सावित्रीबाई फुले या आधुनिक भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका, समाजसुधारक, कवयित्री, आणि क्रांतिकारी विचारवंत होत्या. त्यांनी १९व्या शतकाच्या मध्यकालीन महाराष्ट्रात, जेव्हा स्त्रियांना शिक्षण देणे पाप मानले जात होते, तेव्हा मोठ्या धैर्याने आणि आत्मविश्वासाने मुलींसाठी शाळा सुरू केल्या. त्या फक्त शाळा चालवणाऱ्या महिला नव्हत्या, तर समाजाच्या एकूणच मानसिकतेत बदल घडवणाऱ्या व्यक्तीमत्त्व होत्या.
सावित्रीबाईंचे कार्य स्त्रीशिक्षणापुरते मर्यादित नव्हते; त्यांनी विधवांच्या समस्या, अस्पृश्यतेविरोधातील लढा, सामाजिक विषमता, आणि महामारीसारख्या संकटांत काम करताना दाखवलेला सेवाभाव—या सर्व गोष्टी त्यांना एक अद्वितीय स्थान बहाल करतात. त्यांनी शिक्षण हे फक्त माहिती मिळवण्याचे साधन नसून समाजसुधारणेचे हत्यार आहे, हे सिद्ध केले.
आज आपण जेव्हा महिलांच्या अधिकारांबद्दल, समतेबद्दल, शिक्षणाच्या हक्काबद्दल बोलतो, तेव्हा सावित्रीबाई फुले यांचा वारसा आपोआप समोर येतो. या लेखामध्ये त्यांच्या लहानपणापासून ते मृत्यूपर्यंतचा प्रवास, त्यांचे सामाजिक कार्य, साहित्य, विचार, आणि त्यांच्या कार्याचा आधुनिक भारतावर झालेला परिणाम आपण पाहणार आहोत. एक सामान्य कुणबी कुटुंबातील मुलगी शिक्षिका, सुधारक, आणि प्रेरणादायी नेत्या कशी बनली, हे जाणून घेणे म्हणजेच भारताच्या सामाजिक क्रांतीचा एक महत्त्वाचा भाग उलगडणे होय.
लहानपण व पार्श्वभूमी
जन्म आणि बालपण
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी पुणे जिल्ह्यातील नायगाव या गावात झाला. त्यांचा जन्म कुणबी या शेतकरी जातीमध्ये झाला, जी त्या काळात सामाजिक दृष्ट्या मध्यमवर्गात गणली जात असे, पण शैक्षणिकदृष्ट्या दुर्लक्षित होती. त्यांचे वडील खंडोजी नेवसे पाटील आणि आई लक्ष्मीबाई हे धार्मिक, कष्टकरी आणि सरळ जीवन जगणारे होते. सावित्रीबाईंचे बालपण खेडेगावातल्या पारंपरिक संस्कारांमध्ये गेले, जिथे मुलींना शिक्षण देणे तर दूरच, पण त्यांच्या स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वालाही फारसे महत्त्व दिले जात नसे.
बालवयातच सावित्रीबाईंना शाळेत जाण्याची संधी मिळाली नाही, कारण त्या काळात शूद्र जातींतील महिलांना शिक्षण मिळणे अशक्यप्राय होते. मुलींचे आयुष्य लग्न, संसार आणि बाळंतपणापुरते मर्यादित होते. सावित्रीबाईंच्या जीवनालाही हाच मार्ग अनुसरण्याची अपेक्षा होती, पण नियतीने त्यांना समाजपरिवर्तनासाठी निवडले होते.
कुटुंब व सामाजिक स्थिती
सावित्रीबाई यांचे कुटुंब बागायती शेतीवर अवलंबून होते. घरात पारंपरिक ग्रामीण जीवनशैली होती. आई-वडील दोघेही पारंपरिक विचारांचे असूनही मनाने उदार होते. समाजात शूद्र जातीत गणले जाणारे पाटील कुटुंब आर्थिकदृष्ट्या बऱ्यापैकी सक्षम होते, परंतु जातीय व शैक्षणिक मर्यादांमुळे सामाजिक सन्मान मात्र कमी होता. त्यांना ब्राह्मण व उच्चवर्णीय समाजाकडून दुय्यम वागणूक मिळत असे.
सावित्रीबाईंचे बालपण हीच हीनतेची भावना पाहत गेले. विवाहपूर्व काळात त्यांच्या मनावर सामाजिक व्यवहार, स्त्रियांवरील बंधने आणि रूढींचे खोल परिणाम झाले होते. परंतु या अनुभवांमुळेच त्यांच्या मनात बदलाची आणि शिक्षणाची ज्योत पेटली.
जातिव्यवस्थेचा प्रभाव
त्यावेळची भारतीय समाजव्यवस्था चातुर्वर्ण्यावर आधारित होती. सावित्रीबाईंची जात कुणबी असून शूद्र वर्गात येत होती. त्यामुळे सामाजिक व धार्मिक व्यवहारांमध्ये त्यांचा सहभाग फारसा नव्हता. मुलींना शिक्षण नाही, सार्वजनिक सभा नाही, धार्मिक समारंभांमध्ये सहभाग नाही – ही सामाजिक रचना सावित्रीबाईंसाठी सर्वसामान्य होती.
परंतु त्यांच्यातील नैसर्गिक बुद्धिमत्ता, संवेदनशीलता आणि समाजात काही तरी चांगले करण्याची आंतरिक प्रेरणा हळूहळू जागृत होत गेली. त्यांचा विवाह लहान वयातच झाला, पण याच विवाहाने त्यांचे आयुष्य बदलले. कारण त्यांच्या पती महात्मा ज्योतिराव फुले हे विचारशील, प्रबुद्ध आणि समाजसुधारणेच्या ध्येयाने प्रेरित होते.
