सिंधुताई सपकाळ – समाजात ‘माई’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या महान स्त्रीचे जीवन म्हणजे संघर्ष, आत्मभान, ममत्व आणि समाजसेवेचे प्रतीक. त्यांनी केवळ स्वतःच्या दुःखद जीवनप्रवासावर मात केली नाही, तर त्या प्रवासात समाजातील अनाथ, टाकाऊ, उपेक्षित आणि निराधार बालकांना आईचे छत्र दिले. त्यांचे जीवन हे भारतीय समाजातील असंख्य वंचितांसाठी प्रेरणादायी आहे.
सिंधुताईंच्या कार्याची महती केवळ सामाजिक सेवेतच नाही, तर मूल्यशिक्षण, मातृत्वाची नवी व्याख्या, आणि मनोबलाच्या अपार उंचीमध्ये सामावलेली आहे. त्या शिक्षणाने झळाळलेल्या नव्हत्या, पण मानवतेच्या शिक्षणाने पूर्णपणे समृद्ध होत्या. स्वतःवर अन्याय झाला, पण त्यातून त्यांनी सूड न घेता सेवेचा मार्ग स्वीकारला.
त्यांनी त्यांच्या जीवनात १५०० पेक्षा अधिक अनाथ मुलांना आईचं ममत्व दिलं. “माई” म्हणून त्यांना ओळख मिळाली, परंतु ती केवळ ओळख नव्हती – ती होती एक चळवळ, एक विचार, एक संस्कार.
या लेखात आपण सिंधुताई सपकाळ यांच्या जन्मापासून ते त्यांच्या जीवनाच्या अखेरपर्यंतचा संघर्ष, समाजसेवा, त्यांची संस्थात्मक कामगिरी, आणि आधुनिक समाजावर झालेल्या प्रभावांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.
बालपण आणि कुटुंब
जन्म, मूळगाव आणि कुटुंबाची पार्श्वभूमी
सिंधुताई सपकाळ यांचा जन्म १४ नोव्हेंबर १९४८ रोजी पिंपळगाव (ता. मंठा, जि. जालना) या महाराष्ट्रातील एका छोट्याशा गावात झाला. त्यांचे वडील अभिमान साठे हे चरख्यावर कापूस ओढणारे व कीर्तन करणारे होते. ते मुलीच्या शिक्षणाबाबत पुढारलेले विचार ठेवणारे होते, पण समाजाच्या चौकटींमुळे ते आपले विचार पूर्णपणे प्रत्यक्षात आणू शकले नाहीत.
आई मात्र पारंपरिक, स्त्रीशिक्षणाच्या विरोधात विचार ठेवणारी होती. त्यामुळे सिंधुताईंचे लहानपण हे संघर्ष, उपेक्षा, आणि तिरस्कार यांत गेले. त्यांचे घर आर्थिक दृष्ट्या अत्यंत हलाखीचे होते. त्यातही मुलगी म्हणून त्यांच्यावर दुय्यम वागणूक होती.
लहानपणीचे शिक्षण आणि संघर्ष
शालेय वयात सिंधुताईंना शिक्षणाची तीव्र इच्छा होती, पण समाज आणि कुटुंब दोन्ही ठिकाणी अडथळे होते. त्यांनी गायी-मेंढ्यांमध्ये गोवऱ्या गोळा करताना शिक्षण घेतले. वडिलांनी गुपचूप पाटी-पुस्तकं दिली.
शाळेत जाताना पुस्तकं ओढणीमध्ये लपवून नेत. त्यांचे शिक्षण इयत्ता चौथीपर्यंत अधिकृत, पण प्रत्यक्ष ज्ञान खूप खोलवरचे होते.
त्या म्हणायच्या – “मी फार शिकले नाही, पण अनुभवाने शिकले.”
त्यांचा गर्भाशयातच नाकारलेला हक्क पुढे आयुष्यभर त्यांनी इतरांवर प्रेम करून सिद्ध केला. लहानपणीच त्यांनी अन्यायाला विरोध करायची मानसिकता अंगी बाणवली होती.
समाजातील रूढी आणि स्त्रीभेदाचा अनुभव
बालवयातच त्यांनी समाजातील स्त्रीभेद, स्त्रीवरील अन्याय, आणि आर्थिक गरिबी यांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला.
- वडिलांनी शिकवले तरी आई आणि गावकऱ्यांकडून “पोरगी शिकवून काय करायचं?” असं म्हणत विरोध केला जात होता.
- घरात कामे, दडपशाही, आणि मुलगी म्हणून सततचा तिरस्कार – यामुळे त्यांची मानसिक जडणघडण लवकरच कर्तृत्वाकडे वळली.
या परिस्थितींनीच पुढे अन्यायाविरुद्ध उभी राहणारी, हजारोंची माई बनणारी सिंधुताई तयार केली.
अल्पवयीन विवाह आणि कौटुंबिक अत्याचार
सिंधुताई सपकाळ यांचे जीवन हे संघर्षांनी भरलेले होते आणि त्यातला सर्वात पहिला मोठा संघर्ष सुरू झाला अल्पवयीन वयात झालेल्या विवाहाने. वयाच्या अवघ्या १०व्या वर्षी त्यांचे लग्न ३० वर्षांच्या श्रीहरि सपकाळ यांच्याशी लावण्यात आले.
