पावटा (Dolichos lablab), ज्याला मराठीत हायब, वाल किंवा चवळी देखील म्हटले जाते, हे शेंगवर्गीय पीक असून महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात अतिशय लोकप्रिय आहे. पावटा शेंग आणि बियांमधून प्रथिने, लोह, कॅल्शियम यासारखी पोषक तत्त्वे मुबलक प्रमाणात मिळतात. यामुळे पावटा हा आहारातील महत्त्वाचा घटक आहे. महाराष्ट्रातील सांगली, सोलापूर, पुणे आणि अहमदनगर या जिल्ह्यांमध्ये पावटा लागवड मोठ्या प्रमाणावर होते. पावटा पिकाला कमी पाण्याची आवश्यकता असल्यामुळे ते कोरडवाहू शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरते.
हवामान आणि जमीन
पावटा लागवडीसाठी योग्य हवामान आणि जमिनीची निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य वातावरण आणि मातीमुळे उत्पादन आणि गुणवत्ता सुधारते.
हवामान
- तापमान: पावटा पिकाला २० ते ३० अंश सेल्सिअस तापमान पोषक असते. अतिताप किंवा अतीथंडी या दोन्हीमुळे पिकाच्या वाढीवर प्रतिकूल परिणाम होतो.
- पाऊस: पावटा पिकाला सरासरी ५० ते ७५ सेंटीमीटर पावसाची आवश्यकता असते. पावसाचे प्रमाण कमी असल्यास सिंचनाची गरज पडते.
- हवामानाची गरज: पावटा हे उष्ण हवामानातील पीक आहे, जे थोड्या दमट वातावरणात चांगले वाढते. दमट हवामानामुळे फुलांची गळ कमी होते आणि शेंगांची संख्या वाढते.
जमीन
- जमिनीचा प्रकार: पावटा लागवडीसाठी हलकी ते मध्यम कसदार, भुसभुशीत आणि सेंद्रिय पदार्थांनी युक्त जमीन चांगली असते. चांगला निचरा होणारी जमीन पिकाच्या वाढीसाठी पोषक ठरते.
- सामू (pH) स्तर: जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा. अधिक आम्लीय किंवा क्षारीय मातीमध्ये पिकाची वाढ मंदावते.
- मातीची तयारी: पावटा लागवड करण्यापूर्वी माती खोल नांगरून ढेकळे फोडणे आवश्यक आहे. शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळून द्यावे, ज्यामुळे मातीची पोषणक्षमता वाढते.
लागवडीचा हंगाम
पावटा हे बारमाही पीक असले तरी, खरीप आणि रब्बी हंगामात लागवड केल्यास उत्पादन अधिक मिळते. हंगामानुसार लागवडीची वेळ ठरवणे पिकाच्या गुणवत्तेसाठी महत्त्वाचे आहे.
खरीप हंगाम
- लागवडीची वेळ: खरीप हंगामासाठी पावटा पिकाची लागवड जून ते जुलै महिन्यात केली जाते.
- वातावरण: पावसाळी वातावरणामुळे रोपांची उगवण आणि वाढ जलद होते. पाऊस नियमित असल्यास सिंचनाची आवश्यकता कमी असते.
- उत्पादन: खरीप हंगामात घेतलेल्या पावटा पिकाचे उत्पादन साधारणपणे सप्टेंबर ते ऑक्टोबर महिन्यात मिळते.
रब्बी हंगाम
- लागवडीची वेळ: रब्बी हंगामासाठी पावटा पिकाची लागवड ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात केली जाते.
- वातावरण: हिवाळ्यातील थंड हवामान पिकासाठी अनुकूल असते. परंतु या हंगामात सिंचनाची आवश्यकता अधिक असते.
- उत्पादन: रब्बी हंगामातील पिकाचे उत्पादन फेब्रुवारी ते मार्च महिन्यात घेतले जाते.
