निपुण भारत अभियान (NIPUN Bharat)

निपुण भारत (NIPUN Bharat) हा भारताच्या शिक्षण मंत्रालयाने सुरू केलेला एक महत्त्वाकांक्षी उपक्रम आहे, ज्याचा उद्देश मुलांना तिसऱ्या इयत्तेपर्यंत मूलभूत वाचन समज आणि अंकज्ञानातील कौशल्ये मिळवून देणे हा आहे. हा उपक्रम २०२१ साली सुरू करण्यात आला असून, भारतातील प्राथमिक शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा साध्य करण्यासाठी मुलांना मूलभूत वाचन व अंकज्ञानाची कौशल्ये शिकवणे अत्यावश्यक असल्याचे अधोरेखित करते. [१]

निपुण भारत हा त्याच्या सर्वसमावेशक दृष्टिकोनासाठी ओळखला जातो, जो शिक्षकांचे क्षमता निर्माण, उच्च दर्जाच्या शिक्षण साधनांचा विकास, आणि सतत विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे परीक्षण यांचा समावेश करतो. या उपक्रमाचा मुख्य गाभा वैयक्तिक शिकवणीवर आणि शिक्षकांना सक्षमीकरणावर आधारित आहे, कारण शिक्षण क्षेत्रातील यशस्वी परिणाम साधण्यासाठी शिक्षकांची भूमिका महत्त्वपूर्ण आहे. निपुण भारत मिशनमध्ये पाच स्तरांची अंमलबजावणीची फ्रेमवर्क आहे, जी राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा, तालुका आणि शाळा स्तरावर विभागली आहे, ज्यामुळे स्थानिक पातळीवर शैक्षणिक धोरणांचा योग्य रीतीने अवलंब केला जाऊ शकतो. [३]

निपुण भारतच्या सुरूवातीचा एक महत्त्वपूर्ण भाग म्हणजे ‘मूलभूत शिक्षण अभ्यास’ (FLS), ज्याद्वारे विविध शैक्षणिक संदर्भांमध्ये तिसऱ्या इयत्तेतील विद्यार्थ्यांचे वाचन आणि अंकज्ञानाची कौशल्ये मोजली गेली. या अभ्यासातून मिळालेल्या डेटाच्या आधारे उपक्रमाच्या परिणामकारकतेचे मोजमाप करण्यात आले आणि भविष्यातील शैक्षणिक धोरणे आखण्यात मदत झाली. [२]

निपुण भारत, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) शी सुसंगत आहे, ज्यामध्ये शैक्षणिक दृष्टिकोन हा बालपणाच्या देखभालीपासून उच्च शिक्षणापर्यंत विस्तारला पाहिजे असा आग्रह धरला आहे. या धोरणानुसार, एकात्मिक शैक्षणिक प्रणाली तयार करण्यावर भर देण्यात आला आहे. [५]

हा उपक्रम संसाधनांचे वाटप, शिक्षकांचा सहभाग, आणि गुणवत्तापूर्ण अंमलबजावणीसाठी मजबूत निरीक्षण आणि मूल्यांकन यांसारख्या आव्हानांचा सामना करतो. योग्य प्रशिक्षण, पुरेशी साधने, आणि शिक्षण पद्धतींचे मूल्यांकन करण्यासाठी प्रभावी व्यवस्था उभारणे आवश्यक आहे. [७]

निपुण भारतने कौशल्याधारित शिकवणी आणि सामुदायिक सहभागावर भर दिला आहे. प्रणालीतील समस्या सोडविण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांमध्ये तसेच त्यांच्या कुटुंबांमध्ये शिकण्याची आवड निर्माण करण्यासाठी हा उपक्रम अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. यामधून मुलांच्या भविष्यातील शैक्षणिक यशाचा आणि जीवनभराच्या शिकवणीचा मजबूत पाया घालण्याची अपेक्षा आहे. [८]