ही वैवाहिक नाती सामाजिक रूढींनी ठरवलेली होती. शिक्षण, समज, परिपक्वता किंवा निर्णयशक्ती यांचा या नात्याशी काहीही संबंध नव्हता. सिंधुताईंच्या शब्दांत – “लग्न म्हणजे शिक्षण संपवून गुलामीची सुरुवात झाली.”
पतीकडून झालेला छळ
लग्नानंतर सिंधुताईंच्या आयुष्यात घरगुती हिंसाचार, संशय, मारहाण, आणि अपमानाचे वादळ सुरू झाले. त्यांच्या पतीला त्यांच्यातली आत्मविश्वासाने बोलणारी, समाजातील अन्यायाविरोधात आवाज उठवणारी स्त्री अजिबात नको होती.
- पती आणि सासरच्या मंडळींनी त्यांच्यावर सतत संशय घेतला.
- तिच्या सामाजिक बोलण्याला “बंडखोरपणा” म्हणून हिणवले गेले.
- त्यांना अनेकदा उपाशी झोपावे लागले, अंगावर हात उचलला जाई.
गरोदर अवस्थेतील बेदखली आणि जंगलातील संघर्ष
सिंधुताई गरोदर असताना त्यांच्या पतीने त्यांच्यावर खोटे आरोप लावून घरातून बाहेर काढले.
त्या वेळी त्या नऊ महिन्यांच्या गर्भवती होत्या.
- त्या एका गायशाळेत किंवा गोठ्यात आश्रय घेत जगू लागल्या.
- तेथेच एका गायेसोबत त्यांच्या प्रसूतीचे क्षण आले आणि त्या जमिनीवर, कोणत्याही वैद्यकीय मदतीशिवाय प्रसूत झाल्या.
- प्रसवानंतर त्यांना कोणी पाणी द्यायलाही आले नाही, एका डोंगरावरून वाहणाऱ्या नाल्यातून पाणी प्यावे लागले.
हा प्रसंग त्यांच्या आयुष्याला नवा आकार देणारा ‘टर्निंग पॉइंट’ ठरला. त्यांना आता स्वतःसाठी नव्हे, तर सर्व अपमानित, अनाथ, टाकाऊ समजल्या गेलेल्या जीवांसाठी जगायचे होते.
जीवनातील टर्निंग पॉइंट – मातृत्वाचे रूपांतर ममतेत
ज्यावेळी सिंधुताईंनी आपली जन्मलेली मुलगी ममता हिला एका दत्तक दांपत्याला सुपूर्त केले, तो क्षण त्यांच्या जीवनातील सर्वात मोठा वळणबिंदू ठरला. त्या म्हणतात, “माझं स्वतःचं मूल राहिलं असतं, तर मी माझं जग त्याच्याभोवती गुंफलं असतं. मी ती मुलगी दान दिली, पण त्याऐवजी हजारो लेकरं मिळाली.”
नवजात मुलीला दत्तक देण्याचा निर्णय
त्यांना हे जाणवले की जर त्या केवळ आपल्या मुलीच्या काळजीत अडकल्या, तर त्या अन्य हजारो अनाथ जीवांसाठी काही करू शकणार नाहीत. म्हणून त्यांनी मनावर दगड ठेवून ममतेला समाजासाठी अर्पण करण्याचा निर्णय घेतला.
या निर्णयाने त्यांना मातृत्वाचा खूप मोठा अर्थ गवसला – केवळ रक्ताचे नव्हे, तर मनाचे आणि कर्माचे आईपण.
स्वतःच्या आयुष्याचे ध्येय ठरवणे
घरातून बेदखल, समाजाने नाकारलेल्या अवस्थेतही त्यांनी भीक मागत, रेल्वे स्टेशनवर राहत, उष्टं अन्न खाऊन मुलांना सांभाळण्याचा संकल्प केला.
त्यांना स्वतःची झोपडी नव्हती, पण त्यांनी इतरांसाठी घरे उभारली.
त्यांचं ध्येय ठरलं – “टाकाऊ म्हणवले गेलेल्यांना उपयोगी ठरवायचं.”
बेघर, अनाथ आणि टाकाऊ मुलांचे आयुष्य घडवण्याचा संकल्प
त्यानंतर त्यांनी रेल्वे स्थानक, सार्वजनिक जागा, मंदिरे आणि बसस्थानकांवर फिरणाऱ्या, भीक मागणाऱ्या, बेघर मुलांना गोळा करत त्यांना आईपणाच्या छत्राखाली घेतले.
त्यांनी शिकवले –
- “तू कोणाचं नाहीस” हे ऐकून वाढणाऱ्या लेकरांना
- “मी तुझी आई आहे” असं सांगणं म्हणजे देवाच्या अस्तित्वाचा अनुभव.
त्यांचे जीवन आणि कार्य या क्षणांपासून बदलले – आता त्या सिंधुताई नव्हे, तर “माई” झाल्या.
