नाताळ हा दरवर्षी डिसेंबर २५ रोजी जगभरातील कोट्यवधी ख्रिश्चन आणि काही गैर-ख्रिश्चन समुदायाद्वारे साजरा केला जाणारा येशू ख्रिस्त यांच्या जन्माचा स्मृतिदिन आहे. नाताळ सणाच्या सुरुवातीची मुळे प्राचीन शीतकालीन उत्सवांमध्ये आहेत, ज्यात सूर्याच्या पुनर्जन्माचे स्वागत केले जाई. त्यामध्ये रोमन सण सॅटर्नालियाचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये मेजवानी, भेटवस्तूंची देवाणघेवाण आणि समाजातील भूमिका उलटवण्याचा समावेश होता. [१]
काळाच्या ओघात नाताळ हा धार्मिक उत्सव म्हणून सुरू झाला असला तरी, तो आता सांस्कृतिक उत्सव म्हणूनही ओळखला जातो, ज्यामध्ये ख्रिसमस ट्री सजविणे, भेटवस्तूंची देवाणघेवाण आणि एकत्र भोजन अशी विविध परंपरा आणि प्रथा आहेत. अशा प्रकारे नाताळच्या साजरीकरणात धार्मिक आणि लौकिक घटकांचे मिश्रण दिसून येते. [३]
येशू ख्रिस्ताचा जन्म डिसेंबर २५ रोजी साजरा केला जात असल्याचा पहिला उल्लेख चौथ्या शतकात आढळतो, ज्याने ख्रिस्ती धार्मिक विधींमध्ये एक महत्त्वपूर्ण टप्पा निर्माण केला. विशेषतः, चर्चच्या विविध पित्यांनी या दिनांकाची मान्यता दिल्यामुळे, नाताळ हा ख्रिस्ती धर्मातील प्रमुख सण ठरला. [४]
तथापि, रिफॉर्मेशन काळात नाताळच्या उत्सवाबाबत वाद उद्भवले. विशेषतः प्युरिटन गटाने त्यास कॅथोलिक अतिरिक्तता म्हणून टीका केली, ज्यामुळे १७व्या शतकात इंग्लंडमध्ये त्यावर तात्पुरती बंदी घालण्यात आली होती. [५]
याउलट, व्हिक्टोरियन काळात साहित्याच्या प्रभावाने, उदा., चार्ल्स डिकन्स यांच्या साहित्याने, कुटुंब, उदारता आणि सामाजिक जबाबदारी यांसारख्या विषयांवर भर दिल्यामुळे नाताळ परंपरांचा पुन्हा प्रचार झाला. [६]
आधुनिक समाजात नाताळ अधिकाधिक व्यापारीकरण झाल्याचे दिसून येते, ज्यामुळे त्याच्या धार्मिक महत्वाला ओहोटी लागली आहे. या सणाच्या काळात ग्राहक खर्चामध्ये वाढ होते, जिथे खरेदी आणि भेटवस्तू देण्यावर भर दिला जातो, तर आत्मपरिक्षण आणि आध्यात्मिकता बाजूला राहते. [३]
या बदलामुळे पवित्र परंपरांच्या व्यापारीकरणावर आणि सणाच्या मूळ अर्थावर त्याचा झालेला परिणाम याबाबत अनेक चर्चा झाल्या आहेत. [३]
याव्यतिरिक्त, नाताळ विविध संस्कृतींमध्ये विविध प्रकारे साजरा केला जातो, जसे मेक्सिकोमध्ये ‘लास पोसादास’ आणि इटलीमध्ये क्रिब्सची सजावट. या प्रादेशिक परंपरा नाताळच्या जागतिक स्वरूपाचे वैविध्य दाखवतात. [७]
एकंदरीत, नाताळ हा ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रभावांचा संगम आहे, जो समाज, कुटुंब आणि इतिहासाशी असलेले नाते जपण्यासाठीचे सामूहिक सण साजरे करण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो. तथापि, आधुनिक व्यापारीकरणामुळे या सणाच्या पारंपरिक आणि धार्मिक महत्त्वाला नवीन आव्हाने निर्माण झालेली आहेत. [९]
भारतात सर्वप्रथम ‘नाताळ’ हा शब्द ख्रिसमससाठी कोणी वापरला?
‘नाताळ’ हा शब्द मूळ लॅटिन शब्द ‘नातालिस’ (natalis) वरून घेतला आहे, ज्याचा अर्थ “जन्माशी संबंधित” असा आहे. ख्रिस्ताच्या जन्माशी निगडित असल्यामुळे, पुढे हा शब्द ख्रिसमससाठी वापरला जाऊ लागला. पोर्तुगीज भाषेत ‘नाताळ’ (Natal) शब्दाचा थेट अर्थ ‘ख्रिसमस’ असा आहे.
१६व्या शतकात पोर्तुगीजांनी भारतात, विशेषतः गोव्यात, प्रवेश केला आणि तेथे ख्रिस्ती धर्माचा प्रचार सुरू केला. पोर्तुगीजांच्या प्रभावामुळे भारतात ख्रिसमस सणासाठी ‘नाताळ’ हा शब्द रूढ झाला. विशेषतः गोवा आणि गुजरातसारख्या प्रदेशात पोर्तुगीज भाषेचा आणि परंपरांचा प्रभाव होता, ज्यामुळे ख्रिसमससाठी ‘नाताळ’ हा शब्द वापरण्याची प्रथा सुरू झाली.
