भारत हा जैवविविधतेने समृद्ध देश असून येथे सर्पांची अनेक प्रजाती आढळतात. या सर्पांमध्ये विषारी तसेच बिनविषारी अशा दोन्ही प्रकारांचा समावेश होतो. विषारी साप हे त्यांच्या विषामुळे ओळखले जातात, तर बिनविषारी साप हे सामान्यतः मनुष्याला हानी पोहोचवत नाहीत. त्यामुळे, बिनविषारी सापांविषयी जनजागृती करणे आणि त्यांच्याविषयी असलेले गैरसमज दूर करणे आवश्यक आहे.
बिनविषारी सापांची रचना ही साधारणतः विषारी सापांसारखीच असते, पण त्यांच्याकडे विषग्रंथी नसते किंवा विष अंशतः असते पण ते माणसाला घातक नसते. या सापांमध्ये काही साप अत्यंत लहान आकाराचे असून भूमीत किंवा झाडांवर राहतात, तर काही मोठे साप देखील असून ते जंगल, शेती किंवा मानवी वस्तीजवळ सुद्धा आढळतात. अशा सापांची शरीररचना, रंग, आणि हालचाल यामुळे ते सहज ओळखता येतात.
या लेखात आपण भारतात आढळणाऱ्या काही महत्त्वाच्या बिनविषारी सापांबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत. यामध्ये प्रत्येक सापाची ओळख, शारीरिक रचना, रंग, आणि विशेष गुणवैशिष्ट्ये दिली जातील. याशिवाय, त्यांच्या शरीरविचलनाच्या पद्धती, जीवनचक्र, आणि माणसाशी असलेले संबंध यावरही लक्ष केंद्रित केले जाईल.
भारतातील बिनविषारी साप
ब्राह्मिणी वर्म साप (Ramphotyphlops braminus)
हा साप आकाराने अतिशय लहान असून सामान्यतः २३ सेंमी लांब असतो. याला भूमिगत जीवनशैली असल्याने अनेकदा गांधीलमाशी समजले जाते. याच्या शरीरावर चमकदार गडद तपकिरी किंवा काळसर रंग असतो आणि डोळे अगदी सूक्ष्म असतात. शेवटचा भाग अगदी लहान काट्यासारखा असतो. याची एक वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे केवळ मादीच आढळतात आणि त्या अंड्यांद्वारे प्रजनन करतात.
बीकड वर्म साप (Grypotyphlops acutus)
हा साप बिनविषारी असून त्याचे शरीर लांबट, निमुळते आणि टोकदार असते. याच्या नाकाकडे असलेली ठळक वाकलेली प्लेट (beak-like scale) ही याची खास ओळख आहे. डोळे अतिशय लहान असून ते काळ्या ठिपक्यांसारखे दिसतात. शरीर गडद तपकिरी रंगाचे असून पृष्ठभाग गुळगुळीत असतो.
भारतीय अजगर (Python molurus molurus)
हा साप भारतातील सर्वात मोठ्या सापांपैकी एक आहे. याचा शरीराचा रंग फिकट तपकिरी ते गडद तपकिरी असतो, आणि त्यावर अनियमित गडद ठिपके असतात. डोक्याच्या बाजूने दोन गडद रेषा असतात. हा साप अत्यंत शक्तिशाली असून शरीराने शिकार दाबून ठार करतो. याला लोक अजगर या नावाने चांगलेच ओळखतात.
कॉमन सँड बोआ (Gongylophis conicus)
या सापाचा देह जाडसर, लहान आणि लांबट असतो. खवले अतिशय उठावदार असून शरीरावर तपकिरी रंगसंगती असते. याच्या डोक्याचा आकार तसा लहान असून डोळे उभ्या pupils सह असतात. हा साप वाळवंटी आणि कोरड्या भागांमध्ये अधिक आढळतो.
रेड सँड बोआ (Eryx johnii)
हा साप “दोन डोके असलेला साप” म्हणून ग्रामीण भागात प्रसिद्ध आहे, कारण याच्या शेपटीचा आकार डोक्यासारखा वाटतो. शरीर जाडसर, तांबूस ते गडद तपकिरी रंगाचा असून खवले गुळगुळीत असतात. याची हालचाल अत्यंत संथ असून भूमीत राहण्याची क्षमता प्रचंड आहे.