याच वळणावरून पुढे सावित्रीबाईंच्या जीवनात शिक्षणाची दारे उघडली गेली आणि त्यांनी स्वतःच्या आयुष्यातील सीमारेषा पार करत समाजासाठी दिवा बनण्याचा निर्णय घेतला.
शिक्षणाचा प्रवास
सावित्रीबाई फुले यांचा शिक्षणप्रवास हा त्यांच्या सामाजिक भूमिकेइतकाच क्रांतिकारी होता. त्या काळात स्त्रियांनी शिकावे हेच अकल्पनीय होते, आणि त्यातही एका शूद्र जातीतल्या स्त्रीने शिक्षण घेणे म्हणजे समाजव्यवस्थेच्या नियमांना थेट आव्हान देणे होते. परंतु महात्मा ज्योतिराव फुले यांच्या प्रबळ पाठिंब्यामुळे आणि सावित्रीबाईंच्या धैर्यामुळे हे शक्य झाले.
पती महात्मा फुले यांच्यामुळे शिक्षणास प्रारंभ
सावित्रीबाईंचा विवाह अवघ्या ९–१० व्या वर्षी ज्योतिराव फुले यांच्याशी झाला. विवाहानंतर जेव्हा ज्योतिरावांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले, तेव्हा त्यांनी आपल्या पत्नीला सुद्धा शिकवण्याचा निश्चय केला. त्यांनी प्रथम स्वतः घरी सावित्रीबाईंना अक्षरओळख, वाचन व लेखन यांचे शिक्षण दिले. हा काळ दोघांच्याही दृष्टिकोनातून फार कठीण होता. बाहेरून समाजाचा विरोध होता आणि घरातसुद्धा अनेकदा खवखवाट.
सावित्रीबाई अत्यंत शिस्तबद्ध आणि मेहनती होत्या. शिक्षणाची संधी मिळाल्यावर त्यांनी ती पूर्ण ताकदीने स्वीकारली. ज्या काळात स्त्रियांना पुस्तक हातात घेण्याचीही भीती वाटायची, त्या काळात त्यांनी ज्ञानसंपादनाचे स्वप्न उराशी बाळगले आणि पतीच्या मार्गदर्शनाखाली ती पूर्ण करण्यासाठी प्रयत्न सुरू ठेवले.
खाजगी शिक्षकांकडून शिक्षण
सावित्रीबाईंना शिक्षण देण्यासाठी ज्योतिरावांनी काही खाजगी शिक्षकांचीही मदत घेतली. अहमदनगरमधील उस्मान शेख हे मुस्लिम शिक्षक त्यांच्यातील एक महत्त्वाचे नाव आहे. त्यांनी सावित्रीबाईंना इंग्रजी आणि मराठी भाषेचे उच्च शिक्षण दिले.
हे उल्लेखनीय आहे की एका मुस्लिम शिक्षकाने एका शूद्र स्त्रीला इंग्रजी शिकवणे हे त्या काळात एक असामान्य, पण अत्यंत परिवर्तनवादी उदाहरण होते. त्यामुळे सावित्रीबाईंना समाजातले विविध दृष्टिकोन समजून घेता आले आणि त्यांनी अधिक व्यापक दृष्टीकोनातून समाजातील अन्यायाचे स्वरूप समजून घेतले.
शिक्षक म्हणून प्रशिक्षण
सावित्रीबाई फुले यांनी फक्त शिक्षण घेतले नाही, तर त्याचबरोबर शिक्षक म्हणून प्रशिक्षणही घेतले. त्या काळात ब्रिटिश प्रशासनाने मुंबई प्रांतात प्राथमिक शिक्षकांसाठी प्रशिक्षण केंद्रे सुरू केली होती. अशाच एका संस्थेत सावित्रीबाईंनी औपचारिक प्रशिक्षण पूर्ण केले.
ही गोष्ट आजसुद्धा प्रेरणादायी वाटते की, ज्या काळात स्त्रीला बाहेर पडण्याची मुभा नव्हती, त्या काळात सावित्रीबाईंनी सरकारी प्रमाणित प्रशिक्षण पूर्ण केले आणि त्या “भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका” ठरल्या.
सावित्रीबाईंना शिक्षिका होण्यामागे केवळ स्वतःच्या विकासाची भावना नव्हती, तर तिचा उद्देश स्त्रीशिक्षणाच्या माध्यमातून संपूर्ण समाज बदलण्याचा होता. हीच त्यांची वैचारिक घडण पुढे जाऊन एका मोठ्या सामाजिक चळवळीचा पाया ठरली.
स्त्री शिक्षणासाठी संघर्ष
सावित्रीबाई फुले यांचा जीवनकार्याचा सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे स्त्री शिक्षणासाठी त्यांनी केलेला संघर्ष. त्यांनी केवळ स्त्रियांना शिकवलेच नाही, तर शिक्षणाच्या माध्यमातून महिलांचे आत्मभान जागवले. हा संघर्ष त्यांच्यासाठी केवळ शैक्षणिक नव्हता, तर सामाजिक, मानसिक आणि व्यक्तिगत स्तरांवरचा होता.
पहिल्या मुलींच्या शाळेची स्थापना
१८४८ मध्ये पुण्यात फुले दाम्पत्याने मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली. ही शाळा पुण्याच्या भिडेवाडा परिसरात होती. सावित्रीबाई याच शाळेत पहिल्या शिक्षिका म्हणून कार्यरत झाल्या. ही घटना केवळ पुण्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर संपूर्ण भारतातील स्त्रीशिक्षणाच्या क्रांतीची नांदी ठरली.
शाळेतील अभ्यासक्रमात मराठी, गणित, इतिहास, आणि व्यावहारिक विषय होते. शिक्षण फक्त पुस्तकांपुरते मर्यादित न राहता स्त्रियांना सामाजिक जगताचा भाग बनवण्यासाठी त्यात नैतिकता, आरोग्य, स्त्रीसन्मानाचे धडेही दिले जात.