तसेच, दक्षिण आफ्रिकेतील ‘नाताळ’ या प्रदेशाच्या नावाशीही याचा संबंध आहे. पोर्तुगीज अन्वेषक वास्को द गामा याने ख्रिसमसच्या दिवशी, म्हणजेच १४९७ साली, या प्रदेशाचे शोध लावल्याने त्या ठिकाणाला ‘नाताळ’ असे नाव देण्यात आले.
यामुळे भारतात ‘नाताळ’ हा शब्द ख्रिसमससाठी पोर्तुगीजांच्या प्रभावातून प्रथम वापरला गेला असावा, असा विश्वास आहे.
इतिहास
प्रारंभिक साजरेकरण
नाताळचा उगम विविध प्राचीन सणांशी संबंधित आहे, विशेषतः शीतकालीन संक्रांतीशी. ख्रिस्ती धर्माच्या उदयापूर्वी, अनेक संस्कृतींमध्ये वर्षातील सर्वात छोटा दिवस साजरा करण्यासाठी उत्सव आयोजित केले जात. उदाहरणार्थ, रोमन लोक ‘सॅटर्नालिया’ नावाचा साप्ताहिक सण साजरा करत असत, ज्यामध्ये सूर्याच्या पुनर्जन्माचा सन्मान करण्यासाठी समाजातील नेहमीच्या नियमांचा भंग करून लोक एकमेकांना भेटवस्तू देत असत आणि आनंदोत्सव साजरा करत असत. [१]
नाताळचा उदय
येशू ख्रिस्ताचा जन्म डिसेंबर २५ रोजी साजरा करण्याचा पहिला उल्लेख ‘Chronograph of 354’ मध्ये आढळतो, जो इ.स. ३३६ मध्ये रोममध्ये लिहिला गेला असे मानले जाते. [४] प्रारंभिक ख्रिस्ती लेखक इरेनिअस आणि टर्टुलियन यांनी या दिनांकाचा उल्लेख केलेला नसला तरी, चौथ्या शतकाच्या उत्तरार्धात चर्चचे पिताश्री जॉन ख्रिसोस्टम, आगस्टीन ऑफ हिप्पो आणि जेरोम यांनी डिसेंबर २५ या दिनांकाला येशूच्या जन्मदिन म्हणून मान्यता दिली. नाताळचा उत्सव सुरुवातीला भक्तांच्या स्वतःच्या पद्धतीने साजरा केला जाई, परंतु हळूहळू तो अधिकृत सण म्हणून मान्यता प्राप्त करू लागला. [४]
मध्ययुगीन ते आधुनिक परिवर्तन
१७व्या शतकात इंग्लंडमध्ये काही गटांनी नाताळवर टीका केली, विशेषतः प्युरिटन्सनी त्याला “पोपरी” आणि अवाजवीता म्हणून पाहिले. त्याउलट, अँग्लिकन चर्चने या उत्सवाला प्रोत्साहन दिले आणि सण व संतांच्या दिवसांचे अधिक व्यापक पद्धतीने पालन करण्याची शिफारस केली. प्युरिटन्स आणि अँग्लिकन यांच्यातील संघर्षामुळे इंग्लिश गृहयुद्धात संसदेने किंग चार्ल्स प्रथमवर विजय मिळवल्यानंतर १६४७ मध्ये इंग्लंडमध्ये नाताळवर बंदी घालण्यात आली. व्हिक्टोरियन काळात चार्ल्स डिकन्सच्या साहित्याच्या प्रभावामुळे नाताळच्या परंपरांचा पुन्हा प्रसार झाला. त्यांच्या लिखाणाने विद्यमान परंपरांना लोकप्रिय केले आणि नाताळचे आधुनिक चित्र तयार करण्यात मदत केली, ज्यात कुटुंब, उदारता आणि सामुदायिक साजरेकरणावर भर देण्यात आला. [६]
सांस्कृतिक संमिश्रण
नाताळच्या परंपरांनी आकार घेतल्याने त्यात विविध पगन घटकांचा समावेश झाला. आज आपण पाहत असलेल्या काही प्रथा, जसे की ख्रिसमस वृक्ष सजविणे आणि मिसलटोच्या खाली चुंबन घेणे, या प्राचीन सणांमधूनच उदयास आल्या आहेत. [२] १७व्या शतकाच्या मध्यात “ओल्ड फादर ख्रिसमस” ही व्यक्ती दिसून येऊ लागली, जी कालांतराने सणासुदीच्या हंगामात भेटवस्तू देणारी आनंदी व्यक्ती बनली. [६] आज, नाताळ हा ख्रिस्ती, ऐतिहासिक आणि लोककथात्मक घटकांचा संगम आहे, जो दाखवतो की कसे सांस्कृतिक प्रथांमध्ये बदल होत जाऊन शतकांनंतर एक बहुआयामी उत्सव साजरा केला जातो.