फाईल साप (Acrochordus granulatus)
फाईल साप हा एक विशिष्ट पाणसाप आहे जो आपली चरबीदार आणि खरडलेली त्वचा यामुळे सहज ओळखता येतो. याच्या त्वचेवरचे खवले अगदी लहान, पण उंच व खरडे असतात जे याला “फाईल” म्हणजे रेतीसारखी जाणीव देतात. याचे शरीर आखूड व जाडसर असून डोळे डोक्याच्या वरच्या भागावर असतात, जे याला पाण्यातून डोकावून पाहण्यास उपयुक्त ठरते. शरीरावर फिकट तपकिरी ते गडद राखाडी पट्टे असतात. हा साप पूर्णतः पाण्यात राहतो आणि जास्तकरून खाऱ्या पाण्याच्या खाड्यांमध्ये आढळतो.
कॉमन ट्रिंकेट साप (Coelognathus helena helena)
हा साप एक आकर्षक आणि गतिशील साप आहे जो अनेकदा पाणथळ प्रदेश किंवा शेतीजवळ दिसतो. याचे शरीर लांबसर असून यावर ठळक काळ्या आणि पिवळसर पट्ट्यांचा नमुना असतो. डोक्याचा भाग निमुळता असून डोळे मोठे आणि गोलसर असतात. हा साप अतिशय वेगवान असतो आणि अडचणीत सापडल्यास मोठ्या आवाजाने फुसकारतो. काही वेळा याच्या रंगसंगतीमुळे लोक त्याला विषारी समजतात, परंतु तो पूर्णतः बिनविषारी असतो.
मॉन्टेन ट्रिंकेट साप (Coelognathus helena monticollaris)
हा साप कॉमन ट्रिंकेट सापाचा एक उपप्रकार असून तो विशेषतः महाराष्ट्राच्या पश्चिम घाट परिसरात आढळतो. याचे रंगसंगती थोडी अधिक गडद असते आणि याच्या अंगावर गडद पट्ट्या व डोक्यावर विशेष चिन्ह असते. डोळे मोठे व सशक्त असतात. याचे वर्तन उग्र असून अडचणीत फुसफुसणे आणि शरीराला कडक करून धाक दाखवणे हे सामान्य आहे. तो बहुधा जंगल परिसरात किंवा ओलसर डोंगराळ भागात आढळतो.
भारतीय उंदीर साप (Ptyas mucosa)
हा साप एक अतिशय लांब व गतिशील साप असून तो भारतभर मोठ्या प्रमाणावर आढळतो. याला सामान्यतः “धामण” असेही म्हटले जाते. याचे शरीर गडद तपकिरी ते राखाडी रंगाचे असते व यावर काळसर पट्ट्या असतात. डोक्याचा भाग मोठा असून डोळे प्रामुख्याने गोलसर व उभ्या बुबुळासह असतात. धामण साप अतिशय वेगाने हालचाल करतो आणि माणसाच्या नजरेस पटकन येतो. याच्या उपस्थितीमुळे घरांमधील उंदीर नियंत्रणात येतात म्हणून तो उपयुक्त समजला जातो.
बँडेड रेसर (Argyrogena fasciolata)
बँडेड रेसर हा एक आकर्षक बिनविषारी साप असून तो मुख्यतः सुक्या किंवा उघड्या भागांमध्ये आढळतो. याचे शरीर लांबट असून त्यावर लांबट काळसर-पिवळसर पट्ट्यांचा आकर्षक नमुना असतो. डोके टोकदार व निमुळते असते, आणि डोळे मोठे व स्पष्ट दिसणारे असतात. या सापाची हालचाल अतिशय वेगवान असून, त्यामुळे तो ‘रेसर’ या गटात मोडतो. लोकांना घाबरवण्याची किंवा झपाट्याने लपण्याची सवय असल्यामुळे हा साप सहज नजरेत न येता पसार होतो.
स्लेंडर रेसर (Coluber gracilis)
स्लेंडर रेसर हा साप नावासारखाच अतिशय बारीक आणि चपळ असतो. याचे शरीर झपाट्याने सरपटणारे असून ते चकचकीत गडद रंगाचे असते. याच्या हालचाली अतिशय वेगवान असून, थोडा त्रास दिल्यास लगेच पळून जातो. याचा डोक्याचा भाग निमुळता असून डोळे मध्यम आकाराचे असतात. स्लेंडर रेसर विशेषतः कोरड्या आणि उष्ण हवामानातील भागात आढळतो. या सापाचे सौंदर्य आणि हालचालींचा वेग पाहता तो सहज लक्षात राहतो.