निपुण भारत मिशन माहिती

निपुण भारत मिशन (NIPUN Bharat Mission) हा भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाने सुरू केलेला एक महत्वाकांक्षी उपक्रम आहे. या मिशनचा प्रमुख उद्देश प्रत्येक मुलाला तिसऱ्या इयत्तेपर्यंत वाचन समज (Reading with Understanding) आणि अंकज्ञान (Numeracy) या कौशल्यांमध्ये प्राविण्य मिळवून देणे हा आहे. हा उपक्रम प्राथमिक शिक्षणातील शिकण्याचा अनुभव अधिक परिणामकारक करण्यासाठी एक व्यापक चौकट तयार करण्यावर आधारित आहे. यामुळे मुलांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षण मिळावे आणि त्यांच्या शालेय जीवनाच्या प्राथमिक टप्प्यात त्यांना शाळेत टिकवून ठेवता यावे हा हेतू आहे. [१]

निपुण भारत मिशनचे मुख्य घटक

निपुण भारत मिशन अनेक महत्त्वाच्या घटकांवर लक्ष केंद्रीत करते, जसे की उच्च दर्जाच्या शिक्षण साहित्याची निर्मिती, शिक्षकांचे क्षमता निर्माण (Capacity Building), आणि नवीन शैक्षणिक पद्धतींचा अवलंब. या मिशनमध्ये प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या प्रगतीचे वैयक्तिक पातळीवर परीक्षण करण्यावर भर दिला जातो, ज्यामुळे शिकवणीच्या अपेक्षित निकालांची पूर्तता अधिक प्रभावीपणे साधता येते. [३]

मूलभूत शिक्षण अभ्यास (Foundational Learning Study)

मिशनच्या प्रारंभिक टप्प्यात, विविध राज्यांतील तिसऱ्या इयत्तेतील विद्यार्थ्यांची वाचन आणि अंकज्ञान कौशल्ये मोजण्यासाठी एक ‘मूलभूत शिक्षण अभ्यास’ (FLS) आयोजित करण्यात आला होता. या अभ्यासात सुमारे ८६,००० विद्यार्थ्यांचा सहभाग होता, ज्यामध्ये विविध प्रकारच्या शाळांतील विद्यार्थ्यांचा समावेश करण्यात आला होता. हा अभ्यास मुलांच्या मूलभूत कौशल्यांचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि निपुण भारत मिशनच्या व्यापक उद्दिष्टांसाठी आवश्यक पाया घालण्यासाठी महत्त्वपूर्ण मानला जातो. [२]

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० शी सुसंगतता

निपुण भारत मिशन हे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (National Education Policy 2020) शी सुसंगत आहे. हे धोरण बालपणाची काळजी व शिक्षण (Early Childhood Care and Education – ECCE) ते उच्च शिक्षणापर्यंत एकात्मिक शैक्षणिक दृष्टिकोनाचा अवलंब करते. त्यामुळे एक अखंड शैक्षणिक प्रवाह निर्माण करण्याचा उद्देश आहे. [५]

दीर्घकालीन उद्दिष्टे व रणनीती

निपुण भारत मिशनच्या दीर्घकालीन धोरणांतर्गत, पुढील तीन वर्षांमध्ये प्राथमिक स्तरावरील शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी सातत्यपूर्ण प्रयत्न करण्यात येतील. मुलांच्या शिकण्याच्या निकालांमधील तफावत भरून काढणे आणि प्राथमिक शिक्षणात सुधारणा घडवून आणणे हे या मिशनचे उद्दिष्ट आहे. [७]

निपुण भारत मिशनची अंमलबजावणी

निपुण भारत (National Initiative for Proficiency in Reading with Understanding and Numeracy) हा उपक्रम शिक्षण मंत्रालयाच्या शालेय शिक्षण व साक्षरता विभागामार्फत राबवला जात आहे. या उपक्रमाचा उद्देश शालेय शिक्षणाच्या प्रारंभिक टप्प्यातील मुलांचे वाचन समज (Foundational Literacy) आणि अंकज्ञान (Numeracy) कौशल्ये वाढवणे हा आहे. या उपक्रमात शिक्षकांचे क्षमता निर्माण, उच्च दर्जाचे शैक्षणिक साधन व अध्ययन साहित्याची निर्मिती या मुख्य घटकांचा समावेश आहे. [१०]