शाळांमध्ये आलेल्या अडचणी
सावित्रीबाई शाळेत जात असताना समाजातल्या लोकांनी त्यांना अनेक अडचणी निर्माण केल्या. त्यांच्या अंगावर शेण फेकले जायचे, शिवीगाळ केली जायची, रस्त्यात अडवले जायचे. त्यांना शाळेत जायचेच नाही अशी धमकी दिली जायची. पण सावित्रीबाई या सर्व गोष्टींना न घाबरता रोज नित्यनेमाने शाळेत जात राहिल्या.
त्यांनी एका वेळी सोबत दुसऱ्या साड्या ठेवायला सुरुवात केली. एक शाळेपर्यंत पोहोचेपर्यंत मलीन होईल आणि दुसरी साडी शाळेतील शिक्षणासाठी स्वच्छ ठेवली जाई. हे केवळ कष्टाचे नव्हे तर धैर्याचेही प्रतीक होते.
समाजाचा विरोध आणि प्रतिक्रिया
त्यावेळचा समाज हे मानत नव्हता की स्त्रीला शिक्षणाची गरज आहे. “मुलींना शिकवले तर त्या सटकून जातील,” “त्यांचा संसार टिकणार नाही,” अशा अनेक चुकीच्या समजुती समाजात होत्या. त्यामुळे सावित्रीबाईंच्या कार्याला समर्थन देण्याऐवजी विरोधच मिळत होता.
पती-पत्नी दोघेही समाजाने वाळीत टाकले गेले. त्यांच्या घरच्यांनी त्यांच्याशी संबंध तोडले. अनेक वेळा त्यांनी घर बदलावे लागले. पण हे सगळे सहन करत त्यांनी शिक्षणाची चळवळ चालू ठेवली.
सावित्रीबाईंची जिद्द आणि धैर्य
या सर्व विरोधांना तोंड देत सावित्रीबाई फुले यांनी कधीही पाठी वळून पाहिले नाही. त्यांच्या ध्येयात अढळता, त्याग आणि सेवाभाव होता. त्यांनी शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी आणखी शाळा सुरू केल्या, स्त्रियांसाठी वाचनकक्षा आणि समाजप्रबोधन शिबिरे घेतली.
त्यांचे शिक्षणकार्य हे आजही “एकट्या स्त्रीने संपूर्ण व्यवस्थेला दिलेले चैतन्यदायी उत्तर” मानले जाते. सावित्रीबाईंनी केवळ शिकवले नाही, तर स्त्रीच्या मनामनात “मी सक्षम आहे” हे आत्मभान जागवले.
शिक्षिका, लेखिका आणि कवयित्री
सावित्रीबाई फुले या केवळ शिक्षिका नव्हत्या, तर त्या एक संवेदनशील लेखिका आणि जाणीवशील कवयित्री देखील होत्या. त्यांचे साहित्य हे समाजाच्या तळागाळातील लोकांच्या दुःखद वास्तवाचे प्रतिबिंब होते. त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून स्त्री आणि वंचित समाजाच्या जीवनात जशी उजळण घडवली, तशीच उजळण त्यांनी आपल्या कवितेतूनही मांडली.
साहित्य निर्मिती – “काव्यफुले” आणि “बावनकशी सुबोध रत्नमाला”
सावित्रीबाईंच्या साहित्यातून एक वेगळी वैचारिक ताकद जाणवते. त्यांनी लिहिलेल्या “काव्यफुले” (१८५४) या कवितासंग्रहात स्त्रियांच्या शिक्षणाविषयी, सामाजिक विषमतेविषयी आणि आत्मसन्मानाविषयीच्या भावना ठळकपणे व्यक्त झाल्या आहेत. हा मराठीतील पहिल्या महिला कवीचा काव्यसंग्रह मानला जातो.
त्यांचाच दुसरा संग्रह “बावनकशी सुबोध रत्नमाला” (१८९२) या नावाने प्रसिद्ध आहे. यात धार्मिक कर्मकांड, अंधश्रद्धा, आणि अशिक्षण याविरोधातील विचारधारा दिसून येते. त्यांनी आपल्या लेखनात तात्त्विक विचार, अनुभवसिद्ध जाणीवा आणि जनतेसाठी आवश्यक असलेले प्रबोधन यांचे सुरेख मिश्रण केले.
कविता आणि तिचा सामाजिक आशय
त्यांच्या कविता केवळ भावनिक अभिव्यक्ती नसून सामाजिक संदेशाची माध्यमे होती. “बायका शिकल्या पाहिजेत, आत्मसन्मानाने जगल्या पाहिजेत” हा मूलभूत विचार त्यांच्या प्रत्येक कवितेतून उमटतो. त्यांनी अशिक्षा, दारिद्र्य, स्त्री-श्रमाचा अवमान, आणि जातीभेद यांसारख्या विषयांवर अत्यंत साध्या पण ठाम शब्दांत भाष्य केले.
त्यांच्या कवितांमध्ये अत्याचाराला विरोध, न्यायासाठी लढा, आणि निर्भयता या संकल्पनाही स्पष्टपणे अधोरेखित होतात. समाजातील सर्वसामान्य स्त्रीच्या दुःखाचा, संघर्षाचा आणि आशेचा आवाज सावित्रीबाईंनी कवितांमधून जिवंत केला.
स्त्रीविषयक प्रबोधनपर लेखन
सावित्रीबाईंच्या लेखनाचा केंद्रबिंदू होता — स्त्री. त्यांनी स्त्रियांना लिहिलेले पत्र, जे त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या स्त्री सभासदांना उद्देशून लिहिले, हे मराठी साहित्यात एक महत्त्वाचे स्त्रीवादी दस्तऐवज मानले जाते. या पत्रात त्यांनी स्त्रियांना आत्मभान, शिक्षण, आर्थिक स्वावलंबन, व विवेकाचा वापर करण्याचा स्पष्ट सल्ला दिला आहे.
