मार्शल आर्ट्स म्हणजे युद्धकलेचे किंवा आत्मसंरक्षणाचे कौशल्य. हे एक असे क्षेत्र आहे ज्यामध्ये शारीरिक ताकद, मानसिक शिस्त, आणि तांत्रिक कौशल्य यांच्या संयोगातून एक अत्यंत सशक्त आणि संतुलित व्यक्तिमत्व घडवले जाते. “मार्शल” हा शब्द लॅटिन भाषेतील “मार्शिअलिस” या शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ युद्धाचे देव – मार्स यांच्याशी संबंधित असा होतो.
मार्शल आर्ट्सचे इतिहास अतिशय प्राचीन असून त्याचा उगम अनेक संस्कृतींमध्ये झाला आहे. भारत, चीन, जपान, ग्रीस, आफ्रिका, अमेरिका यांसारख्या विविध देशांनी आपापल्या पद्धतीने ही कला विकसित केली आहे. ही कला केवळ हल्ला किंवा बचाव करण्यापुरती मर्यादित नाही, तर तिच्यामध्ये शरीर आणि मन यांच्यातील समन्वय, आत्मसंयम, शिस्त आणि जीवनशैली सुधारण्याचे तत्त्वज्ञान देखील समाविष्ट आहे.
आजच्या काळात मार्शल आर्ट्स ही एक स्पर्धात्मक क्रीडा म्हणूनही जगभर लोकप्रिय झाली आहे. ऑलिम्पिक, आशियाई स्पर्धा, आणि अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये ती मान्यता प्राप्त खेळ आहे. शाळा, महाविद्यालये, तसेच व्यावसायिक प्रशिक्षण केंद्रांमध्येही ती शिकवली जाते.
पूर्व आशियाई मार्शल आर्ट्स
कराटे (जपान)
कराटेचा उगम ओकिनावा बेटावर झाला, जे आज जपानचा भाग आहे. तेथे चीनच्या कुंग फू शैलीचा प्रभाव पडला होता. “कराटे” या शब्दाचा अर्थ “रिकाम्या हाताची कला” असा होतो, कारण यात शस्त्रांचा वापर न करता हात व पाय वापरून लढण्याची तंत्रे शिकवली जातात.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- हाताचे घाव (पंच), लाथा, कोपरांचे वार, गुडघ्याचे वार यांचा वापर
- “काता” नावाची विशिष्ट हालचालींची साखळी
- “कुमिटे” म्हणजेच लढाईचे सराव
- बचाव आणि प्रतिउत्तराचे सुसंगत कौशल्य
प्रसिद्ध संस्था व स्पर्धा:
- वर्ल्ड कराटे फेडरेशन (WKF)
- ऑलिम्पिकमध्ये कराटेला 2020 मध्ये मान्यता मिळाली
भारतामधील स्थिती:
भारतभर अनेक कराटे स्कूल्स, डोजो आणि फेडरेशन्स कार्यरत आहेत. अनेक विद्यार्थी आत्मसंरक्षणासाठी हे शिकतात.
जुडो (जपान)
१८८२ साली जिगोरो कॅनो यांनी जुजुत्सूच्या पारंपरिक तत्वांवर आधारित जुडोची स्थापना केली. “जुडो” म्हणजे “नम्रतेचा मार्ग”. ही शैली प्रतिस्पर्ध्याच्या ताकदीचा उपयोग करून त्याला मात देण्याचे शास्त्र आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- फेकणे (Throws), पकडणे (Grappling), अडकवणे (Locks), दमवणे (Chokes)
- जमिनीवर लढण्याची प्रावीण्यता
- केवळ ताकद नव्हे, तर तंत्रज्ञान आणि वेळेचा अचूक वापर
प्रसिद्ध संस्था व स्पर्धा:
- इंटरनॅशनल जुडो फेडरेशन (IJF)
- ऑलिम्पिकमध्ये १९६४ पासून समावेश
भारतामधील स्थिती:
भारतात जुडो असोसिएशन ऑफ इंडिया (JAI) मार्फत प्रशिक्षण दिले जाते. उत्तर भारतात त्याला विशेष प्रसिद्धी आहे.