रसेल्स कुकरी साप (Oligodon taeniolatus)
रसेल्स कुकरी साप बिनविषारी असून त्याचे डोके थोडेसे चपटे आणि रुंद असते. त्याच्या शरीरावर विविध छटांचे आडवे पट्टे आणि टिळे असतात, जे त्याला विशिष्ट ओळख देतात. ‘कुकरी’ हे नाव त्याच्या दातांच्या रचनेवरून दिले गेले आहे, कारण त्याचे दात कुकरी या नायट्याच्या आकाराचे दिसतात. हा साप सामान्यतः मातीतील जीव, अंडी इत्यादीवर उपजीविका करतो. तो माणसाला त्रासदायक ठरत नाही आणि जवळ आल्यावर लपण्याचा प्रयत्न करतो.
कॉमन कुकरी साप (Oligodon arnensis)
कॉमन कुकरी साप हा रसेल्स कुकरी सापाचा एक नातेवाईक असून त्याचे शरीर छोटेखानी आणि गडद तपकिरी रंगाचे असते. याच्या पाठीवर गडद पट्ट्यांचा नमुना आढळतो. याचे डोके थोडे मोठे आणि टोकदार असते, तर डोळे प्रामुख्याने मोठे व गोलसर असतात. हा साप विशेषतः ग्रामीण भागांमध्ये आणि शेतीच्या आसपास आढळतो. रात्री सक्रिय असलेला हा साप साधारणतः माणसाच्या सहवासातही त्रास देत नाही.
कॉमन ब्रॉन्झबॅक ट्री साप (Dendrelaphis tristis)
कॉमन ब्रॉन्झबॅक ट्री साप हा झाडांवर राहणारा अतिशय सशक्त आणि गतिशील बिनविषारी साप आहे. याचे शरीर लांबट, निमुळते आणि चकचकीत असते. शरीराच्या वरच्या बाजूला कांस्यसदृश (ब्रॉन्झ) रंग आणि बाजूंना फिकट पट्ट्या असतात, ज्यामुळे याला “ब्रॉन्झबॅक” असे नाव मिळाले आहे. डोळे मोठे आणि खोल बसलेले असतात, जे याला अचूक दृष्टी देतात. झाडांवर चढण्याची आणि झपाट्याने हालचाल करण्याची क्षमता यामध्ये विलक्षण असते. हा साप संपूर्णतः बिनविषारी असून माणसाला धोका निर्माण करत नाही.
यलो स्पॉटेड वुल्फ साप (Lycodon flavomaculatus)
हा साप एक आकर्षक आणि विशेष नमुन्याचा बिनविषारी साप आहे. याच्या शरीरावर गडद पृष्ठभागावर पिवळसर ठिपके किंवा डाग असतात, ज्यामुळे त्याला “यलो स्पॉटेड” म्हणतात. वुल्फ साप या गटातील असल्यामुळे याचे दात अगदी वक्र आणि ठळक असतात. हा साप सामान्यतः रात्री सक्रीय असतो आणि अनेक वेळा घराजवळ किंवा शेतजमिनीवर आढळतो. शरीर लवचिक व मजबूत असून हालचाल अतिशय सुलभपणे करतो.
कॉमन वुल्फ साप (Lycodon aulicus)
कॉमन वुल्फ साप हा भारतात सर्वत्र आढळणारा एक सामान्य पण आकर्षक बिनविषारी साप आहे. याचे शरीर काळसर किंवा गडद तपकिरी असून त्यावर फिकट पांढऱ्या किंवा करड्या रंगाच्या आडव्या पट्ट्या असतात. डोके थोडेसे चपटे आणि रुंद असते. याच्या दातांची रचना वुल्फसारखी असल्यामुळे याला हे नाव मिळाले आहे. हा साप मुख्यतः रात्री सक्रिय असतो आणि घरांच्या जवळ अनेकदा दिसून येतो. तो पूर्णपणे बिनविषारी असून माणसासाठी हानिकारक नाही.
ड्यूमेरेल्स ब्लॅक-हेडेड साप (Sibynophis subpunctatus)
ड्यूमेरेल्स ब्लॅक-हेडेड साप हा लहान व चपळ बिनविषारी साप आहे. याचे शरीर पिवळसर तपकिरी असून डोक्याचा भाग काळसर असतो. शरीरावर सूक्ष्म काळे डाग दिसून येतात. याच्या डोक्याची रचना थोडी टोकदार आणि डोळे मध्यम आकाराचे असतात. या सापाची हालचाल झपाट्याने होते आणि तो अडचणीत आला की पटकन लपतो. जंगल, शेती, किंवा ओलसर प्रदेशात तो सहज आढळतो.
