सामू म्हणजे माती, पाणी, किंवा कोणत्याही द्रव्याच्या अम्लता किंवा अल्कधर्मीत्वाचे परिमाण होय. सामू (pH) हा शब्द पॉवर ऑफ हायड्रोजन या इंग्रजी संज्ञेचा संक्षेप आहे. pH स्केल ० ते १४ पर्यंत मोजला जातो, जिथे ७ हा तटस्थ pH दर्शवतो. ० ते ७ दरम्यानचा pH अम्लीय मानला जातो, तर ७ ते १४ दरम्यानचा pH अल्कधर्मी मानला जातो.
शेतीत pHचे महत्त्व अमूल्य आहे, कारण तो मातीतील पोषणतत्त्वे आणि सूक्ष्मजीवांच्या कार्यक्षमतेवर थेट परिणाम करतो. शेतकऱ्यांना पिकांच्या योग्य वाढीसाठी मातीचा सामू तपासणे आणि संतुलित ठेवणे आवश्यक असते. सामूच्या योग्य व्यवस्थापनामुळे मातीची सुपीकता टिकवून ठेवता येते आणि पिकांचे उत्पादन वाढवता येते.
मातीचा सामू
मातीचा सामू हा मातीतील हायड्रोजन आयनच्या सांद्रतेचे परिमाण आहे. तो मातीच्या रासायनिक आणि भौतिक गुणधर्मांवर परिणाम करतो, ज्यामुळे पीक उत्पादनाच्या गुणवत्तेवर आणि प्रमाणावर फरक पडतो.
मातीच्या सामूचे प्रकार
- आम्लीय माती:
आम्लीय मातीचा pH ७ च्या खाली असतो. या प्रकारच्या मातीत ऍल्युमिनियम आणि मॅंगनीज यांसारखी पोषणतत्त्वे जास्त प्रमाणात उपलब्ध असतात, परंतु इतर महत्वाची पोषणतत्त्वे जसे की कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम अपुरी होऊ शकतात. जास्त आम्लीय मातीतील पीक उत्पादन घटते. - तटस्थ माती:
तटस्थ मातीचा pH ७ असतो. अशा मातीत पोषणतत्त्वे चांगल्या प्रकारे उपलब्ध होतात, ज्यामुळे बहुतेक पिकांसाठी ती योग्य मानली जाते. - अलकधर्मी माती:
अल्कधर्मी मातीचा pH ७ च्या वर असतो. या मातीत सोडियम, कॅल्शियम, आणि पोटॅशियम यांसारखी पोषणतत्त्वे जास्त प्रमाणात असतात, परंतु फॉस्फरस, लोह, आणि झिंक या तत्त्वांची कमतरता जाणवते.
सामू आणि मातीतील सूक्ष्मजीव
मातीतील सूक्ष्मजीव हे मातीची सुपीकता आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता सुनिश्चित करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. pH योग्य प्रमाणात असेल तर सूक्ष्मजीवांचा विकास चांगल्या प्रकारे होतो. उदा., नायट्रोजन स्थिरीकरणासाठी जबाबदार असलेले सूक्ष्मजीव तटस्थ किंवा किंचित अल्कधर्मी सामूत चांगले कार्य करतात.
सामू आणि पीक उत्पादन
मातीच्या सामूचा थेट परिणाम पिकांच्या वाढीवर आणि पोषणतत्त्वांच्या उपलब्धतेवर होतो. जर मातीचा सामू संतुलित असेल, तर पोषणतत्त्वे पिकांसाठी सहज उपलब्ध होतात. मात्र, pH जास्त आम्लीय किंवा अल्कधर्मी असल्यास पोषणतत्त्वांचे शोषण अडथळ्यात येते, ज्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण घटते.
वेगवेगळ्या पिकांसाठी योग्य pH मूल्य
प्रत्येक पिकाला मातीच्या विशिष्ट pH श्रेणीमध्ये चांगली वाढ होते. खाली काही पिकांसाठी आवश्यक pH मूल्ये दिली आहेत:
- भात (धान):
भातासाठी pH ५.५ ते ६.५ योग्य मानला जातो. भात पाणथळ जमिनीत घेतले जात असल्याने किंचित आम्लीय मातीस प्राधान्य दिले जाते. - गहू:
गव्हासाठी pH ६ ते ७ आदर्श आहे. अशा सामूत मातीतील पोषणतत्त्वे जसे की नायट्रोजन आणि फॉस्फरस सहज उपलब्ध होतात. - ऊस:
ऊसासाठी pH ६.५ ते ८ योग्य आहे. अल्कधर्मी मातीही ऊसाच्या उत्पादनासाठी उपयुक्त ठरते, परंतु जास्त अल्कधर्मी माती सुधारण्यासाठी योग्य उपाय करणे आवश्यक असते. - फळपिके:
जसे की सफरचंद, संत्री, केळी, इत्यादी फळपिकांसाठी सामू ६ ते ६.५ आवश्यक आहे. यामुळे फळांची गुणवत्ता सुधारते. - भाजीपाला:
भाजीपाल्यासाठी pH ६ ते ७ आदर्श आहे. उदा., टोमॅटो, बटाटा, आणि भोपळा यांसाठी pH योग्य असणे गरजेचे आहे.