आयकिडो (जपान)
मोरीहेई युएशिबा यांनी १९२०-३० च्या दरम्यान आयकिडोची निर्मिती केली. ही एक सौम्य आणि आध्यात्मिक शैली आहे, जी हल्ल्याचा प्रतिकार करून समोरच्याला जखमी न करता नियंत्रणात ठेवते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- विरोधकाच्या हालचालींचा उपयोग करून त्याच्यावर नियंत्रण
- फिरती हालचाल (Circular motion) आणि संतुलन बिघडवणे
- ध्यान, श्वासावर नियंत्रण आणि अंतर्मुखतेचा भाग
भारतामधील स्थिती:
मुंबई, पुणे, बेंगळुरू यांसारख्या शहरांमध्ये आयकिडो शिकवले जाते.
केन्डो (जपान)
जपानी समुराय योद्ध्यांच्या तलवार लढाईच्या परंपरेतून केन्डो उदयास आले. ही एक तलवार वापरून शिकवली जाणारी मार्शल आर्ट्स आहे, परंतु आज ती बांसाच्या (bamboo) तलवारीने केली जाते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- बोगु (सुरक्षात्मक कवच) घालून सराव
- “शिनाई” नावाच्या बांबूच्या तलवारीचा वापर
- गती, अचूकता, आणि आत्मशिस्त यावर भर
स्पर्धा व संस्था:
- ऑल जपान केन्डो फेडरेशन
- जागतिक पातळीवर Kendo World Championships आयोजित केल्या जातात
सुमो (जपान)
जपानचा राष्ट्रीय खेळ मानला जाणारा सुमो, शिंटो धर्माशी निगडीत असून त्यात प्राचीन धार्मिक विधींचा समावेश असतो.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- दोन सुमोपटू एकमेकांना आखीव वर्तुळाबाहेर ढकलण्याचा प्रयत्न करतात
- वजन, ताकद, आणि स्थिरता याचे महत्त्व
- खाण्यापिण्याच्या विशिष्ट पद्धती, ध्यान आणि कठोर प्रशिक्षण
भारतामधील स्थिती:
अद्याप भारतात फारसा लोकप्रिय नाही, परंतु माहितीपट व चित्रपटांमुळे रस निर्माण होत आहे.
तायक्वोंडो (दक्षिण कोरिया)
दक्षिण कोरियामधील पारंपरिक मार्शल आर्ट्सचा संगम होऊन १९५०च्या दशकात तायक्वोंडो विकसित झाले.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- जलद आणि अचूक लाथा यावर विशेष भर
- स्पर्धात्मक व आत्मसंरक्षण दोन्ही प्रकारांमध्ये प्रावीण्य
- “Poomsae” म्हणजे हालचालींचा क्रम व “Kyorugi” म्हणजे लढाई सराव
भारतामधील स्थिती:
तायक्वोंडो फेडरेशन ऑफ इंडिया मार्फत भारतात मोठ्या प्रमाणावर प्रशिक्षण दिले जाते. शाळांमध्येही याचा समावेश आहे.
हापकिडो (दक्षिण कोरिया)
हापकिडो हा तायक्वोंडो आणि जुजुत्सू यांचा मिलाफ आहे. यात प्रतिउत्तर, पकडणे, फेकणे, आणि संयम हे तत्त्व वापरले जातात.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- लवचिकता आणि अचूक हालचाली
- हात व पायांचे संयुक्त तंत्र
- मानसिक संतुलन आणि आक्रमकतेवर नियंत्रण
कुंग फू / वुशु (चीन)
कुंग फू ही चीनमधील सर्वात प्राचीन आणि प्रसिद्ध मार्शल आर्ट्स प्रणाली आहे. वुशु ही त्याची स्पर्धात्मक रूपांतरित शैली आहे. शाओलिन मंदिरातील भिक्षूंनी याचे विशेष योगदान दिले आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- प्राण्यांच्या हालचालीवर आधारित शैली (वाघ, ड्रॅगन, सर्प इ.)