चेकर्ड कीलबॅक (Xenochrophis piscator)
चेकर्ड कीलबॅक साप हा अर्धजलचर बिनविषारी साप आहे जो प्रामुख्याने तलाव, नद्या, पाणवठे आणि ओलसर जागांमध्ये आढळतो. याचे शरीर जाडसर असून त्यावर काळसर आणि पिवळसर तपकिरी चकतीसारखे नमुने असतात, जे “चेकर्ड” म्हणजे चौकटीसारखे दिसतात. खवले उठावदार असून त्यात “कील” किंवा उंच रेषा असतात. डोळे मोठे असून बुबुळे गोलसर असतात. हा साप पाण्यात सहजतेने पोहतो आणि जलचर वातावरणात आपली हालचाल अत्यंत लीलया करतो. तो लोकांच्या दृष्टिकोनातून घातक वाटू शकतो, पण तो पूर्णतः बिनविषारी आहे.
स्ट्राइप्ड कीलबॅक (Amphiesma stolatum)
स्ट्राइप्ड कीलबॅक साप हा देखील अर्धजलचर व लहान आकाराचा बिनविषारी साप आहे. याच्या शरीरावर दोन ठळक पांढऱ्या किंवा फिकट पट्ट्या पाठीच्या दोन्ही बाजूंनी असतात, जे त्याचे प्रमुख ओळखचिन्ह आहे. रंग सामान्यतः तपकिरी किंवा करडा असून खवले किंचित उठावदार असतात. डोळे मध्यम आकाराचे आणि चपळतेने हालचाल करणारे असतात. हा साप सामान्यतः गावांजवळील पाणथळ भागांमध्ये आढळतो आणि माणसाला कोणतीही इजा करत नाही.
ग्रीन कीलबॅक (Macropisthodon plumbicolor)
ग्रीन कीलबॅक साप हा एक आकर्षक हिरवट रंगाचा बिनविषारी साप आहे जो मुख्यतः डोंगराळ आणि आर्द्र भागांमध्ये आढळतो. याचे शरीर तपकिरी-हिरव्या छटांमध्ये असून खवले मजबूत आणि उभे असतात. डोके आणि डोळ्यांचा भाग ठळक असतो. याचा रंग हा नैसर्गिक परिसरात मिसळून जाऊन त्याला छुपा राहण्यास मदत करतो. काही वेळा याच्या रंगामुळे लोक त्याला विषारी समजतात, परंतु तो पूर्णपणे निरुपद्रवी साप आहे.
बिनविषारी सापांचे शरीररचना व वर्तन
बिनविषारी सापांची शरीररचना अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आणि त्यांच्या जीवनशैलीशी सुसंगत असते. सामान्यतः या सापांचे शरीर लांबट, लवचिक आणि खवलेयुक्त असते. खवले काही सापांमध्ये गुळगुळीत तर काहींमध्ये उठावदार (कीलयुक्त) असतात. शरीराचा रंग आणि नमुने त्यांच्या अधिवासाशी सुसंगत असतात, जे त्यांना छुपा राहण्यास मदत करतात.
डोके आणि डोळ्यांची रचना
बिनविषारी सापांचे डोके अनेकदा विषारी सापांपेक्षा कमी रुंद किंवा टोकदार असते. त्यांच्या डोळ्यांमध्ये बहुतेक वेळा गोलसर बुबुळे असतात, जे एक महत्त्वाचे ओळखचिन्ह आहे. काही सापांमध्ये डोळे मोठे असतात तर काहींमध्ये सूक्ष्म, यामुळे त्यांच्या निवासाची पद्धत समजून येते – भूमिगत, वृक्षवासी किंवा पाणवासी.
हालचालीच्या पद्धती
बिनविषारी साप शरीराच्या लवचिकतेच्या सहाय्याने विविध पद्धतीने हालचाल करतात. काही सरळ रेषेत सरपटतात, काही बाजूने झुलत पुढे जातात, काही झाडांवर चढू शकतात, तर काही पाण्यात पोहण्यास सक्षम असतात. त्यांच्या स्नायूंची मजबूत रचना आणि खवल्यांची बनावट त्यांना स्थिरता आणि गती प्रदान करते.