समाजसेवेची सुरुवात
सिंधुताई सपकाळ यांची समाजसेवा ही कोणत्याही सांस्थिक पाठबळाशिवाय, केवळ आत्मबळ आणि करुणेच्या प्रेरणेवर उभी राहिलेली होती. स्वतःवर झालेल्या अत्याचारानंतर त्यांनी समाजाच्या दारात फेकल्या गेलेल्या जीवांना जवळ घेतले आणि त्यांचा आईसारखा सांभाळ करायला सुरुवात केली.
रेल्वे स्थानक, मंदिरे आणि सार्वजनिक ठिकाणी भिक्षा मागणे
जीवनाचा आधार कोणीच नसताना त्यांनी सुरुवातीचे दिवस रेल्वे स्थानकांवर, बसस्थानकांवर आणि मंदिरांच्या आवारात भिक्षा मागत घालवले. त्या वेळी लोक त्यांना भिक्षेकरी समजत, पण त्या भिक्षेमागून जे अन्न मिळे, त्यातून त्या अनाथ मुलांचे पोट भरत असत.
त्यांच्यासाठी ते अन्न हे केवळ उपजीविकेचे साधन नव्हते, तर मातृत्वाच्या आश्वासनाचे प्रतीक होते.
पुणे, मुंबई, अकोला, नागपूर, वर्धा – अनेक ठिकाणी त्यांनी फिरत फिरत रस्त्यावर असणाऱ्या, पालकशून्य, किंवा घरातून पळून आलेल्या मुलांशी संपर्क साधला. त्या त्यांना आई म्हणून आपल्याकडे घेईन, पण परत दारूच्या, मारहाणीच्या किंवा व्यसनाधीन जीवनाकडे परत जाणार नाहीस ना? असे विचारून स्वीकार करायच्या.
पहिली अनाथ मुलगी आणि सुरुवातीचे दिवस
सिंधुताईंच्या ममतेचा पहिला स्पर्श झालेला मुलगा किंवा मुलगी याचे नाव आज आठवले जात नाही, पण त्या लहान जीवांनी तिच्याकडे एक आई म्हणून बघायला सुरुवात केली. हीच सुरुवात पुढे संपूर्ण अनाथ व उपेक्षित मुलांच्या आयुष्याचा वळणबिंदू ठरली.
- त्या मुलांना घर नव्हते, पण सिंधुताई होत्या.
- त्यांना शाळा नव्हती, पण शिकण्याची दिशा होती.
- त्यांना नातेवाईक नव्हते, पण माई होती.
त्यांनी स्वतः भिक्षा मागत, कुठेही झोपत, दिवस-रात्र एक करून मुलांना शिक्षण, अन्न, कपडे, आणि प्रेम दिले. त्या काळात समाजाने त्यांना अनेक नावांनी हिणवले, पण त्यांनी प्रेमाच्या भाषेने, नि:स्वार्थी कृत्यांनी आपल्या कार्यावर विश्वास ठेवला.
संस्थेची निर्मिती – ‘माई’ म्हणून ओळख
१९९० नंतर त्यांनी स्थिरतेसाठी काही संस्था स्थापन केल्या. त्यांना सहकार्य करणाऱ्या काही व्यक्ती व समाजसेवक यांच्यामुळे हे कार्य अधिक विस्तारले. त्यांनी स्थापन केलेल्या काही संस्थांमध्ये:
- संचित बालगृह (हडपसर, पुणे)
- ममता बालसदन (मनजरी)
- सावित्रीबाई फुले मुलींचे वसतीगृह
यांचा समावेश होतो.
या संस्थांमधून त्यांनी १५०० पेक्षा अधिक मुलांचे जीवन उभे केले. त्या मुलांनीही पुढे डॉक्टर, वकील, शिक्षक, इंजिनियर अशा व्यावसायिक भूमिका निभावत समाजात आपले स्थान निर्माण केले.
“माई” ही केवळ ओळख नव्हती, तर एक भावनिक व सामाजिक क्रांती होती. कोणी विचारले, “तुमच्या मुलांची आडनावं काय?” तर त्या हसून म्हणत – “माझ्या लेकरांचं आडनाव म्हणजे ‘माई’.”
प्रमुख संस्थांचे स्थापन आणि कार्य
सिंधुताई सपकाळ यांनी केवळ स्वतःच्या अंगाखांद्यावर पोरं वाढवली नाहीत, तर त्यांना संरक्षण, शिक्षण, आणि स्वावलंबन या तिन्ही गोष्टी मिळतील अशा पद्धतीने संस्थात्मक आधार दिला. त्यांचे संस्थात्मक कार्य हे महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नसून त्याची जगभर पोहोचलेली सामाजिक प्रतिमा आहे.
संपूर्ण महाराष्ट्रभर मुलांसाठी निवास केंद्रे
त्यांनी महाराष्ट्राच्या अनेक भागांमध्ये मुलांसाठी निवास केंद्रे आणि वसतिगृहे उभारली. त्यात –
- पुणे, वर्धा, अकोला, नागपूर यांसारख्या शहरी भागांमध्ये,
- तसेच ग्रामीण, मागास भागांमध्ये देखील आश्रयगृहे उभारली.