- शक्ती, लवचिकता, समन्वय आणि श्वासप्रशिक्षण
- “ताओ” आणि “चि” यासारख्या तत्त्वज्ञानाशी निगडीत
जगातील महत्त्व:
ब्रूस ली, जॅकी चॅन, आणि जेट ली यांसारख्या कलाकारांमुळे जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध
विंग चुन (चीन)
म्हणले जाते की एक स्त्री योद्धीने ही शैली निर्माण केली. ही जवळच्या अंतरावरील लढ्याची प्रणाली आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- जलद हालचाली, सरळ रेषेतील घाव
- संरक्षण व प्रतिउत्तर यांचा एकत्रित वापर
- बळावर नव्हे तर अचूकतेवर भर
ताय ची (चीन)
मूलतः ध्यानधारणा व आरोग्य सुधारण्यासाठी वापरली जाणारी ताय ची ही एक सौम्य, हळू हालचालींची शैली आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- श्वसनावर नियंत्रण, संथ हालचाली
- शरीर व मन यांचा समतोल साधणे
- ज्येष्ठ व्यक्तींमध्ये याचा वापर अधिक
जीत कुणे दो (हॉंगकॉंग)
ब्रूस लीने विविध शैलींचा अभ्यास करून स्वतःची शैली निर्माण केली. त्यात कोणतीही निश्चित पद्धत नाही, तर प्रत्येक परिस्थितीप्रमाणे योग्य प्रतिसाद हे तत्त्व आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- वेग, लवचिकता, आणि तांत्रिक अचूकता
- बंधनमुक्त शैली – “Be like water” हे त्याचे तत्त्व
आग्नेय आशियाई मार्शल आर्ट्स (Southeast Asian Martial Arts)
मुए थाई (थायलंड)
मुए थाई म्हणजे “थाय बॉक्सिंग” ही थायलंडची पारंपरिक युद्धकला आहे, जी १६व्या शतकात सुरियावोंग राजवंशाच्या काळात विकसित झाली. ही कला युद्धासाठी तयार करण्यात आलेल्या सैनिकी प्रशिक्षणाचा भाग होती.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- “आठ अंगांची कला” (Art of Eight Limbs) — म्हणजेच मुठी, कोपर, गुडघे, आणि पायांचा एकत्रित वापर
- जवळच्या अंतरातील घनघोर लढाई आणि ताकदवान वार
- क्लिंचिंग तंत्र — प्रतिस्पर्ध्याला जवळून पकडून वार करणे
- कठोर प्रशिक्षण आणि शरीर सुदृढ करण्याचे तंत्र
जगातील महत्त्व:
- मुए थाई हे आज एक आंतरराष्ट्रीय खेळ आहे
- अनेक MMA (Mixed Martial Arts) लढवय्ये मुए थाई सराव करतात
- जागतिक स्पर्धा आणि प्रोफेशनल लिग्सद्वारे या कलेचे प्रसार
भारतामधील स्थिती:
भारतातही मुए थाईचे प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्था आहेत, विशेषतः मुंबई, पुणे, बेंगळुरू या शहरांत.
सिलाट / पेंचक सिलाट (इंडोनेशिया, मलेशिया)
सिलाट ही आग्नेय आशियातील पारंपरिक मार्शल आर्ट्स प्रणाली असून इंडोनेशिया, मलेशिया, ब्रुनेई, आणि सिंगापूरमध्ये ती विशेष प्रचलित आहे. याचे मूळ स्थानिक जनजाती, इस्लामी प्रभाव आणि दक्षिण आशियाई शैलींच्या मिश्रणातून झाले आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- हल्ला आणि बचाव यांचे एकत्रित कौशल्य
- लो-किक, अडथळा घालणे, शरीराच्या सांध्यांवर नियंत्रण ठेवणे
- शस्त्रसज्ज व निहत्था दोन्ही प्रकारात प्रावीण्य
- शरीराचे संतुलन आणि लवचिक हालचाली
- काही भागांमध्ये नृत्यात्मक हालचालींचा समावेश
जगातील महत्त्व:
- Southeast Asian Games मध्ये सिलाटचा समावेश
- युनेस्कोने २०१९ मध्ये सिलाटला “Intangible Cultural Heritage” म्हणून घोषित केले
भारतामधील स्थिती:
भारतामध्ये ही कला अल्प प्रमाणात प्रचारात आहे, पण अलीकडे काही संस्थांनी ती शिकवण्यास सुरुवात केली आहे.
बोकोटर (कंबोडिया)
कंबोडियाची ही पारंपरिक युद्धकला १०व्या शतकात जन्माला आली. कंबोडियन लष्कराने ती युद्धासाठी वापरली होती. बोकोटर हे “शास्त्रीय मार्शल आर्ट्स” म्हणून ओळखले जाते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- कोपर, गुडघे, मुठी, पाय आणि कोपऱ्यांच्या वारांचा वापर
- विविध प्राणी-आधारित शैली, जसे सिंह, अजगर, पक्षी
- तलवार, काठी आणि अन्य शस्त्र वापरण्याचे प्रशिक्षण
आंतरराष्ट्रीय ओळख:
बोकोटर काही काळ लुप्त होण्याच्या मार्गावर होते, पण आता पुन्हा प्रशिक्षण केंद्रांद्वारे ते जपले जात आहे.
