मुळा (Raphanus sativus) हे भाजीपाला पिक असून, ते कमी कालावधीत उत्पादन देणारे पीक आहे. मुळा हा त्याच्या ताज्या चवीसाठी आणि पौष्टिक गुणधर्मांसाठी प्रसिद्ध आहे. भारतीय आहारात मुळ्याचा वापर सलाड, कोशिंबीर, पराठे आणि लोणचं बनवण्यासाठी केला जातो. मुळ्यामध्ये जीवनसत्त्वे क आणि ब६ तसेच खनिजे मुबलक प्रमाणात आढळतात, ज्यामुळे तो आरोग्यासाठी उपयुक्त आहे. महाराष्ट्रात नाशिक, पुणे, सोलापूर आणि सांगली हे जिल्हे मुळा लागवडीसाठी ओळखले जातात. योग्य लागवड तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतकरी चांगला आर्थिक नफा मिळवू शकतात.
हवामान आणि जमीन
मुळा पिकासाठी योग्य हवामान आणि जमिनीची निवड महत्त्वाची आहे. पिकाच्या गुणवत्तेत सुधारणा करण्यासाठी वातावरण आणि मातीच्या पोषणक्षमतेचा विचार करणे आवश्यक आहे.
हवामान
- तापमान: मुळा पिकाला १५ ते २५ अंश सेल्सिअस तापमान पोषक असते. कमी तापमानामुळे मुळ्यांचा आकार छोटा होतो, तर जास्त तापमानामुळे मुळ्यांची चव कडू होते.
- हवामानाची गरज: मुळा हे सौम्य थंड हवामानात वाढणारे पीक आहे. दमट हवामानामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, त्यामुळे लागवडीसाठी कोरडे आणि थंड हवामान योग्य असते.
- पावसाची गरज: मुळा पिकासाठी ६० ते ८० सेंटीमीटर पावसाचे प्रमाण उत्तम आहे. पाण्याचा साचलेला परिणाम मुळ्यांच्या गुणवत्तेवर होतो, त्यामुळे चांगला निचरा होणारी जमीन असावी.
जमीन निवड
- जमिनीचे प्रकार: मुळा लागवडीसाठी मध्यम, भुसभुशीत आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध माती सर्वोत्तम मानली जाते. हलकी आणि गाळाची जमीन पिकाच्या गुणवत्तेसाठी लाभदायक ठरते.
- सामू (pH): जमिनीचा सामू ६ ते ७.५ च्या दरम्यान असावा. अधिक आम्लीय किंवा क्षारीय मातीमुळे मुळ्यांचे रंग आणि स्वादावर परिणाम होतो.
- मातीची तयारी: मुळा लागवड करण्यासाठी जमिनीतील ढेकळे फोडून माती मऊ करावी. नांगरणी आणि कुळवणी करून माती भुसभुशीत करावी. शेणखत आणि कंपोस्ट मातीमध्ये मिसळल्यास पोषणक्षमता वाढते.
लागवडीचा हंगाम
मुळा हे बारमाही पीक असून, ते वर्षभर लागवड करता येते. मात्र, प्रत्येक हंगामातील लागवड पद्धती आणि उत्पादनात फरक असतो.
खरीप हंगाम
खरीप हंगामात मुळ्याची लागवड साधारणतः जून ते जुलै महिन्यात केली जाते. पावसाळ्याचे वातावरण मुळा पिकाच्या चांगल्या वाढीस अनुकूल ठरते. मात्र, या हंगामात पाण्याचा निचरा व्यवस्थित होणे महत्त्वाचे आहे.
रब्बी हंगाम
रब्बी हंगामात मुळा लागवड साधारणतः ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात केली जाते. या कालावधीत थंड हवामान आणि कमी पाऊस असल्यामुळे मुळ्यांचा आकार आणि गुणवत्ता चांगली राहते. रब्बी हंगामातील लागवडीत शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळण्याची शक्यता असते.