परंपरा आणि प्रथा
नाताळच्या परंपरा आणि प्रथा शतकानुशतके विकसित होत आल्या आहेत, ज्यामुळे धार्मिक महत्त्व आणि सांस्कृतिक प्रथांचा एकत्रित संगम दिसून येतो. या प्राचीन परंपरांमुळे उत्सवाचा आनंद वाढतो आणि कुटुंब व समाजातील सदस्यांमध्ये एकजूट निर्माण होते. यामुळे सण साजरा करत असताना इतिहासाशी जोडलेले नाते आणि सातत्य जपले जाते. [३]
मुख्य प्रथा
ख्रिसमस वृक्ष
ख्रिसमस वृक्ष हा सणाच्या उत्साहाचे केंद्रबिंदू आहे आणि तो कुटुंबीयांच्या एकत्रित साजरेकरणाचे ठिकाण ठरतो. कुटुंबातील सदस्य विविध सजावट, लाइट्स, आणि टिन्सेलसह वृक्ष सजवतात, ज्यामुळे एक आनंददायी वातावरण निर्माण होते. ख्रिसमस वृक्ष सजविण्याची ही प्रथा शतकानुशतके जुनी आहे आणि ती विविध संस्कृतींमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारे साजरी केली जाते. उदाहरणार्थ, पाश्चात्य देशांमध्ये बहुतेक कुटुंब त्यांच्या घरी ख्रिसमस वृक्ष सजवतात, तर काही आशियाई देशांत जागेची मर्यादा असल्यामुळे कृत्रिम वृक्षांना अधिक पसंती मिळाली आहे. [१०]
ख्रिसमस लाइट्स
ख्रिसमस लाइट्स हा उत्सवाला जादुई स्पर्श देतात, ज्यामुळे घर आणि सार्वजनिक ठिकाणे उजळून निघतात. या झगमगणाऱ्या सजावट आनंद आणि विस्मय निर्माण करतात, आणि अनेक ठिकाणी समुदाय एकत्र येऊन सुंदर लाइट्सच्या प्रदर्शनाचा आनंद घेतात. [१०]
भेटवस्तूंची देवाणघेवाण आणि सांताक्लॉज
भेटवस्तूंची देवाणघेवाण हा एक प्रिय प्रकार आहे, जो उदारता आणि सद्भावनेचे प्रतीक आहे. अनेक लौकिक साजरेकरणात सांताक्लॉज ही एक महत्त्वाची व्यक्तिरेखा आहे, जो देणगीच्या भावनेचे प्रतीक आहे. लहान मुले त्यांच्या आगमनाची आतुरतेने वाट पाहतात, पत्र लिहून त्यांच्याशी संवाद साधतात आणि सांताक्लॉज असलेल्या परेडमध्ये सहभागी होतात. [१०]
मेजवानीचे भोजन
सणाच्या काळात एकत्रित भोजनाचा आदानप्रदान हा एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक कार्य आहे, ज्यामुळे समुदाय आणि कुटुंबांमध्ये एकता प्रकट होते. पारंपरिक भोजन विविध संस्कृतींमध्ये भिन्न असते; जसे, ज्यू परंपरेत विशिष्ट आहार नियम पाळले जातात, तर इतर संस्कृतींमध्ये विशेष आहार प्रथा असतात, जसे की काही देशांमध्ये केवळ उजव्या हाताने भोजन करणे प्रचलित आहे. [९]
वैशिष्ट्यपूर्ण सांस्कृतिक प्रथा
विविध संस्कृतींमध्ये नाताळच्या साजरेकरणासाठी अनोख्या परंपरा आहेत. उदाहरणार्थ, इटलीमध्ये ‘ला बेफाना’ नावाची एक दयाळू जादूगार एपिफनी ईव्हच्या रात्री मुलांना भेटवस्तू देते. फिलिपिन्समध्ये “सिंबंग गाबी” नावाच्या नाताळपूर्व पहाटेच्या प्रार्थनासत्रांचे आयोजन केले जाते. स्वीडनमध्ये डिसेंबर १३ रोजी सेंट लुसिया दिन साजरा केला जातो, ज्यामध्ये लुसियाचे पोशाख घालून मुलगी एक मिरवणूक नेते, ज्यामुळे ख्रिसमसच्या सणाला सुरुवात होते. [३][१०]
नाताळ कॅरोल्स
नाताळच्या सणाच्या आनंदात आणि उत्साहात भर घालणाऱ्या कॅरोल्सचा ख्रिस्ती धर्मातील विशेष महत्त्व आहे. नाताळ कॅरोल्समधून प्रभु येशूच्या जन्माचा आनंद आणि नाताळच्या पवित्रतेचा संदेश दिला जातो. खाली काही जगप्रसिद्ध नाताळ कॅरोल्सची माहिती दिली आहे:
१. सायलेंट नाईट (Silent Night)
“सायलेंट नाईट, होली नाईट” ही जगातील सर्वांत लोकप्रिय कॅरोल्सपैकी एक आहे. या गाण्याची रचना १८१८ मध्ये ऑस्ट्रियात फादर जोसेफ मोहर आणि संगीतकार फ्रान्झ ग्रुबर यांनी केली. प्रभु येशूच्या शांत आणि पवित्र जन्मरात्रीची भावना या गाण्यातून प्रकट होते.
२. जॉए टू द वर्ल्ड (Joy to the World)
“जॉए टू द वर्ल्ड” हे गाणे १७१९ मध्ये इसाक वॅट्स यांनी लिहिले असून, हे येशू ख्रिस्ताच्या आगमनाचा आनंद व्यक्त करते. हे गाणे विशेषतः ख्रिसमसच्या प्रसंगी गायले जाते आणि त्याचे संगीत व्हर्जिनिया येथील लोवेल मेसन यांनी बनवले आहे.
३. ओ होली नाईट (O Holy Night)
फ्रेंच कवी प्लासिड कपो यांनी या गाण्याचे मूळ शब्द फ्रेंचमध्ये लिहिले होते. नंतर अमेरिकन संगीतकार जॉन ड्वाइट यांनी ते इंग्रजीत भाषांतरित केले. हे गाणे येशूच्या जन्माच्या पवित्र रात्रीच्या संदर्भात आहे, ज्यामध्ये मानवजातीवरील त्याच्या प्रेमाचा संदेश आहे.