त्यांचे लेखन हे तत्कालीन स्त्रीजीवनातील बंधने तोडणारे होते. त्यांनी स्त्रियांनी सामाजिक कार्यात, शिक्षणात, नेतृत्वात सक्रिय सहभाग घ्यावा, असा आग्रह त्यांच्या रचनांमधून दिसतो. त्यांच्या लेखनशैलीत प्रांजळपणा, स्पष्टता आणि तळमळ यांचे समन्वय आहे.
विधवा स्त्रियांसाठी कार्य
सावित्रीबाई फुले यांनी त्यांच्या आयुष्यात स्त्री शिक्षणाबरोबरच विधवा स्त्रियांसाठीही अनेक समाजोपयोगी कार्य केले. त्या काळात विधवांचे जीवन अत्यंत दयनीय आणि उपेक्षित होते. विधवा महिलांवर समाजात अपमान, तिरस्कार, आणि एकाकीपण लादले जात असे. सावित्रीबाईंनी या व्यवस्थेला धैर्याने आणि मायेने आव्हान दिले.
विधवांना आधार देणारी ‘बालहत्या प्रतिबंधक गृह’
सावित्रीबाई आणि महात्मा फुले यांनी पुण्यात ‘बालहत्या प्रतिबंधक गृह’ (Infanticide Prevention Home) सुरू केले. या घरामध्ये अनौरस बालकांना जन्म देणाऱ्या महिलांना संरक्षण, आधार आणि सन्मानाने जगण्याची संधी देण्यात येई.
त्या काळात अनौरस बालकांना आणि त्याच्या मातांना समाज वाळीत टाकत असे. कित्येक वेळा मुली गर्भपात करत किंवा बाळांचा जन्मानंतर जीव घेई. या भीषण प्रकारांना आळा घालण्यासाठी फुले दाम्पत्याने हे केंद्र सुरू केले. येथे त्या स्त्रियांना आरोग्य सेवा, निवारा आणि मानसिक आधार दिला जात असे.
सावित्रीबाई स्वतः त्या स्त्रियांशी संवाद साधत, त्यांना मायेने आधार देत आणि आत्मविश्वास देत. त्यांच्या दृष्टिकोनात एक आईची माया आणि एक समाजसुधारकाची दूरदृष्टी यांचा समन्वय दिसतो.
विधवा पुनर्विवाहाविषयीचा दृष्टिकोन
विधवांच्या जीवनात आनंद, सन्मान आणि प्रेम असावे, यासाठी सावित्रीबाईंनी विधवा पुनर्विवाहाचा स्पष्टपणे पुरस्कार केला. त्या काळात विधवांना सफेद साडीत, डोकं मुंडावलेल्या अवस्थेत, कुटुंबात दुय्यम स्थान दिलं जाई. अशा परिस्थितीत त्यांनी महिलांच्या पुनर्विवाहाला सामाजिक मान्यता मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न केले.
त्यांच्या मतानुसार, विधवा महिलेला फक्त सहानुभूती नव्हे, तर समाजात मान, शिक्षण आणि स्वतंत्र जीवनाचा हक्क मिळायला हवा. सत्यशोधक समाजाच्या अंतर्गत विवाहविधीतील बदल आणि नव्या पद्धतीद्वारे त्यांनी हे शक्य केले.
गर्भवती स्त्रियांना संरक्षण देणारे उपक्रम
गर्भवती महिलांच्या आरोग्यविषयक समस्यांचीही त्यांना जाण होती. त्या काळात आरोग्यसेवा पुरेशी नव्हती आणि शिक्षण नसल्याने गर्भवती महिलांना आधार मिळत नसे.
सावित्रीबाईंनी महिलांना गर्भधारणेपूर्वी आणि नंतर काळजी घेण्याबद्दल शिकवले. त्यांनी काही ठिकाणी महिलांसाठी आरोग्यशिबिरेही घेतली. त्यांचे कार्य फक्त शिक्षिकेपुरते मर्यादित नव्हते, तर त्या एका समर्पित समाजसेविका होत्या ज्यांना संपूर्ण स्त्रीजीवनाचे चिंतन होते.
सामाजिक समतेसाठीचा लढा
सावित्रीबाई फुले यांचा संपूर्ण जीवनकार्याचा केंद्रबिंदू म्हणजे सामाजिक समता. त्या केवळ स्त्रियांसाठी नव्हे, तर समस्त वंचित, दलित, मागासवर्गीय आणि शोषित घटकांसाठीही कार्यरत होत्या. त्यांनी जातीअंत, अस्पृश्यता आणि स्त्रीद्वेषाच्या विरोधात ठाम भूमिका घेतली. सावित्रीबाईंच्या सामाजिक लढ्याला तीव्रतेने अनुभवले, जपले आणि पुढे राबवले गेले.
जातीभेदाविरोधातील सहभाग
भारतीय समाजात गहिर्या मुळांचा जातिभेद प्रस्थापित होता. सावित्रीबाई फुले यांनी या अन्यायकारक व्यवस्थेचा तीव्र निषेध केला. त्यांच्या मते, कोणत्याही व्यक्तीची किंमत तिच्या जातीवरून ठरवली जाणे हे अन्यायकारक असून, त्या व्यक्तीच्या गुणधर्मावरून, ज्ञानावरून व विचारांवरून ठरवली गेली पाहिजे.
त्यांनी मुलींच्या शाळा सुरू करताना कोणत्याही जातीचा भेदभाव केला नाही. त्यांच्या शाळेत ब्राह्मण, मराठा, महार, मांग, मुस्लिम अशा सर्व जाती-धर्मातील विद्यार्थी प्रवेश घेऊ शकत. या सर्वसमावेशक दृष्टिकोनामुळेच त्यांनी सामाजिक समतेचा प्रत्यक्ष अभ्यास शाळांमधून घडवून आणला.