उन्हाळी हंगाम
उन्हाळी हंगामात मुळा लागवड साधारणतः फेब्रुवारी ते एप्रिल महिन्यात केली जाते. उन्हाळ्यात मुळा पाण्याची गरज जास्त असते, त्यामुळे नियमित सिंचन करणे आवश्यक आहे. या हंगामात मुळ्यांची वाढ लवकर होते आणि बाजारात मागणी जास्त असते.
सुधारित जाती
मुळ्याच्या सुधारित जातींची निवड केल्यास उत्पादनात वाढ होते आणि विविध हवामानात पीक घेता येते.
पुसा चेतकी
ही जात कमी कालावधीत येणारी असून ४५ ते ५० दिवसांत काढणीस तयार होते. या जातीचा मुळा पांढरा आणि लांबट असतो. पुसा चेतकी रब्बी आणि उन्हाळी हंगामासाठी योग्य आहे.
जापानी पांढरी
ही जात उशिरा येणारी असून ६५ ते ७५ दिवसांत तयार होते. मुळ्यांचा आकार मोठा, पांढरा आणि रसाळ असतो. ही जात थंड हवामानात चांगले उत्पादन देते.
अर्का निशांत
अर्का निशांत ही जात लवकर येणारी असून, फळांचा रंग पांढरा आणि चव गोडसर असते. ही जात रोगप्रतिकारक असून, बुरशीजन्य रोगांना कमी बळी पडते. हेक्टरमागे ३०० ते ३५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
बियाणे प्रमाण आणि प्रक्रिया
मुळा पिकाची उगवण चांगली होण्यासाठी योग्य बियाणे प्रमाण आणि प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. चांगल्या उत्पादनासाठी उच्च गुणवत्तेची बियाणे वापरणे महत्त्वाचे आहे.
बियाणे प्रमाण
- हेक्टरमागे ६ ते ८ किलो बियाणे लागते. बियाणे प्रमाण हंगाम आणि जातीच्या प्रकारावर अवलंबून असते.
- उन्हाळी हंगामासाठी कमी प्रमाणात बियाणे वापरावे, कारण जास्त प्रमाणात वापरल्यास रोपांची वाढ कमी होते.
- खरीप आणि रब्बी हंगामात अधिक प्रमाणात बियाणे वापरले जाते, कारण या हंगामात बियाणे उगवण चांगली होते.
बियाणे प्रक्रिया
- पेरणीपूर्वी बियाणे २४ तास पाण्यात भिजवावे, ज्यामुळे उगवण जलद होते.
- बियाणे प्रक्रियेसाठी रायझोबियम किंवा पी.एस.बी. बॅक्टेरियाने बीजप्रक्रिया करावी. प्रति किलो बियाण्यास २५० ग्रॅम रायझोबियम वापरावा.
- बियाणे प्रक्रिया केल्यामुळे बुरशीजन्य रोग आणि कीड नियंत्रण होते, तसेच पिकाची उगवणक्षमता वाढते.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
मुळा लागवडीसाठी योग्य पूर्वमशागत करणे आणि योग्य लागवड पद्धती निवडणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. मुळ्याचे मुळ जमिनीत खोलवर जात असल्यामुळे मातीची भुसभुशीतता टिकवणे गरजेचे आहे.
पूर्वमशागत
- जमिनीची खोल नांगरणी करावी आणि ढेकळे फोडून माती मऊ करावी. नांगरणी केल्यानंतर २ ते ३ कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात.
- मुळा लागवडीपूर्वी हेक्टरमागे १५ ते २० टन चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे, ज्यामुळे मातीचा पोत सुधारतो आणि पोषणक्षमता वाढते.
- माती समपातळीत आणण्यासाठी आणि वाफसा तयार करण्यासाठी शेवटची वखरणी करावी.
लागवड पद्धती
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफ्यांवर मुळा लागवड केल्यास मुळ्यांची उगवण सुधारते आणि हवा आणि पाण्याचा निचरा चांगला होतो.