मातीचा pH आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता
pHचे प्रमाण मातीतील पोषणतत्त्वांच्या उपलब्धतेवर महत्त्वाचा प्रभाव टाकते. उदा., नायट्रोजन, फॉस्फरस, आणि पोटॅशियम ही तत्त्वे तटस्थ किंवा किंचित आम्लीय सामूत जास्त प्रमाणात उपलब्ध होतात. मात्र, अत्यंत आम्लीय मातीमध्ये ऍल्युमिनियम आणि मॅंगनीज ही तत्त्वे पिकांसाठी विषारी ठरू शकतात, तर अल्कधर्मी मातीमध्ये लोह, झिंक, आणि तांबे ही तत्त्वे अपुरी होतात.
सामू तपासणी आणि मोजणी
मातीतील सामू तपासणे हे पीक उत्पादनासाठी अत्यावश्यक असते. सामूचे अचूक मोजमाप करून शेतकरी पीक लागवडीपूर्वी मातीच्या सुपीकतेचे विश्लेषण करू शकतात.
मातीच्या सामू तपासणीची पद्धत
मातीचा pH मोजण्यासाठी काही प्रमुख पद्धतींचा वापर होतो:
- pH मीटर:
ही पद्धत अत्यंत अचूक असून, लॅबमध्ये किंवा क्षेत्रीय तपासणीसाठी वापरली जाते. मातीचे उगमजल तयार करून pH मीटरने त्याचे मापन केले जाते. - लिटमस पेपर:
साधी आणि स्वस्त पद्धत. मातीच्या द्रावणात लिटमस पेपर बुडवून मातीचा सामू अंदाजे ओळखता येतो. - किट्स:
बाजारात उपलब्ध असलेल्या सामू तपासणी किट्सद्वारे शेतकरी स्वतः मातीचा सामू मोजू शकतात.
सामू तपासणी कधी आणि कशी करावी?
- मातीचा सामू लागवडीपूर्वी आणि गरजेनुसार हंगाम दरम्यान तपासावा.
- मातीच्या नमुन्याचे विश्लेषण योग्य तंत्राने करावे, जसे की वेगवेगळ्या भागांमधून माती गोळा करणे, ती सुकवून पावडर स्वरूपात तयार करणे, आणि प्रमाणित पद्धतीने तपासणी करणे.
सामू सुधारण्यासाठी उपाय
मातीचा pH संतुलित ठेवण्यासाठी शेतकऱ्यांना मातीची सुधारणा करण्याच्या योग्य उपायांचा अवलंब करावा लागतो. मातीतील पोषणतत्त्वे योग्य प्रमाणात उपलब्ध होण्यासाठी सामूचे संतुलन राखणे गरजेचे आहे.
आम्लीय माती सुधारण्यासाठी उपाय
- चुना (Lime):
- जास्त आम्लीय माती सुधारण्यासाठी चुना वापरला जातो. यामुळे मातीतील pH वाढतो आणि तटस्थ होतो.
- चुना मातीमध्ये समप्रमाणात मिसळून हंगामाच्या आधी वापरणे उपयुक्त ठरते.
- डोलोमाईट:
- डोलोमाईट ही कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम युक्त खनिज द्रव्ये असतात. याचा वापर pH संतुलित करण्यासाठी होतो.
- जैविक पदार्थांचा वापर:
- शेणखत, कंपोस्ट, आणि हिरवळीची खतं वापरल्याने मातीतील आम्लीयता कमी होण्यास मदत होते.
अल्कधर्मी माती सुधारण्यासाठी उपाय
- सल्फर:
- अल्कधर्मी माती सुधारण्यासाठी सल्फरचा वापर केला जातो. सल्फर मातीमध्ये मिसळल्यावर ती आम्लीय बनते, ज्यामुळे pH कमी होतो.