अंमलबजावणीची चौकट

निपुण भारतच्या अंमलबजावणीसाठी एक पाच-स्तरीय यंत्रणा तयार करण्यात आली आहे, जी राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा, तालुका आणि शाळा या सर्व स्तरांवर कार्यान्वित होते. ही चौकट समग्र शिक्षा योजनेच्या (Samagra Shiksha) अंतर्गत आहे, जी पूर्व-प्राथमिक शिक्षणापासून इयत्ता बारावीपर्यंत संपूर्ण शालेय शिक्षणाची व्यापक पद्धत म्हणून राबवली जाते. या योजनेने पूर्वीच्या सर्व शिक्षा अभियान (SSA) आणि राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षा अभियान (RMSA) यांसारख्या उपक्रमांना समाहित केले आहे. सर्व राज्ये व केंद्रशासित प्रदेशांनी त्यांच्या विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी बहुवर्षीय कृती आराखडे तयार करणे अपेक्षित आहे. हे आराखडे मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान मिशनच्या उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी तयार करण्यात आले आहेत. वित्तीय वर्ष २०२१-२२ साठी समग्र शिक्षा योजनेअंतर्गत ₹२,६८८.१८ कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे, जी प्राथमिक शिक्षणाच्या विविध उपाययोजनांना पाठिंबा देण्यासाठी आहे. [११]

शिक्षकांचे क्षमता निर्माण

निपुण भारत मिशनच्या यशाचे मुख्य कारण म्हणजे शिक्षकांचे कौशल्य वाढविणे. प्रभावी अध्यापन हे मुलांच्या साक्षरता आणि अंकज्ञान कौशल्यांमध्ये सुधारणा घडवून आणण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. या दृष्टीने, निपुण भारतने शिक्षक क्षमता निर्माणावर विशेष लक्ष केंद्रित केले आहे. राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद (NCERT) ने प्राथमिक ते पूर्व-प्राथमिक स्तरावर शिकवणाऱ्या सुमारे २५ लाख शिक्षकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम तयार केला आहे, ज्याचा उद्देश शिक्षकांच्या कौशल्यांचा विकास करणे हा आहे. [११]

निरीक्षण आणि मूल्यांकन

प्रगतीच्या परिणामकारक निरीक्षणासाठी, बिहारसारख्या राज्यांनी प्रारंभिक इयत्तांमधील विद्यार्थ्यांची बेसलाईन मूल्यांकन चाचणी घेतली आहे. या मूल्यमापनाद्वारे वार्षिक उद्दिष्टे ठरवली जातात आणि निपुण भारत मिशनचे उद्दिष्ट २०२६-२७ पर्यंत साध्य करण्यासाठी धोरणात्मक योजना तयार केल्या जातात. यामध्ये विकेंद्रित नियोजनावर भर दिला जातो, ज्यामुळे स्थानिक शैक्षणिक संस्था निर्णय प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घेतात आणि शैक्षणिक योजना स्थानिक गरजांशी सुसंगत ठेवतात. [१२]

सामुदायिक सहभाग

निपुण भारत उपक्रमात सामुदायिक सहभाग देखील प्रोत्साहन दिला जातो. निपुण ग्राम सभा (NIPUN Gram Sabha) हे या दिशेने एक अभिनव उपक्रम आहे, ज्यामध्ये स्थानिक समुदायाच्या सदस्यांना वाचन समज आणि अंकज्ञान कौशल्यांबाबत चर्चा करण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते. पहिली निपुण ग्राम सभा जून २०२३ मध्ये आयोजित करण्यात आली होती, ज्यामध्ये १०० हून अधिक समुदाय सदस्यांनी सहभाग घेतला होता. यामध्ये शैक्षणिक उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी उपयुक्त शैक्षणिक वातावरण निर्माण करण्याच्या विविध उपाययोजनांवर चर्चा झाली. [१२]

या विविध प्रयत्नांद्वारे आणि अंमलबजावणीच्या संरचित धोरणांमुळे निपुण भारत उपक्रम मुलांमध्ये मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान कौशल्ये सुधारण्यासाठी महत्त्वाची प्रगती साधण्याचा प्रयत्न करत आहे. यामुळे मुलांच्या शैक्षणिक भवितव्यासाठी एक भक्कम पाया तयार करण्याचा उद्देश आहे.