संरक्षणाचे वर्तन
बिनविषारी सापांना संकटाच्या प्रसंगी स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी विविध युक्त्या वापराव्या लागतात. काही साप आपले शरीर फुगवतात, काही फुसकारतात किंवा गडगडाटासारखा आवाज करतात. काही रंगीबेरंगी साप स्वतःला विषारी असल्याचे भासवतात, तर काही शेपटी डोक्यासारखी दाखवून शत्रूला फसवतात.
प्रजनन आणि जीवनचक्र
बिनविषारी साप विविध प्रकारे प्रजनन करतात. काही साप अंडी घालून (oviparous) प्रजनन करतात, तर काही थेट पिल्लांना जन्म देतात (ovoviviparous). अंडी घालणाऱ्या सापांमध्ये काही मादी अंड्यांची काळजी घेतात, काही मात्र अंडी टाकून देतात आणि ती नैसर्गिकरीत्या उबून बाहेर येतात.
अंड्याची संख्या व वेळ
सापांच्या प्रजातींनुसार अंड्यांची संख्या कमी-अधिक असते. उदाहरणार्थ, अजगर साप ५०-१०० पर्यंत अंडी देऊ शकतो, तर इतर लहान साप ५-१० अंडी घालतात. अंड्यांना उब मिळण्यासाठी योग्य तापमान आणि आर्द्रता आवश्यक असते.
नवजात पिल्लांचे वैशिष्ट्ये
नवजात साप पूर्ण विकसित स्वरूपातच बाहेर पडतात आणि जन्मापासूनच स्वावलंबी असतात. त्यांची हालचाल, अन्न शोध, आणि स्वतःचे संरक्षण करण्याची क्षमता जन्मतःच असते. लहान साप देखील काही काळ झाडांमध्ये, जमिनीत किंवा दगडाखाली राहतात आणि नैसर्गिकरीत्या वाढतात.
आयुष्याचा कालावधी
बिनविषारी सापांची आयुष्यरेषा प्रजातीप्रमाणे वेगवेगळी असते. काही साप ५-७ वर्षे जगतात, तर मोठ्या प्रजाती १५ वर्षांपेक्षा जास्त काळ जगू शकतात.
बिनविषारी साप आणि मानवी जीवन
बिनविषारी साप हे मानवी वस्तीजवळ अनेकदा आढळतात. विशेषतः शेतकरी भाग, पाणथळ जागा, गोदामे, शेततळी आणि घराजवळील झाडाझुडपांमध्ये ते सहज सापडतात. त्यांच्या उपस्थितीमुळे अनेकदा स्थानिक लोकांमध्ये भीती निर्माण होते, परंतु प्रत्यक्षात ते मानवाला कोणतीही हानी पोहोचवत नाहीत.
माणसांशी सहजीवन करणारे साप
धामण, ट्रिंकेट साप, वुल्फ साप, कीलबॅक इत्यादी साप अनेकदा मानवी वस्तीजवळ राहतात. त्यांची उपस्थिती ही अनेकदा उपयुक्त ठरते, विशेषतः उंदीर आणि इतर कीटकांच्या संख्येवर नियंत्रण ठेवण्याच्या दृष्टीने. काही वेळा हे साप घराच्या छपरात, खोलीच्या कोपऱ्यात किंवा गवताच्या ढिगाऱ्यात आढळतात.
सापदंशाची शक्यता
बिनविषारी साप चावत असल्यास, फक्त सौम्य वेदना आणि सूज होऊ शकते. अशा सर्पदंशामुळे प्राणघातक परिणाम होत नाही. परंतु काही वेळा, चुकीच्या समजुतीमुळे रुग्णांवर चुकीचे उपचार केले जातात, जे आरोग्यास अधिक हानिकारक ठरते. त्यामुळे बिनविषारी सापदंशावर योग्य वैद्यकीय माहिती आवश्यक आहे.
लोकांमधील प्रतिक्रिया
सामान्यतः बिनविषारी साप दिसल्यावर लोक त्यांना विषारी समजून घाबरतात किंवा मारून टाकतात. हे प्रकार सर्पांच्या संख्येवर विपरीत परिणाम करतात. योग्य माहिती दिल्यास आणि ओळख पटवल्यास बिनविषारी साप सुरक्षितरीत्या स्थलांतरित केले जाऊ शकतात.
साप ओळखण्याची मूलतत्त्वे
साप विषारी आहे की नाही, हे ठरवण्यासाठी काही विशिष्ट शारीरिक वर्तनात्मक लक्षणांवर लक्ष द्यावे लागते. भारतात अनेक बिनविषारी सापांचा रंग, डोळ्यांचे प्रकार किंवा शरीररचना विषारी सापांशी साधर्म्य राखत असल्याने गोंधळ निर्माण होतो.
