्रिक टिप्स इत्यादींमधून अनेकांना मार्गदर्शन मिळते.
- आत्मचरित्र व चरित्रग्रंथ: अँड्रे आगासीचे ‘Open’ हे आत्मचरित्र, मारिया शारापोव्हाचे चरित्र, नडालचे ‘Rafa’ अशा पुस्तकांनी टेनिसप्रेमींना प्रत्यक्ष खेळाडूच्या विश्वाची ओळख करून दिली.
- चित्रपट व माहितीपट: काही चित्रपट, माहितीपटांतून टेनिसचे सामन्यांमधील थरार, खेळाडूंची वैयक्तिक कथा, ऐतिहासिक घटनेचे विश्लेषण दाखवले जाते. उदाहरणार्थ, ‘Borg vs McEnroe’, ‘King Richard’ (विल्यम्स भगिनींची कथा), ‘Battle of the Sexes’ (बिली जीन किंग विरुद्ध बॉबी रिग्स) इत्यादी चित्रपटांनी व्यापक प्रेक्षकांपर्यंत टेनिसची गाथा पोचवली.
सोशल मीडियावरील टेनिसची लोकप्रियता
सोशल मीडियावर टेनिसपटू व प्रशंसक यांच्यात थेट संवाद शक्य झाला आहे.
- खेळाडू त्यांच्या सरावाचे फोटो, व्हिडिओ, प्रवास कहाण्या, वैयक्तिक विचार अशा गोष्टी शेअर करतात.
- चाहत्यांना प्रश्न विचारता येतात, सपोर्ट संदेश पाठवता येतात, सामन्यांबद्दल प्रतिक्रिया द्यायला वाव मिळतो.
- याद्वारे खेळाडू व चाहत्यांमध्ये मैत्रीपूर्ण संबंध निर्माण होतात, टेनिसची लोकप्रियता वाढते.
माध्यमामधून होत असलेला टेनिसचा प्रसार यातून केवळ सामन्यांचा प्रचार होत नाही, तर या खेळाची तपशीलवार जाण, अनेक प्रतिभेची ओळख, खेळाडूंची खिलाडूवृत्ती अशा गोष्टी लोकांसमोर येतात. त्यामुळे प्रेक्षक टेनिसशी अधिक घट्टपणे जोडले जातात.
निष्कर्ष
टेनिस हा एकाच वेळी तीव्र गती, शांत संयम, चपळाई आणि मानसिक दृढता यांचा असामान्य संगम असलेला खेळ आहे. यामध्ये पारंपरिक वेशभूषेपासून ते आधुनिक तंत्रज्ञानापर्यंत समावेश आढळतो. इतिहासातील रॉयल टेनिस किंवा प्राचीन काळातील अशाच खेळांपासून ते हल्लीच्या “ओपन एरा”पर्यंत या खेळाने खूप मोठा पल्ला गाठला आहे. विविध देशांतील नामवंत खेळाडू, जागतिक स्तरावरील स्पर्धा, अद्ययावत उपकरणे, तांत्रिक प्रगती, प्रशिक्षकांचे मार्गदर्शन आणि प्रसारमाध्यमांचे योगदान यामुळे टेनिस आज जगभरातील प्रेक्षकांसाठी एक निखळ आनंदाचा खेळ ठरला आहे.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदल घडवून आणण्यासाठी टेनिसची मोठी मदत होत आहे. विविध सामाजिक स्तरांतील खेळाडूंना समान संधी, व्यावसायिकता, लिंगसमता, अर्थकारणाला चालना आणि जागतिक मैत्रीभाव या सर्व गोष्टींमध्ये टेनिसचा सहभाग दिसून येतो. भारतातही टेनिसमध्ये हळूहळू मोठी प्रगती होत आहे. नवे खेळाडू, प्रशिक्षक आणि संस्थांच्या प्रयत्नांमुळे भारतीय टेनिस एक नवे आयाम गाठत आहे. भविष्यातही तंत्रज्ञान, मानसिक स्वास्थ्य, आहारशास्त्र व विश्लेषणात्मक अभ्यास यांच्या बळावर हा खेळ अधिक संवेदनशील आणि गुणात्मकदृष्ट्या उच्च पातळी गाठेल, याची खात्री बाळगायला हरकत नाही.
टेनिसमधील जोश, सामन्याची उत्कंठा आणि क्रीडावृत्तीला स्पर्धात्मक रंगत मिळाल्यामुळे क्रीडाप्रेमींसाठी हा खेळ कायमच विशेष ठरत राहील. जागतिक स्तरावर अनेक आव्हानांचा सामना करत, नव्या साधनसुविधा आत्मसात करून टेनिस सतत विकसित होत राहील. या खेळाचा सकारात्मक प्रभाव सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातही जाणवत राहील, हे निश्चित.