निपुण भारत पाठ्यक्रम आणि शैक्षणिक साधने

निपुण भारत मिशनच्या अंतर्गत, विविध शैक्षणिक साधने आणि मार्गदर्शक साहित्य तयार करण्यात आले आहेत, ज्यामुळे शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाचा अनुभव मिळतो. शिक्षण मंत्रालयाच्या मार्गदर्शनाखाली, केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ (CBSE) आणि राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (NCERT) यांनी विविध संसाधनांची निर्मिती केली आहे.

शिक्षक ऊर्जा साधन साहित्य (TERM)

केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाने (CBSE) शिक्षक ऊर्जा साधन साहित्य (TERM) तयार केले आहे, जे शिक्षकांना त्यांच्या अध्यापन क्रियाकलापांना कौशल्य-आधारित ढाच्यासोबत जुळवून घेण्यास मदत करते. प्रारंभी, विज्ञान आणि गणित या विषयांसाठी इयत्ता ६ ते १० साठी हे मार्गदर्शक तयार करण्यात आले आहेत. प्रत्येक प्रकरण NCERT पाठ्यपुस्तकांतील प्रकरणांसोबत समांतर ठेवण्यात आले आहे, ज्यामुळे अध्यापनाच्या पद्धतींमध्ये सुसंगती राहते. [५]

२१व्या शतकातील कौशल्ये: मार्गदर्शक पुस्तिका

केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाने (CBSE) “२१व्या शतकातील कौशल्ये: एक मार्गदर्शक” तयार केला आहे, ज्याचा उद्देश शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांना आधुनिक जगातील आवश्यक कौशल्यांनी सज्ज करणे हा आहे. ही मार्गदर्शक पुस्तिका शैक्षणिक चौकटीत महत्वपूर्ण विचार, सृजनशीलता, सहकार्य, आणि संवाद यांचा समावेश करण्यावर भर देते.[२२]

२१व्या शतकातील कौशल्यांचे मुख्य घटक:

अध्ययन कौशल्ये:

• महत्वपूर्ण विचार आणि समस्या सोडवणे: विश्लेषणात्मक विचारांना प्रोत्साहन आणि प्रभावी निर्णय घेण्याची क्षमता वाढवणे.
• सृजनशीलता आणि नवोपक्रम: नवीन कल्पना आणि सृजनशील उपाय शोधणे.
• सहकार्य: टीमवर्क आणि सह-अध्ययनाला प्रोत्साहन देणे.
• संवाद: स्पष्ट आणि प्रभावी माहितीचे आदानप्रदान सुधारणे.

साक्षरता कौशल्ये:

• माहिती साक्षरता: योग्य माहिती शोधणे, तिचे मूल्यमापन करणे, आणि प्रभावी वापर करणे.
• माध्यम साक्षरता: विविध माध्यमांचा समज आणि त्याचे विश्लेषण करणे.
• तंत्रज्ञान साक्षरता: डिजिटल साधनांचा कुशल वापर करणे.

जीवन कौशल्ये:

• लवचिकता आणि अनुकूलता: बदलत्या परिस्थितींशी जुळवून घेणे.
• उपक्रम आणि आत्म-दिशा: स्वयंस्फूर्तीने शिकणे आणि स्वतःची प्रगती साधणे.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक कौशल्ये: विविध सांस्कृतिक संदर्भांना समजून घेणे आणि आदर करणे.
• उत्पादकता आणि जबाबदारी: कार्ये प्रभावीपणे पूर्ण करणे आणि उत्तरदायित्व स्वीकारणे.
• नेतृत्व आणि जबाबदारी: इतरांना मार्गदर्शन करणे आणि नैतिक निर्णय घेणे.