- सरी-वरंबा पद्धत: ही पद्धत खरीप हंगामात पाणी साचणे टाळण्यासाठी वापरली जाते. सरींमध्ये बी टोकून मातीने झाकावे.
- बीज पेरणी: पेरणी करताना ३० सेंमी अंतरावर सरी ओढाव्यात आणि १० ते १५ सेंमी अंतरावर बीज पेरावे. विरळणी करताना दोन रोपांत ५ ते १० सेंमी अंतर ठेवावे.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
मुळा पिकाच्या चांगल्या वाढीसाठी योग्य खते आणि नियमित पाणी व्यवस्थापन आवश्यक आहे. मुळा हे जमिनीत वाढणारे पीक असल्यामुळे मातीतील पोषणद्रव्यांची संतुलित मात्रा राखणे महत्त्वाचे आहे.
सेंद्रिय खते
- मुळा लागवड करण्यापूर्वी हेक्टरमागे १५ ते २० टन कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळावे. हे खते मातीच्या पोषणक्षमतेत सुधारणा करतात आणि जमिनीचा पोत सुधारतात.
- मुळा लागवडीसाठी हरभरा व मुगाच्या चांगल्या आच्छादनामुळे पिकास अतिरिक्त नत्र आणि सेंद्रिय पदार्थ मिळतात.
रासायनिक खते
- मुळा पिकासाठी ५० किलो नत्र, ४० किलो फॉस्फेट आणि ४० किलो पोटॅश प्रति हेक्टर आवश्यक आहे.
- नत्राची अर्धी मात्रा पेरणीपूर्वी, तर उर्वरित अर्धी मात्रा पेरणीनंतर २० दिवसांनी द्यावी. फॉस्फेट आणि पोटॅशची पूर्ण मात्रा पेरणीपूर्वी मातीमध्ये मिसळावी.
- रासायनिक खते वापरताना माती परीक्षण करून आवश्यकतेनुसार खतांचे प्रमाण ठरवावे.
सिंचन पद्धती
- मुळा पिकासाठी नियमित पाणी देणे महत्त्वाचे आहे. पेरणीनंतर हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे बियाण्यांची उगवण जलद होते.
- खरीप हंगामात ८ ते १० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. रब्बी हंगामात १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने आणि उन्हाळ्यात ५ ते ७ दिवसांच्या अंतराने सिंचन करावे.
- पाणी दिल्यानंतर पिकाच्या पानांवर पाणी न टाकता जमिनीला पाणी द्यावे, ज्यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव टाळता येतो.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
मुळा पिकाच्या वाढीसाठी आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण महत्त्वाचे आहे. योग्य आंतरमशागत पद्धती वापरल्यास पिकाची गुणवत्ता सुधारते आणि उत्पादन वाढते.
खुरपणी
- पेरणीनंतर १५ ते २० दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी, ज्यामुळे माती भुसभुशीत राहते आणि मुळांभोवती हवा खेळते.
- दुसरी खुरपणी पेरणीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी करावी. या वेळी मुळ्यांची विरळणी देखील करावी, ज्यामुळे मुळांची योग्य वाढ होते.
तण नियंत्रण
- मुळा पिकात तणांचे प्रमाण कमी ठेवणे आवश्यक आहे. तणांमुळे पोषणद्रव्ये शोषली जातात आणि पिकाच्या वाढीवर परिणाम होतो.
- तण नियंत्रणासाठी आंतरमशागत पद्धती वापरावी किंवा आवश्यक असल्यास गवतनाशके फवारावे.
- शेतात मल्चिंग पद्धत वापरल्यास तणांचे प्रमाण कमी होते आणि जमिनीतील ओलावा टिकवता येतो.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
मुळा पिकावर विविध रोग आणि कीडांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादन कमी होते आणि मुळ्यांची गुणवत्ता खालावते. योग्य व्यवस्थापन पद्धतींचा अवलंब केल्यास या समस्यांचा प्रभावीपणे मुकाबला करता येतो.