या ठिकाणी रस्त्यावर फेकले गेलेले, जन्मतः आई-वडील हरवलेले, व्यसनाधीन कुटुंबातून आलेले असे विविध पार्श्वभूमीचे मुले राहत असत. सिंधुताई यांच्या संस्थांमध्ये या मुलांना शिस्त, प्रेम, शिक्षण, आणि आत्मविश्वास मिळायचा.
पुण्यातील “संचित बालगृह”, “ममता बालसदन” यांसारख्या संस्था
- संचित बालगृह (हडपसर, पुणे) हे त्यांचे सर्वात पहिले आणि प्रसिद्ध संस्थात्मक केंद्र आहे. इथे त्यांनी मुले, मुली आणि महिलांनाही आश्रय दिला.
- ममता बालसदन (मनजरी, पुणे) येथे त्यांनी मुलींसाठी सुरक्षित आणि शिकवणूक मिळणारे घर निर्माण केले.
- या केंद्रांमध्ये नियमितपणे शैक्षणिक उपक्रम, आरोग्य तपासणी, सांस्कृतिक कार्यक्रम, आणि स्वावलंबनाचे प्रशिक्षण दिले जाते.
मुलींचे संरक्षण, शिक्षण आणि पुनर्वसन
सिंधुताई यांचे कार्य फक्त मुलांपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांना विशेष काळजी होती –
- रस्त्यावर राहणाऱ्या किंवा पळून आलेल्या किशोरी वयाच्या मुलींची,
- अत्याचारग्रस्त महिला आणि विधवांची,
- अनिष्ट प्रथा, लग्नवयातील कुचकामी रूढींमुळे पीडित झालेल्या मुलींची.
त्यांनी मुलींना फक्त निवारा दिला नाही, तर स्वतःच्या पायावर उभं राहण्यासाठी आत्मसन्मान आणि संधी दिली.
सिंधुताईंच्या कार्याची वैशिष्ट्ये
सिंधुताई सपकाळ यांचे कार्य हे केवळ समाजसेवेपुरते मर्यादित नव्हते, तर मातृत्वाची नवी व्याख्या, टाकाऊंच्या जीवनाला प्रतिष्ठा, आणि मानवतेच्या सर्वोच्च मूल्यांचे प्रत्यक्ष रूप होते. त्यांच्या कार्याला काही ठळक वैशिष्ट्ये होती, जी आजही प्रेरणा देणारी ठरतात.
नात्यांच्या पलीकडचे मातृत्व
सिंधुताईंनी रक्ताच्या नात्यापेक्षा ममतेला जास्त महत्त्व दिले.
- त्यांनी ज्या बालकांना सांभाळले, त्यांच्याशी कोणतेही जैविक नाते नव्हते, तरी त्या त्या सर्वांसाठी आईच होत्या.
- त्यांनी स्वतःच्या मुलीला दत्तक दिल्यानंतरही आईपणाचा अधिकार आणि जबाबदारी हजारो लेकरांवर निभावला.
त्यांचे मत होते – “आई होण्यासाठी जन्म देणं आवश्यक नाही, प्रेम आणि जबाबदारी पुरेशी असते.”
टाकाऊंचे तारणहार
सिंधुताईंचा एक शब्द प्रसिद्ध आहे – “मला समाजाने टाकलेलं, पण मी त्यांच्यासाठी उचललेले घेतलं.”
- त्यांनी भिक्षा मागून जे अन्न मिळवले, त्यातून उपेक्षित, अनाथ, निराधार बालकांना जीवन दिलं.
- समाजाने “फेकलेली” मुलं त्या उचलून संविधान आणि संस्कारांनी घडवून समाजात पुन्हा उभी केली.
त्या समाजातल्या वंचित, दुर्लक्षित आणि अपमानित घटकांसाठी आई होत्या – प्रेम, आधार आणि स्वाभिमान देणारी आई.
आईपणाची सामाजिक व्याख्या
त्यांनी आईपणाला केवळ घरापुरती भूमिका न ठेवता, सामाजिक जबाबदारी आणि बांधिलकीचे रूप दिले.
- त्या म्हणायच्या – “जर एक स्त्री आई आहे, तर ती फक्त चारचौघांची नाही, तर साऱ्या समाजाची असते.”
- त्यांनी स्त्रीला देवता नव्हे, तर कृतीशील शक्ती मानले आणि ती शक्ती समाजपरिवर्तन घडवू शकते, हे कृतीतून सिद्ध केले.
कधीही परत न बघणारी झुंजार वृत्ती
त्यांच्या संपूर्ण जीवनात कधीही मागे वळून पाहिले नाही.
- कोणत्याही विरोधाने, टीकेने किंवा संकटाने त्या खचल्या नाहीत.
- त्या म्हणायच्या – “आसवांचं सोनं करून गळ्यात घालायचं, दु:खाचं रांगोळी काढायचं, आणि चालत राहायचं.”