४. डेक द हॉल्स (Deck the Halls)
“डेक द हॉल्स” हे एक पारंपरिक वेल्श गाणे आहे, ज्याचे मूळ संगीत १६व्या शतकात बनले होते. हे गाणे ख्रिसमस सजावटीसाठी प्रोत्साहित करते, ज्यामध्ये नाताळच्या सजावटीचे वर्णन केलेले आहे.
५. हार्क! द हेराल्ड एंजल्स सिंग (Hark! The Herald Angels Sing)
हे कॅरोल इंग्लिश लेखक चार्ल्स वेस्ली यांनी १७३९ मध्ये लिहिले आहे. गाण्यात देवदूतांनी येशू ख्रिस्ताच्या जन्माची घोषणा करताना गाणे गायले आहे. या गाण्याची धून फेलिक्स मेंडेल्सन यांनी दिली आहे.
६. अडेस्टे फिडेलिस (Adeste Fideles) / ओ कम, ऑल यी फेथफुल (O Come, All Ye Faithful)
“अडेस्टे फिडेलिस” हे लॅटिन भाषेतील पारंपरिक कॅरोल आहे, ज्याचे इंग्रजी भाषांतर “ओ कम, ऑल यी फेथफुल” म्हणून प्रसिद्ध आहे. हे गाणे येशूच्या जन्माच्या उत्सवात सर्व विश्वासू लोकांना आमंत्रित करते.
७. लिटिल ड्रमर बॉय (Little Drummer Boy)
हे गाणे एक काल्पनिक कथा सांगते, ज्यात एक गरीब मुलगा प्रभु येशूसमोर ड्रम वाजवतो. या गाण्यातून प्रकट होतो की, आपल्या कडून देवासाठी जे सर्वांत उत्तम असू शकते, ते देण्याचा प्रयत्न करावा.
८. व्हेन्क्रिसमस ट्रीज (O Christmas Tree)
हे गाणे ख्रिसमस ट्रीचे वर्णन करते, ज्यामध्ये ट्रीची हिरवळ आणि त्याची सजावट यांच्यावर भर दिला आहे. मूळ जर्मन भाषेतील हे गाणे (O Tannenbaum) नंतर इंग्रजीत अनुवादित केले गेले.
९. व्हे विश यू अ मेरी ख्रिसमस (We Wish You a Merry Christmas)
हे गाणे शुभेच्छा देण्यासाठी वापरले जाते आणि त्यातील शब्दांमुळे ख्रिसमसच्या सणासाठी आनंद, शांती आणि सुखाच्या शुभेच्छा दिल्या जातात. हे गाणे नाताळच्या शेवटी गायले जाते.
१०. फर्स्ट नोएल (The First Noel)
“फर्स्ट नोएल” हे पारंपरिक इंग्रजी गाणे आहे, ज्यामध्ये पहिल्या ख्रिसमसच्या रात्री देवदूतांनी ख्रिस्ताच्या जन्माची घोषणा केली, यावर प्रकाश टाकला आहे.
प्रतीकात्मकता
प्रतिमा आणि पवित्र कला
ख्रिस्ताच्या पूर्वेकडील ऑर्थोडॉक्स पंथांमध्ये नाताळच्या साजरेकरणात पवित्र कला आणि प्रतिमांचे महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. या दृश्यात्मक प्रतीकांमुळे केवळ नाताळाच्या कथानकाचे चित्रण होत नाही, तर त्यातून खोल अध्यात्मिक सत्य देखील उलगडले जाते. यामुळे भक्तांना ध्यान आणि प्रार्थना करण्यासाठी एक आध्यात्मिक खिडकी मिळते. बायबलमधील पात्रे आणि दृश्यांचे चित्रण उपासनेचा अनुभव समृद्ध करते आणि भक्तांना नाताळाच्या कथेशी जवळून जोडते. [११]
नाताळचे मॅनेजर दृश्य
मॅनेजर दृश्यात पवित्र कुटुंबासोबत विनम्र मेंढपाळ, भव्य मॅगी आणि देवदूतांची उपस्थिती असते, ज्यात नाताळाच्या कथेतून साधेपणा, नम्रता आणि दिव्य प्रेमाची महत्ता अधोरेखित केली जाते. या प्रतीकात्मक प्रतिमेतून अनेकांच्या हृदयात नाताळच्या काळात आशय प्रकट होतो. एपिफनीच्या सणाच्या आधी मॅनेजरमध्ये तीन राजांचे स्थान ठेवल्यामुळे त्यांनी दिलेल्या सोने, धूप, आणि गंध यांचा संदर्भ मिळतो, जे येशूच्या राजेपणा, दिव्यता, आणि पवित्र मानवतेचे प्रतीक मानले जाते. [१२][१३]
धार्मिक सजावट