सुधारित जाती
पावटा लागवडीसाठी अनेक सुधारित आणि संकरीत जाती उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगले उत्पादन मिळवता येते. या जातींमध्ये रोगप्रतिकारक क्षमता, चव, आणि उत्पादन क्षमता वेगवेगळी असते.
पावटा १ (वाल १)
- ही पारंपरिक आणि सुधारित जात असून, फळांचा रंग हिरवट पांढरा असतो.
- हेक्टरमागे साधारणतः १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळते. ही जात कमी पाण्यात देखील चांगले उत्पादन देते.
अर्का बेजंती
- ही संकरीत जात असून, फळांचा आकार लांबट आणि चमकदार हिरवा असतो.
- हेक्टरमागे २०० ते २५० क्विंटल उत्पादन मिळते. ही जात रोगप्रतिकारक आणि जलद वाढणारी आहे.
पुना वाल
- पुणे विभागात लागवडीसाठी विशेषतः शिफारस केलेली जात आहे.
- फळे मोठी, मऊ आणि चवदार असतात. हेक्टरमागे साधारणतः १८० ते २२० क्विंटल उत्पादन मिळते.
पुसा सुरेखा
- ही संकरीत जात असून, फळांचा रंग गडद हिरवा आणि चमकदार असतो.
- कमी पाण्यात देखील चांगले उत्पादन देते. हेक्टरमागे साधारणतः २०० ते २४० क्विंटल उत्पादन मिळते.
बियाणे प्रमाण आणि प्रक्रिया
पावटा पिकाच्या उत्पादनात वाढ करण्यासाठी योग्य बियाणे निवडणे आणि त्याची प्रक्रिया करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. उच्च गुणवत्तेची बियाणे आणि योग्य प्रक्रिया केल्यास उगवण क्षमता सुधारते आणि उत्पादन चांगले मिळते.
बियाणे प्रमाण
- बियाणे प्रमाण: पावटा लागवडीसाठी हेक्टरमागे २० ते २५ किलो बियाणे पुरेसे असते. बियाण्यांची गुणवत्ता उगवणक्षम असावी आणि रोगमुक्त असावी.
- संकरित जातींसाठी: संकरित किंवा सुधारित जातींसाठी बियाणे प्रमाण कमी ठेवले जाते कारण त्यांची उगवण क्षमता अधिक असते.
बियाणे प्रक्रिया
- थायरम प्रक्रिया: बियाणे पेरणीपूर्वी थायरम २ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे याप्रमाणे चोळावे. ही प्रक्रिया बुरशीजन्य रोगांपासून संरक्षण करते.
- रायझोबियम प्रक्रिया: बियाण्यांना रायझोबियम किंवा पीएसबी बॅक्टेरियासोबत प्रक्रिया केल्यास मुळांच्या नायट्रोजन शोषण क्षमता वाढते आणि रोपे जोमदार वाढतात.
- भिजवून प्रक्रिया: बियाण्यांना १२ तास पाण्यात भिजवून ठेवल्यास उगवण जलद होते. यामुळे बियाण्यांची उगवण क्षमता ८०% पर्यंत वाढू शकते.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
पावटा लागवडीसाठी मातीची योग्य पूर्वमशागत करणे आणि योग्य लागवड पद्धत निवडणे आवश्यक आहे. योग्य तयारीमुळे पिकाची वाढ सुधारते आणि उत्पादनात वाढ होते.
पूर्वमशागत
- नांगरणी: जमिनीची खोल नांगरणी करून ढेकळे फोडून काढावीत. नंतर, २ ते ३ वेळा कुळवाची पाळी देऊन माती भुसभुशीत करावी.
- सेंद्रिय खत: माती समृद्ध करण्यासाठी शेणखत किंवा कंपोस्ट खत हेक्टरमागे १० ते १५ टन मिसळावे.
- माती समपातळीत आणणे: शेवटची वखरणी करून माती समपातळीत आणावी, ज्यामुळे पाणी निचरा चांगला होईल.
लागवड पद्धती
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफ्यांवर लागवड केल्यास मुळांचे श्वसन चांगले होते आणि पाणी निचरा जलद होतो.