ही त्यांची झुंजार वृत्ती त्यांच्या प्रत्येक कृतीत दिसून येते – भिक्षा मागताना, व्याख्यान देताना, किंवा एका पोराला पोटाशी धरताना.
जाहीर व्याख्याने आणि प्रेरणादायी कथा
सिंधुताई सपकाळ यांनी केवळ प्रत्यक्ष सेवा केली नाही, तर आपल्या जीवनातील प्रत्येक टप्प्यावरून समाजाला शिकवण्याचे कार्य केले. त्यांच्या व्याख्यानांमधून, गोष्टींतून आणि अनुभवकथनातून हजारो-लाखो लोकांना प्रेरणा मिळाली.
शाळा, महाविद्यालये, आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठांवरील व्याख्याने
त्यांनी भारतातल्या विविध शाळा, महाविद्यालये, महिला मेळावे, सामाजिक संस्था आणि विद्यापीठांमध्ये जिवंत व्याख्याने दिली.
- त्यांची भाषा ही सुबोध, थेट हृदयाला भिडणारी आणि अनुभवाधारित असायची.
- त्यांनी अनेक आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये देखील भारतीय समाजातल्या महिलांच्या, अनाथ मुलांच्या समस्यांवर भाष्य केलं.
त्यांच्या व्याख्यानात सत्यतेचा आधार, विनोदाची छटा, आणि ममतेचा ओलावा असायचा.
आत्मकथा – मी वनवासी
त्यांची आत्मकथा “मी वनवासी” हे पुस्तक म्हणजे केवळ एक चरित्र नाही, तर एक काळ, एक विचार, आणि एक आंदोलन आहे.
- यात त्यांनी आपले जीवनगाणं अतिशय सडेतोड, पण भावनांनी ओथंबलेले लिहिले आहे.
- पुस्तकात गरिबी, सामाजिक अन्याय, स्त्रीवरील अत्याचार, आणि त्या सगळ्यावर मात करत उभ्या राहिलेल्या स्त्रीची गोष्ट आहे.
हे पुस्तक हजारो वाचकांच्या डोळ्यांत अश्रू आणणारे, पण मनाला संघर्षासाठी सज्ज करणारे ठरले.
मुलांमध्ये आत्मविश्वास आणि आत्मसन्मान जागवणे
सिंधुताईंनी केवळ मुलांना राहायला जागा दिली नाही, तर त्यांच्यात आत्मविश्वास, आत्मसन्मान आणि माणूस म्हणून जगण्याची गरज रुजवली.
- त्या प्रत्येक मुलाला स्वतंत्र ओळख द्यायच्या.
- त्यांना शिकवलं – “तू कोणाचं नाहीस असं नाही, तू माझं आहेस – आणि समाजाचं आहेस.”
त्यांच्या संस्थांतील अनेक विद्यार्थी आज डॉक्टर, वकील, शिक्षक, समाजसेवक झाले आहेत. हे सर्व सिंधुताईंच्या प्रेरणादायी आयुष्याचे जिवंत उदाहरण आहे.
पुरस्कार आणि गौरव
सिंधुताई सपकाळ यांचे कार्य इतके प्रभावी आणि हृदयस्पर्शी होते की त्याला राज्य, देश, आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विविध सन्मानांनी गौरवण्यात आले. त्यांचा संघर्ष, ममता आणि सामाजिक योगदान यामुळे त्यांना “जीवंत मातृत्वाचे प्रतीक” मानले गेले. त्यांनी जेव्हा व्यासपीठावर पुरस्कार स्वीकारले, तेव्हा त्या नेहमी म्हणत – “हा सन्मान माझा नाही, माझ्या लेकरांचा आहे.”
पद्मश्री पुरस्कार (२०२१)
भारत सरकारने २०२१ साली त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित केले, जो देशातील चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे.
- हा पुरस्कार त्यांना समाजसेवा क्षेत्रातील अपूर्व योगदानासाठी देण्यात आला.
- पुरस्कार स्वीकारताना त्यांनी नेहमीप्रमाणे विनम्रतेने समाजातल्या दुर्बल घटकांचे प्रतिनिधित्व केल्याचे सांगितले.
त्यांनी पुरस्कारासाठी दिलेले भाषण देशभर गाजले, कारण त्यांनी यामध्ये किती तुटल्यावर माणूस जोडू शकतो याची खरी अनुभूती दिली.
अनेक सामाजिक संस्थांचे गौरव
त्यांना स्थानिक, राज्यस्तरीय आणि राष्ट्रीय अशा अनेक संस्था, विद्यापीठे, आणि सामाजिक संघटनांनी विविध पुरस्कारांनी गौरवले.
त्यापैकी काही प्रमुख पुरस्कार:
- अहमदनगरचा “अहिल्यादेवी होळकर” पुरस्कार
- महिला आणि बालविकास विभागाचा सन्मान
- विदर्भ भूषण पुरस्कार
- महाराष्ट्र शासनाचा सामाजिक न्याय पुरस्कार
- संत तुकडोजी महाराज समाजसेवा सन्मान
- राष्ट्रीय महिला आयोगाचा विशेष गौरव
डॉक्टरेट पदव्या आणि सरकारी सन्मान
- D. Litt (Doctor of Letters) ही पदवी त्यांना विविध विद्यापीठांनी दिली.