नाताळातील धार्मिक सजावट अनेक संस्कृतींमध्ये अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. उदाहरणार्थ, ख्रिसमस वृक्ष हा चिरंतन जीवनाचे प्रतीक म्हणून पाहिला जातो, तर मेणबत्त्या किंवा लाइट्स येशूला जगाचा प्रकाश म्हणून दाखवतात. [४] विविध प्रकारच्या सजावट आणि मॅनेजर दृश्यांनी स्थानिक परंपरांचे प्रतिबिंब दाखवले आहे, ज्यात उपलब्ध साधनांचा उपयोग करण्यात आलेला आहे. या प्रतीकांमुळे सणाच्या अर्थपूर्णतेत भर पडते. [१४]
नाताळाचे रंग
नाताळाशी संबंधित रंग – लाल, हिरवा, सोनेरी, पांढरा, निळा आणि चांदी यांचे स्वतःचे प्रतीकात्मक अर्थ आहेत. उदाहरणार्थ, लाल रंग त्यागमय प्रेमाचे प्रतीक आहे, तर पांढरा रंग निर्मळता आणि शांती दर्शवतो. हे रंग नाताळाच्या सणाच्या प्रेम, जीवन, आणि आनंदाच्या शाश्वत संकल्पनांना अधोरेखित करतात. [१५]
भेटवस्तू आणि त्यांचे महत्त्व
नाताळात भेटवस्तू देणे ही मॅगीने बाल येशूला दिलेल्या भेटींची आठवण आहे, ज्यातून येशूच्या अवताराचे राजेशाही गुण प्रतीत होतात. ही कृती सणाच्या प्रसन्नतेला आणि उदारतेला समर्थन देते आणि ख्रिस्ती लोकांना दयाळूपणाच्या कृत्यांतून गॉस्पेल पसरवण्यास प्रेरित करते. [१३][१४]
कँडी केन आणि इतर प्रतीक
कँडी केन हा नाताळाचा एक लोकप्रिय प्रतीक बनला आहे. त्याचा आकार मेंढपाळाच्या काठीसारखा असून, त्यामागे येशूला ‘सज्जन मेंढपाळ’ म्हणून दाखवण्याचा विचार आहे. कँडी केनचे रंग – पांढरा आणि लाल – पवित्रता आणि ख्रिस्ताचे रक्त यांचे प्रतीक आहेत. यामुळे नाताळाच्या प्रथांमध्ये अधिक खोल अर्थाचा समावेश होतो. [१६]
सांताक्लॉजचा नाताळ सणातील भूमिका
सांताक्लॉज हा नाताळच्या सणातील सर्वांत प्रसिद्ध आणि प्रिय व्यक्तिरेखांपैकी एक आहे. सांताक्लॉजची प्रतिमा भेटवस्तू देणाऱ्या, आनंदी, लाल पोशाखातील वृद्ध व्यक्तीची आहे, जो जगभरातील मुलांसाठी खास असतो. आधुनिक सांताक्लॉजचे मूळ सेंट निकोलस या ख्रिस्ती संताकडे आहे. सेंट निकोलस ४थ्या शतकात मायरा (आधुनिक तुर्कस्तान) येथे बिशप होते आणि ते त्यांच्या दयाळूपणा आणि गरीबांना मदतीसाठी प्रसिद्ध होते. त्यांनी लहान मुलांसाठी आणि गरजूंना दिलेल्या योगदानामुळे त्यांना संत म्हणून ओळखले जात होते. पुढे, त्यांच्या जीवनातील कथांना आधारभूत करूनच सांताक्लॉजची आधुनिक प्रतिमा तयार झाली.
सांताक्लॉजची मूळ कथा आणि तिचे परिवर्तन
सांताक्लॉजच्या आधुनिक प्रतिमेचा विकास अमेरिकेतील सांस्कृतिक आणि व्यावसायिक प्रभावांतून झाला. १८२३ मध्ये ‘अ व्हिजिट फ्रॉम सेंट निकोलस’ या प्रसिद्ध कवितेत सांताक्लॉजचे वर्णन छोटे, गोलमटोल आणि हसतमुख माणूस असे केले आहे. पुढे, १९व्या शतकात थॉमस नास्ट यांनी अमेरिकेतील ‘हार्पर्स’ मासिकासाठी सांताक्लॉजचे चित्र तयार केले, ज्यामध्ये लाल रंगाचा पोशाख, पांढरी दाढी, आणि हसतमुख चेहरा असलेली सांताक्लॉजची प्रतिमा दिसते. ही प्रतिमा जगभर प्रसिद्ध झाली आणि आधुनिक काळातील सांताक्लॉजच्या रूपाची ओळख बनली.
सांताक्लॉजला प्रत्येक वर्षी नाताळच्या पूर्वसंध्येला (२४ डिसेंबर) रात्री मुलांच्या घरी जाऊन भेटवस्तू देणारा, खुशी निर्माण करणारा म्हणून चित्रित केले जाते. मुलं सांताक्लॉजसाठी पत्र लिहून त्यांच्याकडून भेटवस्तूंची विनंती करतात. विशेषतः पाश्चिमात्य देशांत सांताक्लॉजचा उत्साह अधिक असून सांताक्लॉजचे परेड, भेटवस्तू वितरण कार्यक्रम, आणि मोठ्या प्रमाणात साजरे केलेले उत्सव आयोजित केले जातात.