- सरी-वरंबा पद्धत: लागवडीसाठी सरी आणि वरंबा पद्धतीचा वापर केला जातो. दोन ओळींमध्ये ६० सेंमी अंतर आणि दोन रोपांमध्ये २० ते ३० सेंमी अंतर ठेवावे.
- बी पेरणी: बियाणे ३ ते ५ सेंमी खोल पेरावीत. योग्य उगवण झाल्यानंतर विरळणी करून योग्य अंतर राखावे.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
पावटा पिकाच्या योग्य वाढीसाठी खते आणि पाणी व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सेंद्रिय आणि रासायनिक खतांचा समतोल वापर केल्यास उत्पादन वाढते आणि गुणवत्ता सुधारते.
खते व्यवस्थापन
- सेंद्रिय खत: मातीची पोषणक्षमता वाढवण्यासाठी शेणखत किंवा कंपोस्ट खत हेक्टरमागे १० ते १५ टन वापरावे.
- रासायनिक खत: पावटा पिकासाठी ५० किलो नत्र, ६० किलो फॉस्फेट आणि ४० किलो पोटॅश प्रति हेक्टर वापरावे.
- नत्र: नत्राची अर्धी मात्रा पेरणीपूर्वी आणि उर्वरित अर्धी मात्रा ३० दिवसांनी द्यावी.
- फॉस्फेट आणि पोटॅश: पेरणीपूर्वी जमिनीत मिसळून द्यावे, ज्यामुळे पिकाची मुळे मजबूत होतात आणि फुलांची संख्या वाढते.
पाणी व्यवस्थापन
- पावटा पिकाला कमी पाण्याची आवश्यकता असते, परंतु योग्य वेळी पाणी देणे आवश्यक आहे.
- पहिले पाणी: पेरणीनंतर हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे बियाण्यांची उगवण जलद होते.
- फुलोरा आणि शेंगा बांधणीच्या वेळी: या टप्प्यावर पाण्याचे नियोजन अधिक महत्त्वाचे असते. नियमित पाणी देणे आवश्यक आहे, अन्यथा फुलांची गळ होऊ शकते.
- सिंचनाचे अंतर: उन्हाळ्यात ६ ते ८ दिवसांच्या अंतराने आणि पावसाळ्यात १० ते १२ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.
- पाणी देणे बंद: काढणीपूर्वी १० ते १५ दिवस पाणी देणे बंद करावे, ज्यामुळे शेंगांचा रंग आणि गुणवत्ता सुधारते.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण ही पावटा पिकाच्या व्यवस्थापनातील महत्त्वाची प्रक्रिया आहे. योग्य खुरपणी आणि तण नियंत्रण केल्याने उत्पादनात वाढ होते आणि पिकाची गुणवत्ता टिकून राहते.
आंतरमशागत
- विरळणी: पेरणीनंतर १५ ते २० दिवसांनी विरळणी करावी. जोमदार आणि निरोगी रोपे ठेवून कमजोर रोपे काढून टाकावीत.
- खुरपणी: तणांच्या नियंत्रणासाठी पेरणीनंतर २ ते ३ वेळा खुरपणी करावी. खुरपणी केल्याने माती भुसभुशीत राहते आणि मुळांना ऑक्सिजन पुरवठा होतो.
- मातीची भर: पिकाच्या वाढीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर मातीची भर द्यावी, ज्यामुळे मुळांना आधार मिळतो आणि फुलांची गळ कमी होते.
तण नियंत्रण
- पावटा पिकामध्ये तणांच्या प्रादुर्भावामुळे पोषक तत्त्वांचा तुटवडा होऊ शकतो. तण नियंत्रणासाठी नियमित खुरपणी करणे गरजेचे आहे.
- रासायनिक नियंत्रण: जर तणांची वाढ जास्त असेल, तर पेंडीमेथालिन ३०% ईसी २.५ लिटर प्रति हेक्टर प्रमाणात फवारणी करावी.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
पावटा पिकावर विविध रोग आणि कीडांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादनात घट येऊ शकते. योग्य व्यवस्थापन आणि प्रतिबंधात्मक उपाययोजना केल्यास या समस्यांवर नियंत्रण मिळवता येते.