प्रमुख रोग
- करपा रोग:
- हा बुरशीजन्य रोग आहे, जो पानांवर काळे, लांबट चटटे निर्माण करतो. त्यामुळे पानांचे गळणे आणि पिकाची वाढ थांबते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २५ ग्रॅम डायथेन एम-४५ मिसळून पिकावर फवारणी करावी. १५ दिवसांच्या अंतराने दोन ते तीन फवारण्या कराव्यात.
- भुरी रोग:
- भुरी रोगामुळे पानांवर पांढऱ्या रंगाचे डाग दिसतात, ज्यामुळे पानांचा रंग बदलतो आणि झाडाची वाढ थांबते.
- उपाय: पाण्यात मिसळणारे गंधक १ किलो प्रति हेक्टर फवारावे. फवारणी नंतर पाण्याचे प्रमाण कमी करावे.
- मर रोग:
- मर रोगामुळे झाडाच्या बुंध्याजवळील भाग सुकतो आणि झाड कोमेजून जाते.
- उपाय: बियाण्यांची प्रक्रिया थायरम किंवा कॅप्टन या बुरशीनाशकाने करावी. रोगग्रस्त झाडे समूळ उपटून नष्ट करावीत.
प्रमुख कीड
- मावा (Aphids):
- मावा किड पानांवर आक्रमण करून रस शोषते, ज्यामुळे पाने पिवळी पडतात आणि वाळतात.
- उपाय: मिथिल डिमेटॉन १० मिली किंवा डायमेथोएट २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
- फळमाशी:
- फळमाशी पिकाच्या मुळांवर आणि पानांवर हल्ला करते, ज्यामुळे मुळांचे नुकसान होते आणि फळांची गुणवत्ता कमी होते.
- उपाय: मॅलाथिऑन २० मिली प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे. फळे लागल्यानंतर फवारणीचे प्रमाण वाढवावे.
- तुडतुडे (Leafhoppers):
- तुडतुडे किडींचा प्रादुर्भाव पानांवर होतो आणि रस शोषल्यामुळे पानांवर पांढरे ठिपके दिसतात.
- उपाय: ५% निंबोळी अर्काची फवारणी करावी किंवा इमिडाक्लोप्रिड १ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
काढणी आणि उत्पादन
मुळा पिकाची काढणी योग्य वेळेवर केल्यास उत्पादन चांगले मिळते आणि मुळ्यांची गुणवत्ता टिकवता येते. काढणीपूर्वी पिकाच्या स्थितीचे निरीक्षण करणे आवश्यक आहे.
काढणीची योग्य वेळ
- मुळ्यांची काढणी साधारणतः पेरणीनंतर ३० ते ५० दिवसांनी केली जाते. पिकाचा कालावधी लागवड केलेल्या जातीवर आणि हंगामावर अवलंबून असतो.
- मुळा काढणीसाठी मुळांचे पान पिवळसर होताच ते जमिनीतून काढले जातात. काढणी उशिरा केल्यास मुळ्यांचे स्वाद आणि गुणवत्ता कमी होऊ शकते.
- मुळ्यांची काढणी हाताने किंवा कुदळ वापरून केली जाते. जमिनीची ओलावा चांगली असेल तर काढणी सोपी होते.
उत्पादन क्षमता
- सुधारित जातींच्या वापरामुळे हेक्टरमागे ३०० ते ४०० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
- योग्य आंतरमशागत, खते व्यवस्थापन आणि सिंचन पद्धतींचा अवलंब केल्यास उत्पादनात वाढ होते.
- रब्बी हंगामात लागवड केल्यास मुळ्यांचे उत्पादन आणि गुणवत्ता अधिक चांगली मिळते.
साठवणूक आणि विपणन
मुळा पिकाची काढणी केल्यानंतर त्याचे योग्य प्रकारे साठवणूक करणे आणि विपणन करणे महत्त्वाचे आहे. मुळा हे जलद नाशवंत पीक असल्यामुळे ते लगेच बाजारात पोहोचवणे आवश्यक असते. योग्य साठवणूक केल्यास पिकाचे ताजेपणा टिकवता येतो आणि विक्रीतून चांगला नफा मिळतो.