- त्यांनी शिकले नसले तरी मानद विद्याविभूषण पुरस्कार त्यांच्या कार्याने मिळवले.
- शासकीय कार्यक्रमांमध्ये, महिला मेळाव्यांमध्ये त्यांना प्रमुख वक्ता म्हणून मान देण्यात येत असे.
या सन्मानांचा उपयोग त्यांनी स्वतःसाठी नव्हे, तर आपल्या संस्थांच्या प्रगतीसाठी केला. त्यांची नम्रता आणि सेवाभाव यामध्ये पुरस्कारांची तेजस्विता अधिक वाढून दिसून येत असे.
चित्रपट, साहित्य आणि लोकस्मृती
सिंधुताई सपकाळ यांचे जीवन एवढे असामान्य होते की त्यावर चित्रपट, नाटके, पुस्तकं आणि डॉक्युमेंटरीज तयार होणं अपरिहार्य होतं. त्यांच्या जीवनकहाणीने सामान्य माणसाच्या मनात जागा मिळवली, आणि ती आजही लोकांच्या स्मृतीत कायम आहे.
मी सिंधुताई सपकाळ (चित्रपट)
- २०१० साली दिग्दर्शक अनंत महाडिक यांनी तयार केलेला मी सिंधुताई सपकाळ हा चित्रपट त्यांच्या जीवनावर आधारित होता.
- अभिनेत्री तेजू गावेकर यांनी लहानपणीची आणि सोनाली कुलकर्णी यांनी युवावस्थेतील सिंधुताईंची भूमिका केली होती.
हा चित्रपट राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवांमध्ये पुरस्कारप्राप्त ठरला. त्यामधील अभिनय, कथा आणि संदेश हे प्रेक्षकांच्या मनाला भिडणारे ठरले. अनेकांना या चित्रपटामुळे सिंधुताईंचा संघर्ष, त्याग आणि ममतेची व्याप्ती समजली.
डॉक्युमेंटरी आणि प्रेरणादायी लघुपट
- अनेक वृत्तवाहिन्यांनी आणि सामाजिक संस्थांनी त्यांच्या जीवनावर आधारित डॉक्युमेंटरीज तयार केल्या आहेत.
- लोकसत्ता, आकाशवाणी, दूरदर्शन आणि विविध युट्युब चॅनेल्सवर त्यांच्या मुलाखती, व्याख्याने आणि जीवनकथा पाहायला मिळतात.
- “सिंधुताई – माईच्या गोष्टी” असे शीर्षक देऊन विविध कार्यक्रम प्रसारित झाले.
जनसामान्यांच्या मनातील “माई”
- त्यांनी कोणत्याही पदावर काम केले नाही, पण संपूर्ण महाराष्ट्राच्या मनात त्या “आई” म्हणून घर करून राहिल्या.
- त्यांचं नाव घेताच लोक म्हणायचे – “कुठेही राहणारी माई, पण प्रत्येकाच्या मनात असणारी.”
- गावाकडच्या बायका त्यांना आपलं दुःख सांगायच्या, शाळेतील मुले त्यांना नतमस्तक व्हायची, आणि आजही त्यांची आठवण समाजात ममतेच्या मूर्तीप्रमाणे केली जाते.
साहित्य, चित्रपट आणि लोकस्मृतीत सिंधुताईंचं स्थान धार्मिक संतप्रमाणे पवित्र आणि प्रेरणादायी आहे.
वैयक्तिक जीवन आणि भावनिक संघर्ष
सिंधुताई सपकाळ यांचे संपूर्ण जीवन जरी संघर्षशील आणि समाजसेवेने परिपूर्ण असले, तरी त्यांच्या अंतर्मनात अनेक भावनिक संघर्षांचे वादळ सतत चालूच होते. स्वतःचे दुःख बाजूला ठेवून हजारो मुलांना ममता दिली, पण त्यामागे असलेल्या वैयक्तिक वेदना देखील तितक्याच खोल होत्या.
मुलगी ममता यांच्याशी नाते
आपल्या स्वतःच्या जन्मलेल्या मुलीला दत्तक देणे ही सिंधुताईंसाठी एक अत्यंत कठीण पण जबाबदारीने घेतलेली कृती होती.
- ममता नावाची ही मुलगी त्यांना आयुष्याच्या संध्याकाळी पुन्हा भेटली.
- दोघींमध्ये संवाद झाला, जवळीक निर्माण झाली, पण आई-मुलगीचं नातं समाजाप्रमाणे तुटतं नाही, पण अश्रूंनी ओलसर राहतं.
सिंधुताई म्हणायच्या – “मी तिला सोडलं, पण माझ्या ममतेचं नातं कधीच सुटलं नव्हतं.”
नातेवाईक व पतीबरोबर पुनःसंपर्क
त्यांच्या पतीने, अनेक वर्षांनंतर, माफी मागून त्यांच्याकडे नवीन नात्याची भीक मागितली.