त्यांनी एकदा लिहिले, “माणूस हाच धर्म, माणूस हाच देव,” हा त्यांचा मूलमंत्र होता.
दलित स्त्रियांसाठी केलेले कार्य
सावित्रीबाई फुले यांनी दलित स्त्रियांना शिक्षण, आरोग्य आणि आत्मसन्मान प्राप्त करून देण्यासाठी अनेक उपक्रम राबवले. त्या दलित वस्त्यांमध्ये जाऊन महिला आणि बालकांसोबत संवाद साधत. त्यांना लिहायला, वाचायला शिकवत, आरोग्याबाबत मार्गदर्शन करत.
त्यांनी स्त्री म्हणजे केवळ कर्तव्य करणारी व्यक्ती नसून समाजनिर्मितीत सक्रिय सहभागी आहे, हे सांगितले. विशेषतः दलित महिलांच्या शोषणाविरोधात त्यांनी आवाज उठवून त्यांना साक्षर, सक्षम आणि आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी कटिबद्ध भूमिका घेतली.
श्रमिक आणि शेतकरी वर्गाशी सहानुभूती
सावित्रीबाईंचा लढा हा केवळ शहरापुरता मर्यादित नव्हता. शेतकरी आणि श्रमिक महिलांच्या जीवनातील कष्ट, अवहेलना, आणि आर्थिक असुरक्षा त्यांनी जवळून अनुभवली होती. त्यांनी सार्वजनिक व्याख्यानांतून यांच्याबद्दल सहानुभूती दर्शवली आणि समाजाला त्यांच्या जीवनाच्या वास्तविकतेबद्दल जागृत केले.
त्यांनी म्हटले होते की, “श्रम करणाऱ्याचे श्रमच खरे धर्म आहेत.” त्यांच्या मते, जो समाज श्रमकऱ्याचा मान करत नाही, तो समाज कधीच प्रगत होऊ शकत नाही. श्रमिक स्त्रियांना शिक्षित करून त्यांचे आर्थिक स्वातंत्र्य वाढवणे हे त्यांच्या समाजसुधारणेचे महत्त्वाचे लक्ष्य होते.
सत्यशोधक समाजातील भूमिका
महात्मा ज्योतिराव फुले यांनी स्थापन केलेल्या सत्यशोधक समाजात सावित्रीबाई फुले यांचा सहभाग अत्यंत महत्त्वाचा आणि सक्रिय होता. त्या केवळ सदस्य नव्हत्या, तर त्या या समाजाच्या विचारांचे मूर्त स्वरूप होत्या. त्यांनी समाजाच्या उपेक्षित घटकांपर्यंत या विचारसरणीचा प्रसार केला.
सहसंस्थापक म्हणून सहभाग
सत्यशोधक समाजाची स्थापना २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी झाली, आणि त्यात सावित्रीबाई फुले या सहसंस्थापकांपैकी एक होत्या. त्या काळात पुरुषसत्ताक मानसिकतेमुळे स्त्रियांना सार्वजनिक कार्यात स्थान मिळणे कठीण होते. पण सावित्रीबाईंच्या कार्यामुळे आणि धैर्यामुळे त्या समाजाच्या सर्व कार्यांमध्ये अग्रभागी राहू शकल्या.
त्यांनी सत्यशोधक विचारसरणीतील तत्वे – समता, बंधुता, शिक्षण, स्वावलंबन – यांचा प्रसार घराघरांत जाऊन केला. त्यांच्या प्रभावामुळे अनेक महिलांनी सत्यशोधक समाजाच्या कार्यात सहभाग घ्यायला सुरुवात केली.
महिलांना संघटित करणे
सावित्रीबाईंनी सत्यशोधक समाजाच्या अंतर्गत स्त्री सदस्यांची एक वेगळी संघटना उभी केली. त्यांनी महिलांना आत्मसन्मान, शिकण्याची गरज, आणि कुटुंबाच्या परिपूर्णतेत असलेली त्यांची भूमिका याबद्दल जागरूक केले.
त्यांचे व्याख्यान ऐकून अनेक महिला, विशेषतः दलित आणि मागासवर्गीय, सार्वजनिक जीवनात सक्रिय सहभागी होऊ लागल्या. त्यांनी महिलांसाठी सभा, वर्ग, व्याख्याने आयोजित केली आणि स्त्रियांच्या नेतृत्वाला चालना दिली.
समाजातील क्रांतिकारी विचारांना चालना
सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून सावित्रीबाई फुले यांनी अनेक क्रांतिकारी विचार रुजवले:
- विवाहात ब्राह्मण पुरोहित नको – त्यांनी महिला-पुरुष समानतेवर आधारित सत्यशोधक विवाह पद्धतीचा प्रचार केला.
- स्त्री शिक्षण हे राष्ट्रनिर्मितीचे मूलभूत साधन आहे – असा विचार त्यांनी वारंवार मांडला.
- विधवांना आणि एकल महिलांना पुन्हा प्रतिष्ठा मिळाली पाहिजे – यासाठी त्यांनी प्रत्यक्ष कृती केली.
त्यांच्या नेतृत्वामुळे सत्यशोधक समाज केवळ तत्त्वज्ञानी विचारपुरता मर्यादित राहिला नाही, तर तो लोकांमध्ये प्रत्यक्ष व्यवहारात उतरला. सावित्रीबाई फुले यांच्या कार्यामुळे सत्यशोधक समाजाने महिला सक्षमीकरणाचा पाया घातला.
महामारीतील सेवा आणि त्याग
सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन हे केवळ सामाजिक सुधारणा आणि शिक्षणपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी आपले अंतिम जीवन मानवसेवेच्या कार्यासाठी वाहून घेतले. १८९६-९७ साली पुण्यात प्लेगची मोठी साथ पसरली होती. या काळात सावित्रीबाई फुले यांनी स्वतःचा जीव धोक्यात घालून गरजूंना मदत केली.