या मार्गदर्शकात शिक्षकांसाठी शैक्षणिक धोरणे आणि उपक्रम दिलेले आहेत, ज्यामुळे या कौशल्यांचा समावेश अभ्यासक्रमात करता येईल. CBSE च्या या धोरणामुळे विद्यार्थ्यांना शैक्षणिकदृष्ट्या सक्षम बनवून २१व्या शतकातील आव्हानांचा सामना करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये मिळतील.

अध्ययन वृद्धी मार्गदर्शक तत्त्वे

राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (NCERT) ने अध्ययन वृद्धी मार्गदर्शक तत्त्वे तयार केली आहेत, ज्यामध्ये सर्व विद्यार्थ्यांना समसमान शिक्षणाची सुविधा मिळावी यावर भर दिला आहे. कोविड-१९ महामारीच्या काळात विशेषतः या मार्गदर्शक तत्त्वांचा वापर करण्यात आला आहे, ज्यात तिन्ही प्रकारच्या परिस्थितींसाठी योजना करण्यात आल्या आहेत: डिजिटल साधनांचा अभाव असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी, मर्यादित डिजिटल प्रवेश असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी, आणि पूर्ण डिजिटल साधनांची सुविधा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी. या धोरणांतर्गत विविध संदर्भांमध्ये अध्ययनाची सातत्य राखण्याचा प्रयत्न आहे. [५]

वाचन साक्षरता: विद्यार्थ्यांसाठी सराव पुस्तक

CBSE ने इयत्ता ७ ते १० च्या विद्यार्थ्यांसाठी “वाचन साक्षरता: विद्यार्थ्यांसाठी सराव पुस्तक” प्रकाशित केले आहे. या पुस्तकात विविध प्रकारच्या मजकुरांचा समावेश आहे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना स्व-अभ्यासाची संधी मिळते. या पुस्तकातील विषयांमध्ये अन्न, प्रवास, खेळ, आणि वारसा यांचा समावेश आहे, तसेच चित्रपट समीक्षणे, पोस्टर्स, आणि सामाजिक माध्यमातील पोस्ट्स यांसारख्या खऱ्या मजकुरांचा समावेश करण्यात आला आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना अधिक समृद्ध वाचन अनुभव मिळतो. [५]

अध्ययन वृद्धी कार्यक्रम (LEP) आणि सुधारात्मक शिक्षण

समग्र शिक्षा योजनेच्या अंतर्गत, CBSE ने अध्ययन वृद्धी कार्यक्रम (LEP) राबवला आहे, ज्याचा उद्देश माध्यमिक स्तरावरील अध्ययनातील तफावत ओळखणे हा आहे. LEP मुलांच्या शैक्षणिक गरजांचा विचार करून त्यांना आवश्यक मूलभूत ज्ञान मिळवून देण्यासाठी तयार करण्यात आला आहे. तसेच, प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांसाठी सुधारात्मक शिक्षण आणि पूल अभ्यासक्रम (Bridge Courses) सुरू करण्यात आले आहेत. [५]

मूल्यांकन आणि परीक्षण मार्गदर्शक

अझीम प्रेमजी विद्यापीठ आणि सेंट्रल स्क्वेअर फाऊंडेशन यांच्या सहकार्याने, CBSE ने “मूल्यांकन आणि परीक्षण मार्गदर्शक” तयार केला आहे. या मार्गदर्शकाचे उद्दिष्ट शिक्षकांना वैध आणि विश्वसनीय परीक्षण साधने तयार करण्यात मदत करणे आहे. यात परीक्षणांच्या रचनांसाठी व्यापक मार्गदर्शन दिले आहे, तसेच परीक्षणातील प्रश्नांची रचना आणि उच्च गुणवत्तेची मूल्यांकन साधने तयार करण्यावर भर दिला आहे. मार्गदर्शकामध्ये सोप्या भाषेत विभागलेले अध्याय आहेत, ज्यामुळे शिक्षकांना परीक्षणे तयार करणे सोपे होते. [५]

राष्ट्रीय पाठ्यक्रम चौकट (NCF)