- जिप्सम:
- अल्कधर्मी मातीतील सोडियम आयन कमी करण्यासाठी जिप्समचा वापर होतो. यामुळे मातीची पोत सुधारते आणि pH नियंत्रित होतो.
- सेंद्रिय पद्धती:
- अल्कधर्मी मातीतील pH कमी करण्यासाठी जैविक घटक, उदा., सेंद्रिय खतांचा उपयोग उपयुक्त ठरतो.
सामान्य उपाय
- सामू सुधारण्यासाठी दरवर्षी मृदा परीक्षण करणे आवश्यक आहे.
- हंगामानुसार आणि पिकाच्या गरजेनुसार योग्य उपाययोजना करावी.
pH आणि खते
मातीचा pH हा खतांच्या प्रभावावर आणि त्यांच्यातील पोषणतत्त्वांच्या उपलब्धतेवर महत्त्वाचा परिणाम करतो. योग्य सामूत खते प्रभावी ठरतात, तर चुकीच्या सामूत खतांचा उपयोग कमी होतो.
सामू आणि खतांचा परस्पर संबंध
- आम्लीय मातीतील खते:
- आम्लीय मातीमध्ये अमोनियम सल्फेट आणि युरियाचा वापर पिकांसाठी फायदेशीर ठरतो.
- फॉस्फरस आणि पोटॅशियमसारखी पोषणतत्त्वे pH ६ च्या खाली कमी प्रमाणात उपलब्ध होतात.
- अलकधर्मी मातीतील खते:
- अल्कधर्मी मातीमध्ये सल्फरयुक्त खते जसे की सिंगल सुपर फॉस्फेट किंवा अमोनियम सल्फेट वापरणे उपयुक्त ठरते.
- अशा मातीत लोह आणि झिंक यांसारख्या सूक्ष्म पोषणतत्त्वांची कमतरता जाणवते.
सामू बदलण्यासाठी खते निवडताना काळजी
- मातीचा pH आणि पीकाच्या गरजेनुसार योग्य खतांचा वापर करणे गरजेचे आहे.
- खते दिल्यानंतर pH वर होणारा परिणाम लक्षात घेऊन मृदा परीक्षण करणे आवश्यक आहे.
जैविक शेतीत सामूचे महत्त्व
जैविक शेतीत मातीची सुपीकता आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता टिकवण्यासाठी सामूचे संतुलन राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जैविक शेतीत रासायनिक खते आणि कीडनाशकांचा वापर टाळला जात असल्याने, सेंद्रिय घटकांवर आणि सूक्ष्मजीवांच्या कार्यक्षमतेवर भर दिला जातो, ज्यासाठी सामू योग्य असणे गरजेचे आहे.
सेंद्रिय घटक आणि pH चा प्रभाव
- कंपोस्ट आणि सेंद्रिय खतांचा वापर:
- सेंद्रिय खतांमुळे मातीतील pH संतुलित राहतो, कारण ते हळूहळू विघटन पावून पोषणतत्त्वे उपलब्ध करतात.
- कंपोस्टमुळे मातीतील आम्लीयता किंवा अल्कधर्मीत्व कमी होऊन pH तटस्थ होण्यास मदत होते.
- हिरवळीची खते:
- हिरवळीची खतं (उदा., नायट्रोजन स्थिरीकरण करणारी पिके) मातीतील पोषणतत्त्वांचे प्रमाण सुधारतात आणि pH योग्य पातळीवर ठेवण्यास सहायक ठरतात.
सामू राखण्यासाठी जैविक पद्धती
- मुल्चिंग (Mulching):
- जमिनीत आच्छादन केल्याने सामूच्या बदलांवर नियंत्रण ठेवता येते.
- जैविक खते:
- मातीचा सामू वाढवण्यासाठी गंधकयुक्त जैविक खते, तर सामू कमी करण्यासाठी कंपोस्ट आणि शेणखताचा वापर केला जातो.
- जैव कीडनाशकांचा वापर:
- रासायनिक कीडनाशकांचा वापर टाळल्यामुळे सामूवरील प्रतिकूल परिणाम कमी होतो.
सामूचा हवामान आणि पाण्याशी संबंध
मातीचा सामू हा केवळ मातीपुरता मर्यादित नसून हवामान आणि सिंचनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पाण्याच्या गुणवत्तेवरही अवलंबून असतो.
पाण्याचा सामू आणि शेतीवर परिणाम
- पाण्याचा pH :
- सिंचनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पाण्याचा pH ६.५ ते ८ असावा. पाण्यातील जास्त अल्कधर्मीत्वामुळे मातीचा pH ही वाढतो, ज्यामुळे पिकांची पोषणतत्त्वे शोषण्याची क्षमता कमी होते.