प्लेग महामारीत केलेले काम
प्लेगच्या साथीमुळे पुण्यातील अनेक घरांमधून लोक स्थलांतर करू लागले. शेकडो लोक मृत्युमुखी पडले. सावित्रीबाई आणि त्यांचे दत्तक पुत्र यशवंत फुले यांनी पुणे परिसरात रुग्णसेवेचे कार्य सुरू केले. त्यांनी पुण्याच्या बाहेर सहकारनगर येथे प्लेग रुग्णांसाठी सेवा केंद्र सुरू केले.
येथे आजारी रुग्णांना अन्न, पाणी, औषधोपचार, आणि मनाचा आधार दिला जात असे. त्यांचे हे कार्य पूर्णपणे निस्वार्थ होते. त्यांनी जाती-धर्म न पाहता सर्वांना मदत केली.
रुग्णसेवा करताना झालेला त्याग
एकदा सावित्रीबाईंना बातमी मिळाली की एका प्लेगग्रस्त बालकाला रस्त्यावर कोणीच उचलत नाही. त्यांनी स्वतः त्या मुलाला खांद्यावर उचलून सेवाश्रमात आणले. त्या वेळीच त्या प्लेगच्या संसर्गाने बाधित झाल्या. काही दिवसांतच त्या गंभीर आजारी पडल्या आणि अखेर १० मार्च १८९७ रोजी त्यांचे निधन झाले.
त्यांचा मृत्यू म्हणजे केवळ एका शिक्षिकेचा नव्हे, तर संवेदनेच्या मूर्तिमंत प्रतीकाचा अंत होता. त्यांनी शेवटच्या क्षणापर्यंत सेवाभाव, कर्तव्यनिष्ठा आणि सामाजिक जबाबदारीचे पालन केले. त्यांचे आयुष्य म्हणजे एक आदर्श समाजसेवकाचा, कार्यकर्त्याचा, आणि क्रांतिकारी स्त्रीचा प्रतीकात्मक प्रवास होता.
सावित्रीबाई फुले यांचे प्रेरणादायी विचार
सावित्रीबाई फुले या केवळ कृतीशील कार्यकर्त्या नव्हत्या, तर त्यांची विचारधारा सुद्धा अतिशय सखोल, तात्त्विक आणि आधुनिक होती. त्यांचे विचार आजच्या काळातही समाजाच्या विविध समस्यांवर प्रकाश टाकतात. त्यांनी शिक्षण, स्त्री-पुरुष समता, मानवतेचा आदर, आणि आत्मसन्मान हे विचार केंद्रस्थानी ठेवले.
शिक्षण आणि आत्मसन्मान
त्यांचा प्रमुख संदेश होता की “शिक्षण हे माणसाला माणूस बनवते.” त्यांच्या मते, शिक्षण हा केवळ माहितीचा संच नव्हे, तर आत्मविश्वास, विवेक आणि न्यायबुद्धी यांचा विकास करणारे साधन आहे.
त्या म्हणत, “आधी शिक्षण घ्या. मग स्वतःला ओळखा. त्यानंतर समाजासाठी लढा द्या.”
त्यांनी महिलांना शिकण्याची प्रेरणा दिली कारण शिकलेली स्त्री केवळ घरसंसार न थांबता, समाजाचेही नेतृत्व करू शकते.
स्त्री हक्क आणि समानता
सावित्रीबाईंनी आपल्या लेखनात व कार्यात सतत सांगितले की स्त्रीला केवळ सौंदर्य, पतिव्रता किंवा माता या रूपात न पाहता एक व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळखायला हवे. त्यांनी स्त्रियांना स्वतःच्या हक्कांसाठी लढा देण्यास शिकवले.
त्यांचे विचार “स्त्री पुरुषांच्या बरोबरीची आहे” या बिंबावर आधारले होते. त्यांच्या कवितांमध्ये आत्मसन्मानाची भावना आढळते – “उठ, बाई! तू झोपली आहेस. तुला साखरझोपेतून जागे व्हायचं आहे.”
काव्यातून उमटणारे विचारधन
त्यांच्या काव्यांमध्ये आणि पत्रांमध्ये समाजबदलासाठी लागणाऱ्या मूल्यांचा प्रभावी समावेश आढळतो:
- अंधश्रद्धाविरोधी विचार
- आत्मनिर्भरतेचा आग्रह
- अन्यायाविरुद्ध संघर्ष
- स्त्रीच्या स्वातंत्र्याची घोषणा
त्यांनी आपला आवाज केवळ लेखनापुरता मर्यादित ठेवला नाही, तर तो प्रत्यक्ष कृतीत उतरवला. म्हणूनच त्यांचे विचार हे सामाजिक क्रांतीची बीजे ठरले.
समाजावर आणि पुढील चळवळींवर प्रभाव
सावित्रीबाई फुले यांच्या कार्याचा प्रभाव केवळ त्यांच्या काळापुरता मर्यादित राहिला नाही, तर तो पुढील अनेक पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरला. त्यांनी उभारलेले शिक्षण, समता, आणि स्त्रीसशक्तीकरणाचे विचारस्तंभ हे पुढील अनेक सामाजिक चळवळींना दिशा देणारे ठरले.
स्त्री शिक्षण चळवळीवर परिणाम
सावित्रीबाई फुले यांनी सुरू केलेली मुलींची पहिली शाळा हे स्त्री शिक्षणाच्या क्रांतीचे बीज ठरले. त्यांच्या या प्रयत्नामुळे महाराष्ट्रात आणि भारतभर स्त्री शिक्षणाचा प्रचार सुरू झाला.
त्यांच्या कार्याचा पायावरून:
- पुढे पं. मदनमोहन मालवीय, महात्मा गांधी, आणि रजिंदरनाथ टागोर यांसारख्या विचारवंतांनी स्त्री शिक्षणाचा पुरस्कार केला.