- सिंधुताईंनी त्याला नकार दिला नाही. उलट त्याला वृद्धाश्रमात राहू दिलं, पण पती नव्हे, तर मुलाप्रमाणे स्थान दिलं.
- त्या म्हणाल्या – “मी त्यांना माफ केलं, पण पुन्हा नवरा म्हणून स्वीकारला नाही. कारण आता मी ‘आई’ झाले होते.”
हे उदाहरण समाजात क्षमाशीलतेचं आणि आत्ममूल्याचं विलक्षण दर्शन घडवतं.
सामाजिक जीवनात खंबीरपणासोबत भावनिकता
सिंधुताई व्यासपीठावर अत्यंत खंबीर, स्पष्टवक्ता आणि ठाम बोलायच्या. पण त्याच वेळी त्यांच्या डोळ्यांतून ममतेच्या अश्रूंचं संथ झऱ्यासारखं वहात असायचं.
- त्या मुलांच्या यशाबद्दल बोलताना गदगदून जायच्या,
- आपल्यावरच्या अन्यायाच्या आठवणी सांगताना त्यांचा आवाज थरथरायचा, पण ती असहायता नसून अंतर्मनातून आलेली ताकद असायची.
त्यांचं व्यक्तिगत जीवन हे इतरांप्रती समर्पित झालं होतं, पण त्यात भावनांचा महापूर होता – जो दु:खाच्या खोल खाचांमधूनही प्रेमाचा झरा उगम पावतो, हे शिकवतो.
शेवटचे दिवस आणि निधन
सिंधुताई सपकाळ यांच्या आयुष्याचा शेवटचा टप्पा देखील त्यांच्याच कार्यासारखा – साधा, शांत, आणि सन्मानाने भरलेला होता. शेवटच्या दिवसांपर्यंत त्यांनी कार्यात विश्रांती घेतली नव्हती. त्यांनी आपली तब्येत ढासळलेली असतानाही समाजासाठी काम करत राहिले.
आजारपण आणि समाजातील भावनिक प्रतिसाद
- २०२१ मध्ये त्यांची प्रकृती ढासळू लागली होती. त्यांना वारंवार हॉस्पिटलमध्ये दाखल करावं लागत होतं.
- त्यांच्यावर पुण्यातील गॅलक्सी केअर हॉस्पिटलमध्ये उपचार सुरू होते.
- अखेर ४ जानेवारी २०२२ रोजी, वयाच्या ७३व्या वर्षी, त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला.
या बातमीने संपूर्ण महाराष्ट्र शोकमग्न झाला.
- समाजसेवक, राजकीय नेते, कलाकार, लेखक, आणि सामान्य जनतेने “माई”ला भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण केली.
- सोशल मीडियावर, टीव्ही चॅनल्सवर, शाळांमध्ये, संस्थांमध्ये – माईच्या आठवणींनी वातावरण भरून गेलं.
निधन – ४ जानेवारी २०२२, पुणे
त्यांचे पार्थिव शरीर त्यांच्या हडपसर येथील संस्थेत नेतलं गेलं. शेकडो लेकरांनी, सहकाऱ्यांनी, आणि अनुयायांनी त्यांना शेवटचा निरोप दिला.
- त्यांची अंत्ययात्रा ही सामान्य माणसाच्या श्रद्धेचा महासागर ठरली.
- त्या दिवशी केवळ एका माणसाचं निधन झालं नाही, तर मायेसारख्या विचाराचं सजीव रूप हरपलं.
पण त्या आजही जिवंत आहेत – त्यांच्या संस्थांमध्ये, त्यांच्या प्रत्येक पाल्याच्या आयुष्यात, आणि माई म्हणून आठवणीत.
सिंधुताईंचा वारसा आणि प्रेरणा
सिंधुताई सपकाळ यांचा वारसा हा रक्ताने नव्हे तर कर्माने घडवलेला, आणि शब्दांनी नव्हे तर ममतेने पेललेला आहे. त्यांच्या आयुष्यातून मिळालेली शिकवण ही आजही समाजासाठी दीपस्तंभासारखी आहे. त्यांनी उभ्या केलेल्या संस्था, विचार, आणि मुलांमधील संस्कार हाच त्यांचा खरा वारसा ठरतो.
त्यांच्या संस्थांचे आजचे कार्य
त्यांनी उभ्या केलेल्या संस्थांमधून आजही शेकडो मुले व मुली राहतात, शिकतात, घडतात.
- संचित बालगृह, ममता बालसदन, सावित्रीबाई फुले मुलींचे वसतीगृह यांसारख्या संस्था आता नवीन व्यवस्थापनाखाली, पण त्यांच्याच विचारांनी प्रेरित होऊन कार्यरत आहेत.
- यामध्ये आरोग्य सेवा, शिक्षण, मानसिक विकास, आणि स्वावलंबनाचे प्रशिक्षण दिले जाते.
अनेक संस्थांनी त्यांच्या नावाने शिष्यवृत्ती योजना, पुरस्कार आणि स्मृती व्याख्यानमाला सुरू केल्या आहेत.