- काही ठिकाणी पाण्यातील क्षार:
- पाण्यात क्षार जास्त असल्यास (उदा., सोडियम आणि बायकार्बोनेट आयन्स) pH वाढतो.
- अल्कधर्मी पाणी वापरण्यामुळे मातीची उत्पादकता कमी होऊ शकते.
पावसाचे पाणी आणि सामू बदल
- पावसाचे प्रमाण आणि pH:
- जास्त पावसामुळे मातीतील नायट्रोजनसारख्या पोषणतत्त्वांची धूप होऊन माती आम्लीय बनते.
- अल्प पर्जन्यमान:
- कमी पावसामुळे माती अल्कधर्मी होण्याची शक्यता असते.
- आम्लीय पाऊस:
- औद्योगिक क्षेत्रांजवळ आम्लीय पावसामुळे मातीचा सामू कमी होतो, ज्याचा पीक उत्पादनावर नकारात्मक परिणाम होतो.
pH सुधारित केल्याने होणारे फायदे
मातीचा सामू संतुलित ठेवल्याने शेतीतील उत्पादनवाढ आणि मातीची गुणवत्ता टिकवून ठेवण्यास मोठी मदत होते. सामू सुधारित केल्याचे फायदे शेतकऱ्यांना केवळ अल्पकालीनच नाहीत, तर दीर्घकालीन टिकाऊ शेतीसाठीही उपयुक्त ठरतात.
उत्पादनवाढ
- पिकांच्या आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम:
- pH संतुलित असल्यास मातीतील पोषणतत्त्वे पिकांसाठी सहज उपलब्ध होतात, ज्यामुळे पिकांची वाढ जलद आणि निरोगी होते.
- पोषणतत्त्वांच्या योग्य प्रमाणामुळे फळे, भाजीपाला, आणि धान्यांची गुणवत्ता सुधारते.
- उत्पन्नात वाढ:
- योग्य सामूमुळे पिकांची उत्पादकता वाढते. उदाहरणार्थ, भातासाठी pH ५.५ ते ६.५ असल्यास उत्पादन जास्त मिळते.
- फळपिके, भाजीपाला, आणि नगदी पिकांसाठीही pH सुधारण्याचे परिणाम महसूलवाढीत दिसून येतात.
मातीची गुणवत्ता सुधारणा
- मातीचा पोत राखणे:
- सामू संतुलित ठेवल्यामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थांची विघटन प्रक्रिया योग्य प्रकारे होते, ज्यामुळे मातीचा पोत सुधारतो.
- जैव विविधता:
- सामू योग्य असल्यास मातीतील सूक्ष्मजीव जिवंत राहतात आणि मातीतील जैव विविधता टिकून राहते.
दीर्घकालीन टिकावूपणा
- सुपीकता टिकवून ठेवणे:
- संतुलित pH मातीच्या दीर्घकालीन सुपीकतेसाठी महत्त्वाचा आहे.
- मृद धूप कमी होणे:
- योग्य सामूमुळे माती घट्ट राहते, त्यामुळे धूप टाळता येते.
pH हा शेतीत महत्त्वाचा घटक आहे, जो मातीतील पोषणतत्त्वांची उपलब्धता, पिकांची उत्पादकता, आणि मातीची गुणवत्ता यावर थेट प्रभाव टाकतो. शेतकऱ्यांनी मृदा परीक्षणाद्वारे मातीचा pH तपासणे आणि आवश्यक त्या सुधारणा करणे अनिवार्य आहे.
शेतकऱ्यांसाठी शिफारसी
- pH संतुलित ठेवण्यासाठी नियमित मृदा परीक्षण करून योग्य उपाययोजना करा.
- जैविक पद्धतींचा अवलंब करा, ज्यामुळे pH सुधारण्यास मदत होते.
- मातीतील pH चा परिणाम पिकांच्या उत्पादनावर होतो, हे लक्षात घेऊन योग्य खते आणि सुधारक निवडा.
pH संतुलन राखल्यामुळे शेती दीर्घकाळ टिकाऊ राहते आणि उत्पादनाच्या गुणवत्तेत सातत्य राहते. त्यामुळे pH चे नियोजन आणि व्यवस्थापन प्रत्येक शेतकऱ्याने करणे गरजेचे आहे.
संदर्भ
- Wikipedia contributors. (2024, November 22). PH. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 22:37, November 22, 2024, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=PH&oldid=1258992646