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) नुसार, NCERT ने विविध राष्ट्रीय पाठ्यक्रम चौकटींच्या (NCFs) विकासास सुरूवात केली आहे. यात शालेय शिक्षण, बालपण काळजी, शिक्षक शिक्षण, आणि प्रौढ शिक्षण यांचा समावेश आहे. या प्रक्रियेला गती देण्यासाठी, NCERT ने NEP मधील २५ मुख्य विषयांची निवड केली आहे, राज्य सरकारांसोबत चर्चा केल्या आहेत, आणि राष्ट्रीय मार्गदर्शक समिती स्थापन केली आहे. या सहयोगी दृष्टिकोनामुळे, विविध शैक्षणिक स्तरांवर NCF ची अंमलबजावणी वेळेत आणि परिणामकारकपणे होईल असा विश्वास आहे. [५]

निरीक्षण आणि मूल्यांकन

निपुण भारत मिशनच्या अंमलबजावणीमध्ये परिणामकारक निरीक्षण आणि मूल्यांकन (Monitoring and Evaluation) प्रणालींचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते. भारतभरातील मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान (FLN) उपक्रमांची प्रभावी अंमलबजावणी सुनिश्चित करण्यासाठी, माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर करून क्षेत्रीय पातळीवरील आणि विद्यार्थी-केंद्रित निरीक्षण प्रणाली विकसित केली आहे. या दृष्टिकोनामुळे FLN प्रगतीचे सखोल विश्लेषण करता येते. [१५]

आयटी-आधारित निरीक्षण समाधान

उत्तर प्रदेश आणि तेलंगणासारख्या राज्यांनी वर्गातील अध्यापन आणि मूल्यांकन सुधारण्यासाठी डिजिटल साधनांचा वापर सुरू केला आहे. उत्तर प्रदेशातील ‘निपुण लक्ष्य ॲप’ (NIPUN Lakshya App) शिक्षकांना आठवड्याचे मूल्यांकन घेण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांची प्रगती थेट ॲपमध्ये नोंदविण्यासाठी मदत करते. त्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा दीर्घकालीन नोंदवही तयार होते आणि शैक्षणिक प्रशासनासाठी पारदर्शकता वाढते. [१५] तेलंगणामध्ये ‘मास्टर ॲप’ (Master App) विकसित करण्यात आला आहे, जो इनपुट्स, आऊटपुट्स आणि आऊटकम्सचे निरीक्षण एकत्रित करतो. हा ॲप डेटा-आधारित दृष्टिकोनावर आधारित असून प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांच्या शिकवणीच्या परिणामांवर लक्ष केंद्रीत करतो. [१५]

प्रगती निरीक्षणासाठी निधी

प्रगती निरीक्षण साधनांचा वापर वाढविण्यासाठी, तंत्रज्ञानावर आधारित मूल्यांकन साधनांसाठी विशेष निधीची गरज अधोरेखित केली जाते. या निधीमुळे राज्यांना त्यांच्या निरीक्षण फ्रेमवर्कचे औपचारिककरण करण्यासाठी आणि विद्यार्थी प्रगतीच्या निरीक्षणासाठी सानुकूलित धोरणे विकसित करण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते. शाळा आणि विद्यार्थ्यांच्या स्तरावर प्रगतीचे प्रभावी निरीक्षण करता येते. [१५][१६]

व्यापक मूल्यांकन

स्थानिक निरीक्षणाबरोबरच, मोठ्या प्रमाणावरील मानकीकृत मूल्यांकन साधने शैक्षणिक प्रणालीच्या प्रभावीतेचे मोजमाप करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतात. ‘राष्ट्रीय प्रगती सर्वेक्षण’ (National Achievement Survey – NAS) सारखी साधने विविध राज्यांतील शिक्षणाच्या निकालांचा आढावा घेतात आणि मूलभूत शिक्षणाची उद्दिष्टे किती प्रमाणात साध्य होत आहेत हे मोजण्यासाठी आवश्यक ठरतात. ही मूल्यांकन साधने बहुधा बहुपर्यायी प्रश्नांचा वापर करतात, ज्यामुळे मोजमाप अधिक वस्तुनिष्ठ व अचूक होतो. [१७]