प्रमुख रोग
- भुरी रोग (Powdery Mildew)
- लक्षणे: पानांवर पांढरे भुकटीसारखे थर दिसतात. पानांचा रंग पिवळसर होतो आणि ते गळू लागतात.
- उपाय: गंधक आधारित फवारणी (५ ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून) १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने करावी. २०० मिली ट्रायडेमेफॉन १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
- करपा रोग (Leaf Spot)
- लक्षणे: पानांवर लहान तपकिरी किंवा काळसर ठिपके पडतात. हे ठिपके वाढून पान गळून जाते.
- उपाय: बुरशीनाशक (मँकोझेब ७५% WP) २.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
- मर रोग (Wilt Disease)
- लक्षणे: पिके अचानक वाळतात आणि मुळांवर बुरशीचा थर आढळतो.
- उपाय: जमिनीत ताम्रयुक्त बुरशीनाशक मिसळून देणे आणि रोगग्रस्त झाडे काढून नष्ट करणे.
प्रमुख कीड
- मावा (Aphids)
- लक्षणे: मावा पानांचा रस शोषतात, ज्यामुळे पान पिवळे पडते आणि वाकडे होते.
- उपाय: डायमेथोएट ३० ईसी किंवा मिथिल डिमेटॉन २५ ईसी २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
- तुडतुडे (Leafhoppers)
- लक्षणे: तुडतुडे पानांचा रस शोषून घेतात, ज्यामुळे पानांवर पांढरे ठिपके दिसतात आणि पान सुकते.
- उपाय: १०० मिली मोनोक्रोटोफॉस ३६ एसएल प्रति हेक्टर पाण्यात मिसळून फवारावे.
- शेंडा अळी (Pod Borer)
- लक्षणे: शेंडे खाणारी अळी शेंगांना नुकसान करते, ज्यामुळे शेंगा वेडीवाकडी होतात.
- उपाय: २०० मिली क्विनॉलफॉस २५ ईसी १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
काढणी आणि उत्पादन
पावटा पिकाची योग्य काढणी आणि उत्पादनाच्या वेळेचे नियोजन केल्यास उत्पन्नात वाढ होऊ शकते. काढणीची योग्य वेळ ठरवणे महत्त्वाचे आहे, कारण यामुळे शेंगांची गुणवत्ता टिकून राहते.
काढणी
- योग्य वेळ: पावटा शेंगांची काढणी साधारणपणे ७० ते ९० दिवसांनंतर केली जाते. शेंगा हिरव्या, कोवळ्या आणि रसाळ असताना काढणी करावी.
- काढणी पद्धत: काढणीसाठी हाताने तोडणी करावी. शेंगा तोडताना फळासोबत देठाचा छोटा भाग ठेवावा, ज्यामुळे शेंगांची ताजगी टिकून राहते.
उत्पादन
- पावटा पिकाचे उत्पादन हंगामानुसार बदलते. खरीप हंगामात हेक्टरमागे साधारणतः १५० ते २०० क्विंटल आणि रब्बी हंगामात १०० ते १५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
- गुणवत्ता: उत्पादनाचे प्रमाण आणि गुणवत्ता माती, हवामान, आणि योग्य व्यवस्थापनावर अवलंबून असते.
साठवणूक आणि विपणन
पावटा पिकाची काढणी झाल्यानंतर योग्य साठवणूक आणि विपणन केल्यास शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळू शकतो. शेंगांची गुणवत्ता टिकवण्यासाठी आणि नुकसान कमी करण्यासाठी साठवणूक प्रक्रियेवर विशेष लक्ष देणे आवश्यक आहे.
साठवणूक
- शेंगांची साफसफाई: काढणी झाल्यानंतर शेंगा साफ करून त्यातील पानं, काड्या आणि खराब शेंगा वेगळ्या काढाव्यात. यामुळे शेंगांची गुणवत्ता सुधारते.