सांताक्लॉजबद्दलची मिथके आणि गैरसमज
सांताक्लॉजच्या आजच्या प्रतिमेत अनेक मिथके आणि गैरसमज देखील आहेत, ज्यात काही प्रचलित आहेत:
- सांताक्लॉज खरोखरच अस्तित्वात होता:
आजकालचे लहान मुले सांताक्लॉजला एक वास्तविक व्यक्ति मानतात, जो नाताळच्या रात्री गुपचूप भेटवस्तू ठेवतो. प्रत्यक्षात, सांताक्लॉज एक पौराणिक कथा आहे, ज्याची प्रेरणा सेंट निकोलसच्या जीवनातून घेतली गेली आहे. - उत्तरेकडील ध्रुवावर राहणारा सांताक्लॉज:
अनेक कहाण्या सांगतात की सांताक्लॉज उत्तरेकडील ध्रुवावर राहतो आणि तिथे त्याची कार्यशाळा असते, जिथे त्याचे अनेक गुप्त सहाय्यक त्याच्या बरोबर खेळणी बनवतात. हा पूर्णतः काल्पनिक विचार आहे, परंतु मुलांमध्ये यामुळे सांताक्लॉजबद्दलची रहस्ये आणि आकर्षण वाढते. - सांताक्लॉजची प्रतिमा ‘कोका कोला’ कंपनीने बनवली:
एक लोकप्रिय गैरसमज असा आहे की कोका-कोला कंपनीने सांताक्लॉजची लाल आणि पांढऱ्या रंगातील प्रतिमा तयार केली. प्रत्यक्षात, सांताक्लॉजच्या प्रतिमेचा विकास १९व्या शतकाच्या शेवटी अमेरिकेत सुरू झाला होता, परंतु कोका-कोलाने त्यांच्या जाहिरातींतून ही प्रतिमा अधिक लोकप्रिय केली. - सांताक्लॉज फक्त ख्रिस्ती लोकांसाठीच आहे:
अनेकदा असे मानले जाते की सांताक्लॉज ही ख्रिस्ती धर्माशी संबंधित व्यक्तीरेखा आहे. परंतु आजच्या काळात सांताक्लॉजची प्रतिमा एक सार्वत्रिक भेटवस्तू देणारा म्हणून प्रसिध्द झाली आहे आणि तो नाताळ सणाच्या आनंदाशी जोडला जातो, ज्यामध्ये विविध धर्मीय लोक देखील सहभागी होतात. - मुलांचे चांगले-वाईट वर्तन तपासणारा सांताक्लॉज:
असा समज आहे की सांताक्लॉज मुलांच्या वर्तनावर लक्ष ठेवतो आणि चांगल्या मुलांना फक्त भेटवस्तू देतो. ही कहाणी मुलांमध्ये शिस्त आणि सद्गुणांचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी बनवली गेली आहे, जी प्रत्यक्षात एक काल्पनिक कल्पना आहे.
सांताक्लॉजची सणात असलेली भूमिका
सांताक्लॉजचा नाताळ सणात महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. सांताक्लॉजचे आगमन नाताळच्या उत्सवाचा उत्साह वाढवते, विशेषतः मुलांमध्ये त्याच्याबद्दल विशेष आकर्षण असते. सांताक्लॉज हे उदारता, आनंद, आणि प्रेमाचे प्रतीक आहे, जो नाताळच्या मुख्य संदेशाशी जुळणारा आहे. सांताक्लॉजच्या माध्यमातून दिल्या जाणाऱ्या भेटवस्तूंचा अर्थ फक्त वस्तूंमध्ये नसून, एकमेकांमध्ये आनंद आणि सहकार्याची भावना निर्माण करणे, हा आहे.
अशा प्रकारे, सांताक्लॉज हा एक पौराणिक परंतु अत्यंत प्रिय व्यक्तिरेखा बनली आहे, जी नाताळच्या सणात उत्सव, प्रेम, आणि आशेचा संदेश देते.
आधुनिक साजरेकरण
परंपरांचा विकास
आधुनिक नाताळ साजरेकरण मध्ययुगीन काळातील परंपरांपासून बरेच वेगळे झाले आहे. त्या काळात उत्सवात मुख्यतः नाच-गाण्याच्या समारंभांचा समावेश होता आणि सरदार व सरंजामदार यांच्या मेजवान्यांमध्ये विविध प्रकारचे खाद्यपदार्थ, जसे की शेळीचे मांस, कोंबडी, आणि वाइन यांचा समावेश असे. [१७] तथापि, १९व्या शतकात या उत्सवाचे स्वरूप बदलले आणि भेटवस्तूंच्या देवाणघेवाणीकडे अधिक भर दिला जाऊ लागला. या बदलाला औद्योगिक क्रांती आणि ग्राहक संस्कृतीचा उदय या घटकांनी चालना दिली. [३]
व्यापारीकरण आणि ग्राहक संस्कृती
नाताळाच्या व्यापारीकरणामुळे तो मुख्यतः ग्राहक-केंद्रित सण बनला आहे. औद्योगिक क्रांतीमुळे वस्तूंचे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आणि परवडणाऱ्या किंमतीत उपलब्धता यामुळे विविध सामाजिक गटांना भेटवस्तू आणि सजावट खरेदी करून उत्सवात सहभागी होणे सोपे झाले. [३] यामुळे खरेदीला अधिक महत्त्व मिळाले, ज्यात जाहिरात आणि विपणन या सणासुद्धा ग्राहकांच्या खरेदीवर प्रभाव टाकतात. परिणामी, नाताळाच्या मूळ धार्मिक तत्त्वांना ओहोटी लागून त्याचे व्यापारीकरण झाल्याचे दिसते, ज्यात ब्लॅक फ्रायडे आणि सायबर मंडे यांसारख्या विक्री दिवसांची भर पडली आहे. [३]
माध्यमांचा प्रभाव
मास माध्यमांनी नाताळाच्या व्यापारीकरणात मोठी भूमिका बजावली आहे. टेलिव्हिजन जाहिराती, ऑनलाइन जाहिराती आणि सोशल मीडियावरच्या मोहिमा या सणाच्या खरेदीसाठी लोकांना प्रोत्साहित करतात. [३] जाहिरातींमध्ये सहसा भेटवस्तूंच्या देवाणघेवाणीकेंद्रित आनंदी कुटुंबीयांचे क्षण दाखवले जातात, ज्यामुळे नाताळ सणासाठी ग्राहक संस्कृतीला प्रोत्साहन मिळते. यामुळे नाताळाचा सण धार्मिक विचारापेक्षा खरेदीकडे झुकल्याचे दिसते.
वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक अभिव्यक्ती
नाताळ साजरेकरण विविध संस्कृतींमध्ये स्थानिक परंपरा आणि रीतीरिवाजांचे प्रतीक आहे. उदाहरणार्थ, मेक्सिकोमध्ये ‘लास पोसादास’ या मिरवणुकीत मरियम आणि जोसेफ यांच्या आश्रयाच्या शोधाची पुनर्कृती केली जाते, तर रंगीबेरंगी पिन्याटास उत्सवात खेळ आणि आनंद आणतात. [७] स्वीडनमध्ये सेंट लुसिया दिन साजरा केला जातो, ज्यामध्ये लुसियाच्या पोशाखातील मुली मेणबत्त्यांच्या प्रकाशात मिरवणूक नेतात, ज्याचा अर्थ वर्षातील अंधाऱ्या काळात प्रकाश आणणे होतो. इटलीत विस्तृत नॅटिव्हिटी दृश्ये सणाच्या उत्सवाचे केंद्रबिंदू ठरतात, ज्यामुळे धार्मिक महत्त्व आणि सामुदायिक जीवन यांचे मिश्रण दिसून येते. [८]
विधी आणि इंद्रियानुभव
सांस्कृतिक विधी, जसे की एकत्र भोजन आणि विशिष्ट प्रथा, आजही आधुनिक नाताळ साजरेकरणात महत्त्वाचे स्थान राखतात. या प्रथांमुळे आनंदी वातावरण निर्माण होते आणि कुटुंबीयांमध्ये भावनिक संबंध आणि जुन्या आठवणी जपल्या जातात. [९] सणाच्या पारंपरिक चवी, सुगंध आणि गाण्यांचे अनुभव हा सण विशेष असल्याची भावना निर्माण करतात आणि सामुदायिक संबंधांना दृढ करतात. [९]
आधुनिक प्रथा
आधुनिक मॅनेजर दृश्ये
आजची मॅनेजर दृश्ये परंपरा आणि नवकल्पना यांचे मिश्रण दाखवतात, ज्यात या प्राचीन प्रथेचे सातत्य आणि बदलण्याची क्षमता दिसून येते. समकालीन मॅनेजर दृश्ये साध्या रचनांपासून ते विविध सामग्री आणि कलात्मक शैलींचा वापर करून बनवलेल्या विस्तृत सजावटांपर्यंत असतात. काही आधुनिक कलाकारांनी मॅनेजर दृश्यांमध्ये सामाजिक आणि राजकीय विषयांचा समावेश केला आहे, ज्यामुळे आधुनिक काळातील मुद्दे प्रतिबिंबित होतात आणि तरीही या शाश्वत कथानकाचा मूळ अर्थ अबाधित राहतो. [१८][१३]
कुटुंब आणि समाजातील प्रथा
परंपरागत प्रथा आणि उत्सव अजूनही नाताळ साजरेकरणाचा महत्त्वाचा भाग आहेत, ज्यामुळे इतिहासाशी जोडलेले नाते आणि सणाच्या मूळ घटकांशी सातत्य राखले जाते. लोकप्रिय प्रथांमध्ये ख्रिसमस वृक्ष सजवणे, केरोले गाणे आणि भेटवस्तूंची देवाणघेवाण यांचा समावेश होतो, ज्यामुळे उत्साही वातावरण तयार होते आणि कुटुंबीयांमधील संबंध अधिक दृढ होतात. या प्रथा आनंद आणि आठवणींनी परिपूर्ण आहेत, ज्यामुळे सणाचा खरा अर्थ समजतो. या परंपरांचे जतन केल्याने कुटुंबांना सांस्कृतिक वारसा आणि अमूल्य आठवणी पुढील पिढीला सोपवण्याची संधी मिळते. [३]
प्रादेशिक विविधता
मेक्सिकोतील नाताळ साजरेकरण
मेक्सिकोमध्ये सणासुदीचा काळ १६ डिसेंबर ते २४ डिसेंबरदरम्यान “लास पोसादास” नावाच्या मिरवणुकांनी भरलेला असतो. या मिरवणुकीत मरियम आणि जोसेफ यांनी बेथलेहेममध्ये आश्रय शोधण्याचे दृश्य पुन्हा साकारले जाते. स्थानिक समुदायातील सदस्य पवित्र कुटुंबाचे पोशाख परिधान करून घराघरांतून आश्रय शोधण्यासाठी जातात, गीतं गातात आणि स्वागत करतात. याशिवाय, उत्सवाच्या वेळी रंगीत पिन्याटाजचा वापर केला जातो. तारेच्या आकाराच्या पिन्याटाज लहान मुलांना खेळण्यासाठी अंध करून फोडण्याची संधी दिली जाते, ज्यातून प्रयत्नशीलतेचे प्रतीक दिसून येते. [७]
ब्राझीलमधील नाताळ साजरेकरण
ब्राझीलमध्ये नाताळाचा सण उन्हाळ्यात साजरा केला जातो, ज्यात पारंपरिक मासे जेवणासारख्या विशेष खाद्यपदार्थांचा समावेश असतो. नाताळच्या पूर्वसंध्येला कुटुंबीय एकत्र येऊन जेवणाचा आनंद घेतात आणि नंतर भेटवस्तू उघडतात. सणाच्या उत्सवात एकत्रितपणा आणि ऋतुसंगत खाद्यपदार्थांचा आस्वाद घेतला जातो, ज्यामुळे ब्राझीलची विविधतेने समृद्ध संस्कृती आणि उत्साही सणभावना दिसून येते. [१९]
भारतामधील नाताळ साजरेकरण
भारतामध्ये नाताळ हा विविधतेने साजरा होणारा एक प्रमुख ख्रिस्ती सण आहे, जो फक्त ख्रिश्चन धर्मीयांमध्येच नव्हे, तर इतर धर्मीयांमध्येही उत्साही पद्धतीने साजरा केला जातो. नाताळच्या दिवशी आणि त्याच्या आजूबाजूला ख्रिस्ती समुदाय चर्चमध्ये विशेष प्रार्थनासत्रे आयोजित करतात, ज्यात प्रभु येशूच्या जन्माचे महत्त्व, त्यांच्या शिकवणींचे स्मरण आणि त्याच्यासाठी आभार व्यक्त करण्यासाठी प्रार्थना केली जाते. बहुतांश भारतीय चर्च मोठ्या प्रमाणावर सजवलेले असतात, विशेषतः मॅनेजर दृश्ये आणि ख्रिसमस वृक्ष यांची सजावट विशेष लक्ष वेधून घेते.