शिक्षकांचे क्षमता निर्माण

शिक्षकांच्या व्यावसायिक विकासासाठी ‘निष्ठा ३.०’ (NISHTHA 3.0) उपक्रम राबविण्यात आला आहे. हा उपक्रम शिक्षकांना FLN कौशल्ये सुधारण्यासाठी आवश्यक प्रशिक्षण पुरवतो. अझीम प्रेमजी विद्यापीठ आणि सेंट्रल स्क्वेअर फाऊंडेशन यांच्या सहकार्याने तयार करण्यात आलेला ‘मूल्यांकन आणि परीक्षण मार्गदर्शक’ शिक्षकांना वैध आणि विश्वसनीय मूल्यांकन साधने तयार करण्यासाठी मदत करतो. यामध्ये विद्यार्थी शिक्षणाचे परिणाम प्रभावीपणे मोजण्यासाठी आवश्यक मार्गदर्शन दिले आहे. [१][५]

हितधारकांचा सहभाग

निपुण भारत मिशनमध्ये यश मिळविण्यासाठी विविध हितधारकांचा सक्रिय सहभाग आवश्यक आहे. यामध्ये शासकीय प्रशासक, शिक्षक, पालक आणि समुदायाचा समावेश होतो. डेटाच्या गोळा करण्यासाठी आणि निरीक्षण व मूल्यांकनासाठी मजबूत प्रणाली तयार करणे गरजेचे आहे, ज्यामुळे अनुभवसिद्ध पुराव्याच्या आधारे निर्णय घेता येतात. विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाला घरातूनच समर्थन मिळावे म्हणून पालकांच्या सहभागास प्रोत्साहन देणारे उपक्रमही राबवले जातात. यामुळे मूलभूत साक्षरतेचे महत्त्व अधोरेखित होते आणि शैक्षणिक उद्दिष्टे साध्य करण्यात मदत मिळते. [१६][२०]

प्रभाव

निपुण भारत (NIPUN Bharat) उपक्रमाचा उद्देश मुलांच्या वाचन समज (Reading with Understanding) आणि अंकज्ञान (Numeracy) कौशल्यांचा मजबूत पाया घालणे हा आहे. या उपक्रमाच्या अंमलबजावणीने भारतातील शैक्षणिक प्रणालीतील मूलभूत शिक्षणाच्या सुधारणेसाठी अनेक महत्त्वाच्या बाबी अधोरेखित केल्या आहेत.

शिक्षकांचे दृष्टिकोन व सहभाग

शिक्षकांचे दृष्टिकोन आणि त्यांचा सहभाग निपुण भारत कार्यक्रमाच्या यशस्वितेवर मोठा परिणाम करतो. उपक्रमात संरचित शिक्षण पद्धतींचा समावेश असला तरी, शिक्षकांमध्ये या पद्धतींचा स्वीकार कमी आहे. एक अभ्यास दर्शवतो की अपुरी साधने, वेळेची मर्यादा, आणि अपर्याप्त प्रशिक्षण या अडचणी शिक्षकांच्या क्षमता आणि प्रेरणेवर विपरीत परिणाम करतात. [२१] संवाद धोरणांमध्ये बदल करणे आणि त्यांना अधिक उद्देशपूर्ण व प्रोत्साहनात्मक बनवणे हे शिक्षकांचा सहभाग वाढविण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. यामुळे शिक्षकांना अधिक गुंतवणूक करण्यास आणि त्यांच्या कार्याची ओळख मिळवून देण्यास मदत होईल. [२१]

संसाधनांचे वाटप आणि पाठिंबा

निपुण भारत मिशनच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी पर्याप्त संसाधने आणि जिल्हा प्रकल्प व्यवस्थापन युनिट्सना (DPMUs) सतत पाठिंबा आवश्यक आहे. राज्यांना सातत्यपूर्ण सुधारणा उपक्रमांना पाठिंबा देण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते, ज्यामुळे जिल्हे आणि DPMUs मध्ये सहकार्यात्मक वातावरण निर्माण होते. उत्तर प्रदेशातील गाझियाबाद आणि अलीगड जिल्ह्यांमधील यशस्वी उदाहरणे दाखवतात की सेंट्रल स्क्वेअर फाऊंडेशनसारख्या संस्थांसोबतच्या धोरणात्मक भागीदारीमुळे मिशनची विश्वासार्हता वाढते आणि डेटा-आधारित निर्णय घेण्यास मदत होते. [७]