- वाळवणे: शेंगा थोड्या वेळासाठी सावलीत वाळवाव्यात, ज्यामुळे त्यांची नमी कमी होते आणि दीर्घकाळ टिकतात.
- साठवणूक पद्धत: शेंगा कोरड्या आणि हवेशीर ठिकाणी ठेवाव्यात. धान्याची गोदामे किंवा प्लास्टिकचे कंटेनर वापरून साठवणूक करावी.
- कीड नियंत्रण: साठवणुकीच्या काळात शेंगांमध्ये कीड न येण्यासाठी कीटनाशकाची धुरी करावी किंवा नेमलेल्या कीड नियंत्रण पद्धतींचा वापर करावा.
विपणन
- बाजारपेठेची निवड: स्थानिक मंडई, कृषी उत्पन्न बाजार समिती (APMC), आणि मोठ्या शहरांच्या बाजारपेठेत पावटा विक्रीसाठी नेण्यात यावा. हे पिक ताज्या भाजी म्हणून विकले जाते तसेच डाळीसाठी सुकवून देखील विकले जाते.
- मूल्यांकन: शेंगांची लांबी, ताजगी, रंग आणि गोडवा यानुसार त्यांचे वर्गीकरण करून विक्री करावी.
- किमतीची योजना: स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय मागणीचा विचार करून किमतीची योजना करावी. साठवणूक करून किंमत वाढल्यावर विकल्यास जास्त फायदा होऊ शकतो.
- निर्यात: उच्च गुणवत्तेच्या पावटा शेंगांची निर्यातही केली जाते, विशेषतः संकरीत जातींची मागणी जास्त असते.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
पावटा हे शेंगवर्गीय पीक असून, यामध्ये मुबलक पोषण तत्त्वे आहेत. पावटा पिकाच्या नियमित सेवनाने आरोग्यदायी फायदे मिळतात आणि विविध आजारांपासून संरक्षण मिळते.
पोषण मूल्य
- प्रथिने: पावटा हा प्रथिनांचा चांगला स्रोत आहे. १०० ग्रॅम पावटा शेंगांमध्ये सुमारे ८ ते १० ग्रॅम प्रथिने असतात.
- व्हिटॅमिन्स आणि खनिजे: पावटा शेंगांमध्ये कॅल्शियम, फॉस्फरस, लोह, आणि व्हिटॅमिन ए, बी, सी, आणि के मुबलक प्रमाणात असतात. हे पोषक तत्त्वे शरीराच्या आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
- फायबर्स: पावटा शेंगांमध्ये भरपूर आहारातील तंतू (फायबर्स) असतात, ज्यामुळे पचनशक्ती सुधारते आणि बद्धकोष्ठता कमी होते.
औषधी गुणधर्म
- आवश्यक अमिनो अॅसिड: पावटा शेंगांमध्ये लायसीन आणि ट्रिप्टोफॅन यांसारखे आवश्यक अमिनो अॅसिड असतात, जे शरीरातील पेशींच्या वाढीस मदत करतात.
- रक्तशुद्धीकरण: पावटा शेंगांमध्ये लोहाचे प्रमाण जास्त असल्याने हे रक्तशुद्धीकरण करण्यास मदत करतात.
- हृदयविकार प्रतिबंध: पावटा शेंगांमध्ये असणारे अँटीऑक्सिडंट्स आणि फायबर्स हृदयाच्या आरोग्यासाठी लाभदायक ठरतात.
बोलीभाषेतील नावे
- आवरे, चप्परदावरे, चिक्कडिकाई (कन्नड),
- आवरी, मोचाई (तमिळ),
- अनुमुलू, चिक्कुडू (तेलुगु),
- आवरा, मोचकोट्टा (मल्याळम),
- सेम, बल्लार (हिंदी),
- शिम (बंगाली),
- वाल (गुजराती),
- पावटा, वाल (मराठी),
- सिन बीन (आसाम)