भारतातील नाताळ साजरेकरणात घरांमध्ये ख्रिसमस वृक्ष सजवणे, तारे लावणे आणि रंगीत दिव्यांनी सजावट करणे या प्रथा पाहायला मिळतात. तसेच, नाताळच्या रात्री (२४ डिसेंबर) मध्यरात्री विशेष मिस्सा आयोजित केली जाते, ज्यात कुटुंबीय आणि मित्रमंडळी एकत्र येतात. विविध राज्यांमध्ये विशेष खाद्यपदार्थांचा समावेश असतो, जसे की केरळमध्ये “अप्पम” आणि “स्ट्यू,” गोव्यात “बेबिंका” नावाचा गोड पदार्थ, तसेच मिठाई म्हणून बिस्किटे, केक्स, आणि खास पदार्थांचा समावेश असतो.
महाराष्ट्रातील नाताळ साजरेकरण
महाराष्ट्रामध्ये नाताळ सण विशेषतः ख्रिस्ती समुदायामध्ये मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. मुंबई, पुणे, नागपूर, कोल्हापूर आणि ठाणे या शहरांत नाताळ साजरा करणाऱ्यांची संख्या लक्षणीय आहे. महाराष्ट्रात नाताळच्या पूर्वसंध्येला ख्रिसमस ट्री आणि रंगीबेरंगी दिव्यांनी घरे सजवली जातात. विशेषतः मुंबईतील बांद्रा, सांताक्रूझ, माहिम आणि चर्चगेट या भागात नाताळच्या सजावट, रोषणाई आणि ख्रिसमस ट्री यांचा आनंद घेण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर गर्दी होते.
महाराष्ट्रातील ख्रिस्ती घरांमध्ये नाताळ सणाच्या निमित्ताने “सोरेक्के लाडू,” “नेवरी,” “खरवस,” आणि “काकवी” यांसारख्या पारंपरिक पदार्थांची सोय केली जाते. गोड पदार्थांमध्ये “रूम केक” (ज्यात ड्राय फ्रूट्सचा समावेश असतो) आणि “कुकीज” देखील बनवल्या जातात. नाताळच्या निमित्ताने चर्चमध्ये विशेष मिस्सा आयोजित केली जाते, ज्यात सामूहिक प्रार्थना, गीतं, आणि प्रभु येशूच्या शिक्षांचे आदरांजली अर्पण करण्यासाठी प्रवचन असते. नाताळचा सण महाराष्ट्रात केवळ धार्मिक परंपराच नाही तर सांस्कृतिक महत्त्वानेही साजरा केला जातो, ज्यामध्ये सर्व समाजाचे लोक एकत्र येऊन आनंद साजरा करतात.
संदर्भ
- The History of Christmas: From Pagan Festivals to Modern Traditions – Medium
- The Pagan Origins of Christmas: Saturnalia, Yule, and Other Pre-Christian Traditions – History Cooperative
- Christmas – Wikipedia
- History of Christmas Traditions in the 19th Century – ThoughtCo
- How advertising has shaped Christmas over the years – PBS NewsHour
- How has the commercialization of Christmas evolved over time? – ItsChristmasNow
- How do different cultures and religions celebrate Christmas? – ItsChristmasNow
- An anthropologist explains why we love holiday rituals and traditions – The Conversation
- How do different denominations within Christianity celebrate Christmas? – ItsChristmasNow
- The Nativity Story’s Timeless Message from Ancient Writings to Modern Audiences – Ancient Origins
- On the Meaning and Importance of the Nativity Scene – Catholic Culture
- What Is Christmas: It’s Meaning, History and Origin Explained – Crosswalk
- 49 Christmas Traditions and Customs: Festive Practices (2024) – Christmasphere
- The Fascinating History Behind These 24 Christmas Symbols – Reader’s Digest
- From Santa Claus to KFC: Tracing the origins of modern Christmas traditions – University of Toronto
- Introduction: Exploring the Diversity of Christmas Traditions Globally – King of Christmas
- Christmas Festivities And Traditions Around The World – Tourist Secrets
- Origins of Nativity Scenes – Shepherd of Souls
- Christmas Around The World – 12 Great Holiday Traditions – Destination The World