- आधुनिक स्त्री शिक्षण संस्था, शाळा, कॉलेज, आणि विद्यापीठांमध्ये त्यांच्या कार्याचा अभिजात प्रभाव जाणवतो.
त्यांच्यामुळे शिक्षण हे फक्त वरच्या वर्गापुरते मर्यादित न राहता, समाजातील सर्व थरांपर्यंत पोहोचले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि इतर विचारवंतांवरील प्रभाव
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्वतः सावित्रीबाई फुले आणि महात्मा फुले यांचे विचार आपल्या लेखनात आणि भाषणांतून मान्य केले आहेत.
- त्यांनी सांगितले की, “महात्मा फुले आणि सावित्रीबाईंचे कार्य हे आमच्यासाठी प्रकाशवाट आहे.”
- डॉ. आंबेडकरांनी सुरू केलेल्या जातीअंताच्या चळवळीत फुले दांपत्याच्या विचारांचा ठसा स्पष्टपणे दिसतो.
सत्यशोधक समाजाचे वारसत्व शाहू महाराज, पेरियार रामास्वामी, आणि अनेक आंबेडकरी विचारवंतांनी स्वीकारले. सावित्रीबाई फुले यांनी घडवलेली स्त्री जागृती पुढे दलित महिलांच्या नेतृत्वाच्या पिढ्यांसाठी एक आधारस्तंभ ठरली.
आधुनिक स्त्रीवादी विचारसरणीतील स्थान
आजच्या स्त्रीवादी चळवळीत सावित्रीबाई फुले यांना “भारतीय स्त्रीवादाच्या जननी” या नावाने गौरवले जाते.
- त्यांनी केवळ पुरुषप्रधान संस्कृतीला आव्हान दिले नाही, तर स्त्रीच्या अस्मितेचा पुनर्परिचय करून दिला.
- समकालीन स्त्रीवादी साहित्य, आंदोलन, आणि संशोधनात त्यांचे योगदान आदर्श मानले जाते.
त्यांच्या विचारांनी स्त्रीला केवळ सहनशीलतेचे प्रतीक न बनवता, परिवर्तनाची वाहक ठरवले.
स्मृतिस्थळे आणि गौरव
सावित्रीबाई फुले यांचे स्मरण भारतभर होत असले तरी त्यांचे कार्य विशेषतः महाराष्ट्रात अत्यंत सन्मानाने जपले जाते. त्यांच्या कार्याची पावती देणारी अनेक स्मारके, शाळा, पुरस्कार, आणि सार्वजनिक कार्यक्रम आजही कार्यरत आहेत.
पुण्यातील सावित्रीबाई फुले स्मारक
पुणे शहरातील भिडेवाडा परिसर, जिथे त्यांनी पहिली मुलींची शाळा सुरू केली, तो इतिहासदर्शी ठिकाण म्हणून घोषित करण्यात आला आहे. येथे फुले दांपत्याच्या कार्याची आठवण ठेवण्यासाठी स्मारक, ग्रंथालय, आणि प्रदर्शन केंद्र उभारण्यात आले आहे.
तसेच, फुलेवाडा हे त्यांचे घर, आज एक प्रेरणादायी वास्तू म्हणून ओळखले जाते. येथे त्यांच्या आयुष्यातील अनेक चित्र, दस्तावेज, आणि साहित्य ठेवलं आहे.
शाळा, विद्यापीठे आणि पुरस्कार
त्यांच्या नावाने अनेक शाळा आणि महाविद्यालये स्थापन झाली आहेत.
- सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ हे भारतातील अग्रगण्य विद्यापीठांपैकी एक असून, त्यांच्या कार्याची पावती आहे.
- केंद्र व राज्य सरकारमार्फत “सावित्रीबाई फुले स्त्रीशक्ती पुरस्कार” दिला जातो.
- विविध समाजसेवी संस्था, महिला संघटना त्यांच्या नावाने लेखन, संशोधन, आणि सामाजिक कार्यासाठी सन्मान देतात.
वार्षिक जयंती उत्सव आणि सार्वजनिक स्मरण
प्रत्येक वर्षी ३ जानेवारी रोजी सावित्रीबाई फुले यांची जयंती राज्यभर आणि देशभर साजरी केली जाते.
- शाळा, महाविद्यालये, सरकारी संस्था आणि सामाजिक संघटनांमार्फत व्याख्याने, काव्यवाचन, आणि स्त्री जागृती मोहीमा राबवल्या जातात.
- लोककला, भजन, आणि शाहिरीच्या माध्यमातून त्यांचे कार्य जनमानसात पोहोचवले जाते.
हे स्मारक, पुरस्कार आणि जयंती कार्यक्रम हे केवळ स्मरणापुरते न राहता, प्रेरणादायी कार्यपद्धती घडवणारे केंद्रबिंदू ठरले आहेत.
साहित्य, चित्रपट आणि लोककलेतील स्थान
सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन आणि कार्य हे इतके प्रेरणादायी आहे की ते केवळ ऐतिहासिक दस्तावेजांपुरते मर्यादित न राहता साहित्य, चित्रपट, नाटक, आणि लोककला या विविध माध्यमांतून जिवंत ठेवले गेले आहे. त्यांच्या संघर्षगाथेने समाजमनाला स्पर्श केला आहे आणि अनेक कलावंत, लेखक, दिग्दर्शक यांना सृजनाची दिशा दिली आहे.
चरित्रे आणि चरित्रात्मक लेखन
सावित्रीबाईंवर आधारित अनेक चरित्रपर पुस्तकं लिहिली गेली आहेत. त्यात:
- “सावित्रीबाई फुले – एक प्रेरणा”,
- “स्त्रीशक्तीची जननी”,
- “पहिली शिक्षिका सावित्रीबाई” यांसारख्या ग्रंथांचा समावेश होतो.