‘माई’चा समाजावर आणि अनाथ मुलांवर प्रभाव
सिंधुताईंनी अनाथ मुलांसाठी आईपण हे सामाजिक जबाबदारीचं रूप आहे, हे कृतीतून दाखवून दिलं.
- त्यांच्या संस्थांतून शिकलेली अनेक मुले आज डॉक्टर, वकील, पोलीस अधिकारी, इंजिनिअर, समाजसेवक झाली आहेत.
- ही मुलं जिथे जातात, तिथे “मी माईचं लेकरू आहे” ही ओळख गर्वाने सांगतात.
त्यांनी समाजाला शिकवलं – आपल्याकडं काहीच नसताना देखील इतरांना सर्व काही देता येतं, फक्त मनात माया असावी लागते.
समाजसुधारणेचा एक जिवंत आदर्श
सिंधुताईंनी नुसती समाजसेवा केली नाही, तर समाजाला विचार करण्यास, स्वतःकडे पाहण्यास आणि बदल घडवण्यास भाग पाडलं.
- त्यांनी संस्थात्मक नव्हे, तर संपूर्ण समाजमूल्यांवर आधारित मातृत्व जगलं.
- “मी आई आहे” हा त्यांचा आत्मभानाचा आवाज – समाजाने विश्वासाने स्वीकारला.
त्यांचा वारसा म्हणजे एक विचारपद्धती, जी कणखर, करुणाशील आणि कार्यक्षम आहे.
आधुनिक काळातील महत्त्व
आजच्या काळात, जिथे परिवारात ताण, समाजात तुटणं आणि माणुसकीत हरवलेपण वाढत आहे, तिथे सिंधुताई सपकाळ यांचा विचार अधिकच जिवंत आणि आवश्यक ठरतो.
आजच्या समाजात सिंधुताईंच्या विचारांची गरज
- बालकांविषयीची असंवेदनशीलता, वाढते अनाथांचे प्रमाण, आणि स्त्रियांवरील अत्याचार – या पार्श्वभूमीवर त्यांची ममता, त्याग आणि संघर्षशीलता आजही प्रेरक ठरते.
- त्यांनी दाखवलेला मार्ग म्हणजे – कसल्याही संसाधनांशिवाय समाजाला काहीतरी देणं शक्य आहे.
तेव्हा आजच्या स्वयंसेवक, शिक्षणतज्ज्ञ, समाजकर्मी यांच्यासाठी त्या एक आदर्श मॉडेल आहेत.
अनाथ, महिला आणि उपेक्षितांसाठी प्रेरणा
- सिंधुताईंचं आयुष्य हे दुःखातही इतरांसाठी झगडण्याचं उत्तम उदाहरण आहे.
- स्त्रियांसाठी त्यांनी एक असा आदर्श दिला, की निर्बलतेतूनही ताकद निर्माण होऊ शकते.
- त्यांनी आईपणाचं सार्वत्रिक रूप उभं केलं – जात, धर्म, वय, आणि लिंग या सर्व मर्यादांपलीकडचं.
त्यांच्या कार्यामुळे अनेक तरुण, महिला आणि सामाजिक संस्था नवीन प्रेरणेने कार्य करत आहेत.
त्यांच्या जीवनकहाणीचा आधुनिक युवकांवर होणारा प्रभाव
आजचा तरुण वर्ग जो करिअर, पैसा, आणि वैयक्तिक यशाच्या मागे धावत आहे, त्याला सिंधुताईंची कथा एक स्पंदनशील मूल्यांची आठवण करून देते.
- त्यांनी शिकवलं – माणूस किती शिकलेला आहे हे महत्त्वाचं नाही, तो दुसऱ्याला किती उभं करतो ते महत्त्वाचं आहे.
- त्यांचं आयुष्य सांगतं – “यशाचं परिमाण केवळ सन्मानांमध्ये नव्हे, तर तुमच्या हातून किती आयुष्य घडली यामध्ये असतं.”
सिंधुताई सपकाळ यांचा विचार म्हणजे – मानवतेचा आधारस्तंभ, जो आजही समाज उभा ठेवतो.
संदर्भ सूची
सिंधुताई सपकाळ यांच्या जीवनावर आधारित लेख तयार करताना खालील विश्वसनीय आणि अभ्यासपूर्ण स्रोतांचा वापर करण्यात आला आहे. हे संदर्भ वाचक, विद्यार्थी, आणि समाजसेवक यांच्यासाठी उपयुक्त ठरतील:
- मराठी विकिपीडिया – सिंधुताई सपकाळ
https://mr.wikipedia.org/wiki/सिंधुताई_सपकाळ - सप्तसिंधू – https://sindhutaisapakal.org/
- The Better India – She Begged On Streets So She Could Feed Every Orphan She Saw! Can You Imagine Anyone More Heroic? https://thebetterindia.com/12867/sindhutai-sapkal-mother-of-orphans-pune-inspiring-women/
- माझा कट्टा : अनाथांची माय…सिंधुताई सपकाळ यांच्याशी हितगूज https://www.youtube.com/watch?v=SuhmFVI7BDI
- YouTube – Sindhutai Sapkal Speeches and Documentaries
https://www.youtube.com/results?search_query=sindhutai+sapkal