आव्हाने आणि प्रणालीतील समस्या

निपुण भारत उपक्रम अनेक आव्हानांना सामोरे जात आहे, जसे की अंमलबजावणीच्या आदेशांवरील अपूर्ण स्पष्टता आणि शैक्षणिक सुधारणांच्या गुणवत्तेचे मोजमाप करण्यासाठी अपुरे यंत्रणात्मक साधने. [७] या आव्हानांवर मात करण्यासाठी राज्य, जिल्हा, आणि स्थानिक शैक्षणिक संस्था यांच्या एकत्रित प्रयत्नांना प्रोत्साहन दिले जाते. या तफावती भरून काढणे हे DPMUs ना त्यांची सुधारणा उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. [७]

कौशल्याधारित शिकवणीवर लक्ष केंद्रीत

निपुण भारत उपक्रमातील एक मुख्य बाब म्हणजे कौशल्याधारित शिकवणीवर (Competency-Based Learning) दिलेले लक्ष. या उपक्रमात प्राथमिक शिक्षणापासून ते तिसऱ्या इयत्तेपर्यंत साक्षरता आणि अंकज्ञानाच्या स्पष्ट उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी वेळ आणि मानव संसाधनांमध्ये गुंतवणूक केली जाते. यामुळे विद्यार्थ्यांचा केवळ ग्रेड्समध्येच नव्हे तर त्यांच्या वास्तविक कौशल्यांमध्येही प्रगती होईल, ज्यामुळे त्यांचे भविष्यातील शैक्षणिक यश सुनिश्चित होईल. [८]

सामुदायिक सहभाग

सामुदायिक सहभाग हा या उपक्रमाच्या विस्ताराचा महत्त्वपूर्ण घटक ठरला आहे. बिहारसारख्या राज्यांमध्ये स्वयंसेवकांच्या नेतृत्वाखालील मॉडेल्सने शैक्षणिक परिणामांमध्ये लक्षणीय सुधारणा केली आहे. [९] या तळागाळातील दृष्टिकोनामुळे शिकण्याची संस्कृती निर्माण होते आणि मुलांना त्यांच्या शिक्षणात सक्रिय सहभाग घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते. यामुळे निपुण भारत मिशनच्या व्यापक उद्दिष्टांना साध्य करण्यात मदत होते.

संदर्भ सूची

1. Press Release: Press Information Bureau
2. Central Square Foundation | CSF’s Approach to System Reform
3. Unpacking the NIPUN Bharat Framework for School Literacy & Numeracy
4. NIPUN Bharat – IMPRI Impact and Policy Research Institute
5. Press Release:Press Information Bureau
6. NIPUN Bharat : Department of School Education & Literacy
7. Central Square Foundation | Empowering Districts: Driving FLN Reform
8. NIPUN Bharat Mission
9. The importance of NIPUN Bharat mission | nipun bharat
10. FLN Implementation in Bihar— The Journey So Far
11. How to Achieve Universal Acquisition of Foundational Literacy
12. Central Square Foundation | Toward Achieving Foundational Learning
13. Central Square Foundation | Financial Provisioning for FLN in India
14. Central Square Foundation | In Conversation with Madhukar Banuri
15. NIPUN Bharat Scheme – Press Information Bureau
16. NIPUN Bharat Scheme – Press Information Bureau
17. NIPUN Bharat Scheme – Press Release: Press Information Bureau
18. Thematic Session | Government of India, Ministry of Education
19. How to de-burden India’s schoolteachers – The Hindu
20. Giving Impetus to NIPUN Bharat Mission at the District Level
21. Field notes: The power of community partnerships for scaling learning
22. २१व्या शतकातील कौशल्ये: मार्गदर्शक पुस्तिका