या लेखांमध्ये त्यांच्या वैयक्तिक संघर्षांपासून ते सार्वजनिक जीवनातील क्रांतीपर योगदानापर्यंतचा सखोल मागोवा घेतला जातो. त्यांच्या कवितांची संकलने, सत्यशोधक समाजाच्या कार्याची दस्तऐवजीकरणे, आणि तत्कालीन सामाजिक परिस्थितीवर आधारित लेख, आजही अभ्यासकांसाठी महत्त्वाचे स्रोत आहेत.
दूरचित्रवाणी मालिका, चित्रपट व डॉक्युमेंटरीज
त्यांच्या जीवनावर आधारित अनेक दूरचित्रवाणी मालिका आणि चित्रपट तयार झाले आहेत.
- “सावित्रीबाई फुले” (ETV मराठी, २०१६) ही मालिका खूप लोकप्रिय ठरली. यात त्यांच्या बालपणापासून ते समाजसुधारणेतील सहभागापर्यंत सर्व पैलू मांडले गेले.
- काही लघुपट आणि डॉक्युमेंटरी चित्रपटांमध्ये शाळा सुरू करताना आलेले विरोध, जातीभेदाचे अनुभव, आणि प्लेगच्या साथीतील त्यांचा त्याग यांचा भावपूर्ण सादरीकरण करण्यात आले आहे.
हे दृश्य माध्यम सावित्रीबाईंच्या जीवनातील प्रेरणा तरुणांपर्यंत पोहोचवण्यात फार उपयोगी ठरले आहे.
लोकगीतांमधील उल्लेख
महाराष्ट्रातील अनेक लोककथांमध्ये, शाहिरी, भारूड, कीर्तन, आणि लोकनाट्य या लोककला प्रकारांत सावित्रीबाईंच्या कार्याचा उल्लेख केला जातो. काही ठिकाणी त्यांना “ज्ञानज्योती” म्हणून गौरवले जाते.
शेतकरी, दलित आणि स्त्री संघटनांमध्ये त्यांच्या जीवनावर आधारित गीतं गायली जातात. या गीतांमध्ये त्यांचे धैर्य, शिक्षणासाठीचा लढा आणि जातपातविरोधातील दृढ भूमिका यांचा अभिव्यक्तिपूर्ण उल्लेख आढळतो.
साहित्य व लोककलेच्या या सर्व माध्यमांनी सावित्रीबाई फुले यांचे जीवनसत्त्व अनेक पिढ्यांमध्ये रुजवले आहे.
आधुनिक काळातील महत्त्व
२१व्या शतकातील भारतात सावित्रीबाई फुले यांचे विचार आणि कार्य अधिकच प्रासंगिक आणि प्रेरणादायी बनले आहेत. आजही जेव्हा आपण शिक्षणातील असमानता, स्त्री शोषण, सामाजिक भेदभाव, आणि समतेसाठीचा संघर्ष पाहतो, तेव्हा सावित्रीबाईंचा मार्गदर्शक वारसा अधिक गडदपणे जाणवतो.
आजच्या स्त्री शिक्षणात फुलेंचा वारसा
- मुलींच्या शिक्षणाच्या आजच्या यशस्वी वाटचालीचे श्रेय सावित्रीबाईंना द्यावे लागते.
- सरकारच्या “बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ”, “सुकन्या समृद्धी योजना” अशा उपक्रमांत सावित्रीबाईंना प्रेरणास्त्रोत मानले जाते.
- ग्रामीण भागातील स्त्री शिक्षणासाठी काम करणाऱ्या संस्थांना सावित्रीबाईंचा आदर्श भक्कम आधार देतो.
त्यांचा विचार आजही “स्त्री शिक्षण म्हणजे समाज शिक्षण” या सूत्रात खोलवर रुजलेला आहे.
प्रेरणादायी आदर्श व्यक्तिमत्त्व
सावित्रीबाईंचे आयुष्य ही एक संघर्ष आणि सेवाभावाची कथा आहे. प्रत्येक युवा, शिक्षक, समाजसेवक, आणि महिलेसाठी त्यांचे जीवन आदर्श ठरते. त्यांनी दाखवलेला मार्ग – अडथळ्यांवर मात करून मूल्यांसाठी झगडण्याचा – आजही हजारो लोकांसाठी प्रेरणादायक आहे.
नवीन पिढीला दिशा देणारी क्रांतिकारक व्यक्ती
- शालेय अभ्यासक्रमात सावित्रीबाईंचे चरित्र असणे हे केवळ माहिती देण्यासाठी नसून मूल्यशिक्षणासाठीही आवश्यक आहे.
- स्त्री सक्षमीकरण, आरोग्य, सामाजिक न्याय या क्षेत्रांमध्ये काम करणाऱ्या स्वयंसेवी संस्था त्यांच्या विचारांना मूळ मानून कार्य करतात.
- आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही सावित्रीबाई फुले यांचा दाखला भारतातील स्त्रीवादी चळवळीच्या पूर्वगामी नेतृत्वासाठी दिला जातो.
त्यांच्या विचारांचा आणि कार्याचा पायावर एक नवा, समतेचा, शिक्षणाचा आणि न्यायाचा भारत उभा राहतो आहे.
संदर्भ सूची
- मराठी विकिपीडिया – सावित्रीबाई फुले
https://mr.wikipedia.org/wiki/सावित्रीबाई_फुले - सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ – अधिकृत वेबसाइट
https://www.unipune.ac.in - राष्ट्रीय महिला आयोग – सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान
https://ncw.nic.in - India Biodata & Biography Archives
https://learn.culturalindia.net/savitribai-phule.html - Satyashodhak Samaj – Historical Background, Objectives, Revival Under Shahu Maharaj, Its Impact & More https://testbook.com/ias-preparation/satyashodhak-samaj
- राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद (NCERT) स्त्रीशक्ती पुस्तकात समाविष्ट माहिती
https://ncert.nic.in