साठवणूक पद्धती
- साफसफाई: काढणी झालेल्या मुळ्यांची पानं कापून टाकावी. मुळ्यांना पाण्याने स्वच्छ धुवून माती आणि धूळ काढावी.
- हवेशीर ठिकाणी ठेवणे: मुळा थंड आणि हवेशीर ठिकाणी ठेवावा, जेणेकरून ते दीर्घकाळ ताजे राहतील.
- शीतगृह साठवणूक: मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन घेतल्यास मुळा शीतगृहात ० ते ५ अंश सेल्सिअस तापमानात साठवावा. शीतगृह साठवणुकीमुळे मुळ्यांची ताजेपणा १० ते १५ दिवस टिकवली जाऊ शकते.
- पॅकिंग: मुळ्यांना प्लास्टिक किंवा ज्यूटच्या गोण्यांमध्ये पॅक करावे. पॅकिंग करताना पाणी थेंब पुसून टाकणे महत्त्वाचे आहे, अन्यथा मुळ्यांवर बुरशीची वाढ होऊ शकते.
विपणन
- स्थानिक बाजारपेठ: मुळा हे स्थानिक बाजारपेठेत चांगले विकले जाते. ताजे मुळा रोजच्या आहारात वापरले जात असल्याने विक्री जलद होते.
- मोठ्या बाजारपेठ: मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन घेतल्यास मुळा पुणे, नाशिक, मुंबई यांसारख्या मोठ्या बाजारपेठेत पाठवता येतो.
- कंत्राटी शेती: काही शेतकरी मोठ्या विक्रेत्यांशी कंत्राटी करार करून मुळ्याची विक्री करतात, ज्यामुळे स्थिर दर आणि हमी विक्री मिळते.
- प्रक्रिया उद्योग: मुळा लोणचे, सलाड आणि रस बनवण्यासाठी प्रक्रिया उद्योगात विकला जातो, ज्यामुळे अधिक नफा मिळू शकतो.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
मुळा हा पोषणदृष्ट्या समृद्ध आणि औषधी गुणधर्मांनी परिपूर्ण आहे. त्यामुळे मुळा नियमित आहारात समाविष्ट केल्यास आरोग्याच्या अनेक समस्या टाळता येतात.
पोषण मूल्य
- कॅलरी: मुळ्यामध्ये कमी कॅलरी असून तो वजन नियंत्रित ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- जीवनसत्त्वे: मुळ्यामध्ये जीवनसत्त्व क, ब६ आणि फॉलिक अॅसिड मुबलक प्रमाणात आढळतात, ज्यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.
- खनिजे: मुळा हा कॅल्शियम, पोटॅशियम आणि लोह या खनिजांचा उत्तम स्रोत आहे, ज्यामुळे हाडे बळकट होतात आणि रक्तदाब नियंत्रणात राहतो.
- तंतुमय पदार्थ: मुळ्यामध्ये तंतुमय पदार्थ जास्त प्रमाणात असतात, ज्यामुळे पचनक्रिया सुधारते आणि बद्धकोष्ठतेची समस्या दूर होते.
औषधी गुणधर्म
- शरीरातील विषारी द्रव्ये कमी करणे: मुळा शरीरातील विषारी पदार्थ काढून टाकण्यासाठी उपयुक्त आहे. यामुळे लिव्हर आणि किडनीचे आरोग्य सुधारते.
- पचन सुधारते: मुळा हा पाचक असल्यामुळे तो अपचन आणि आम्लपित्ताच्या समस्यांवर गुणकारी आहे.
- त्वचा आणि केसांसाठी लाभदायक: मुळ्यातील अँटिऑक्सिडंट्स आणि जीवनसत्त्वे त्वचेच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त असून, केसांच्या वृद्धीला चालना देतात.
- रक्तदाब नियंत्रण: मुळ्यातील पोटॅशियम रक्तदाब कमी करण्यास मदत करते, ज्यामुळे हृदयाचे आरोग्य सुधारते.