डोळ्यांचा प्रकार
बहुतेक बिनविषारी सापांचे डोळे गोलसर बुबुळ (pupil) असलेले असतात. विषारी सापांमध्ये बहुतेक वेळा उभे बुबुळे (vertical pupils) दिसतात, पण हे नियम सर्व सापांवर लागू पडत नाहीत.
शरीराची रचना
बिनविषारी सापांचे डोके अनेकदा गुळगुळीत, टोकदार किंवा निमुळते असते आणि विषारी सापांचे डोके अनेकदा त्रिकोणी व रुंद असते. तथापि, काही बिनविषारी साप (जसे की सँड बोआ) आपले डोके फुगवून विषारी भासवतात.
वर्तनात्मक फरक
फुसकारण्याचा आवाज, शरीर फुगवून धाक दाखवणे, लपून बसणे किंवा रंग बदलणे हे वर्तन काही सर्प प्रजातींकडे असते. या गोष्टी लक्षात घेऊन सापाची ओळख करणे अधिक योग्य ठरते.
विशेष सूचना
सर्प ओळखताना फक्त रंगावर किंवा एका वैशिष्ट्यावर आधारित निष्कर्ष काढणे चुकीचे ठरू शकते. त्यामुळे सर्प विशेषज्ञांची मदत घेणे आणि शास्त्रीय माहितीचा आधार घेणे उपयुक्त ठरते.
संशोधन व शिक्षणामधील उपयोग
बिनविषारी साप हे संशोधनाच्या दृष्टीने आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात अत्यंत महत्त्वाचे मानले जातात. हर्पेटॉलॉजी (सर्पशास्त्र) या शाखेत सापांवरील विविध अभ्यास प्राचीन काळापासून चालू आहेत. शास्त्रज्ञ विविध सापांच्या जाती, त्यांची शरीररचना, हालचाल, वर्तन आणि जैविक महत्त्व यावर संशोधन करतात.
शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासात सापांचे स्थान
भारतीय शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमात बायोलॉजी व झूलॉजी या विषयांमध्ये सर्पांचे वर्गीकरण, रचना आणि पर्यावरणीय महत्त्व यांचा समावेश आहे. प्रात्यक्षिके, निरीक्षणे आणि फील्ड व्हिजिट्सद्वारे विद्यार्थ्यांना सापांविषयी ज्ञान दिले जाते.
फोटोद्वारे ओळख व प्रशिक्षण शिबिरे
सर्प ओळख प्रशिक्षण शिबिरे आता अनेक स्वयंसेवी संस्था आणि वनविभाग राबवत आहेत. या शिबिरांमध्ये प्रत्यक्ष साप दाखवून, त्यांचे वैशिष्ट्ये समजावून सांगितली जातात. फोटो, मॉडेल्स, प्रेझेंटेशन आणि फिल्म्सद्वारे सर्पांबाबत जनजागृती केली जाते.
संशोधन संस्थांचे योगदान
भारतात काही नामांकित सर्प अभ्यासक आणि संस्थांनी विविध बिनविषारी सापांवर संशोधन करून महत्त्वपूर्ण निष्कर्ष मांडले आहेत. अशा संस्थांमध्ये मद्रास क्रोकोडाईल बँक, BNHS, सर्प मित्र गट, आणि SARRP India यांचा समावेश होतो.
निष्कर्ष
भारतामध्ये आढळणारे बिनविषारी साप हे जैवविविधतेचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. त्यांच्या शरीररचना, हालचाली, आणि वर्तन अत्यंत विलक्षण असून त्यांच्या अभ्यासातून आपल्याला नैसर्गिक प्रक्रियांबाबत सखोल समज मिळते. हे साप माणसाला कोणतीही इजा करत नाहीत, तरीही केवळ भीतीपोटी अनेक वेळा त्यांना मारले जाते.
बिनविषारी सापांविषयी योग्य माहिती मिळवणे, त्यांची ओळख पटवणे आणि त्यांच्याविषयी सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगणे ही आपली जबाबदारी आहे. हे साप नैसर्गिक परिसंस्थेतील एक महत्त्वाचा घटक असून त्यांच्या अस्तित्वामुळे परिसंस्थेचे संतुलन राखले जाते. म्हणूनच बिनविषारी सापांना समजून घेऊन, त्यांचे संरक्षण आणि सन्मान करणे अत्यावश्यक आहे.