लेथवेई (म्यानमार)
“बर्मीज बॉक्सिंग” किंवा लेथवेई ही म्यानमारमधील एक अतिशय प्राचीन आणि आक्रमक युद्धकला आहे. ती मुए थाईसारखी असली तरी अधिक आक्रमक आणि कमी बंधनात्मक आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- मुठी, लाथा, कोपर, गुडघे आणि डोक्याचे वार (हे मुए थाईमध्ये नसते)
- पूर्ण संपर्क लढाई — नॉकआउट लक्ष्य
- पारंपरिक स्पर्धांमध्ये कोणतीही हातमोजे वापरले जात नाहीत
- अत्यंत सहनशक्ती, ताकद आणि मानसिक खंबीरता आवश्यक
प्रसिद्धी व स्पर्धा:
- अलीकडे अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये लेथवेईचा समावेश झाला आहे
- प्रोफेशनल फाइट लिग्स आणि YouTube चॅनल्समुळे प्रसिद्धी वाढली
आर्निस / एस्क्रिमा / काली (फिलिपीन्स)
फिलिपिन्समधील ही प्राचीन शस्त्रकला स्पॅनिश उपनिवेशाच्या काळात विकसित झाली. “काली” हे मूळ नाव आहे, तर आर्निस आणि एस्क्रिमा हे स्पॅनिश प्रभावाचे नावे आहेत.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- लाठ्या, चाकू आणि शस्त्र हाताळण्याचे कौशल्य
- निहत्था लढाईमध्ये तंत्रशुद्ध हालचाली
- प्रतिस्पर्ध्याच्या हातातून शस्त्र काढून घेण्याचे कौशल्य
- गुहेराई (sparring), आकड्यांची हालचाल, आणि गतीवर आधारित लढाई
जागतिक स्थान:
- फिलिपीन्समध्ये आर्निस हा राष्ट्रीय खेळ आहे
- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अनेक फेडरेशन्स, विशेषतः अमेरिकेत याचे प्रशिक्षण दिले जाते
वोविनाम (व्हिएतनाम)
१९३८ मध्ये ग्रँडमास्टर Nguyễn Lộc यांनी ही शैली व्हिएतनाममध्ये विकसित केली. यामध्ये शरीर, मन आणि आत्मा यांचा समतोल साधण्याचे तत्त्व आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- लाथा, पंच, फेकणे, पकडणे, अडथळा घालणे
- आत्मसंरक्षण, खेळ आणि ध्यान यांचा संगम
- काही प्रशिक्षणांमध्ये तलवारीचा वापरही शिकवला जातो
- शिस्त, नम्रता आणि आदर यावर भर
दक्षिण आशियाई मार्शल आर्ट्स (South Asian Martial Arts)
कलारीपयट्टू (भारत – केरळ)
कलारीपयट्टू ही भारतातील सर्वात जुनी मार्शल आर्ट्स प्रणाली मानली जाते. तिचा उगम प्राचीन केरळमध्ये झाला असून ती ३,००० वर्षांपूर्वीपासून अस्तित्वात असल्याचे सांगितले जाते. आयुर्वेद, योग आणि ध्यान या तत्त्वज्ञानाशी कलारीपयट्टू निगडीत आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- शरीराच्या १०८ मरम (Vital points) वरील नियंत्रण
- उंच उड्या, पळणे, झेप घेणे आणि भाल्यांसारख्या शस्त्रांचा वापर
- लोखंडी तलवार (उरूमी), काठी, आणि सुरा यांसारख्या विविध शस्त्रांचे प्रशिक्षण
- शरीराची लवचिकता, समतोल आणि गती यावर भर
- शरीराची मालिश (उझिचिल) आणि उपचारात्मक तंत्र
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व:
- शैव पंथाशी संबंधित
- शूरवीर, नाट्य, नृत्य आणि पारंपरिक कलेत याचा प्रभाव
- काही देवळांमध्ये अजूनही कलारी प्रशिक्षण देणारी “कलरी” (शाळा) आहेत
आजचा उपयोग:
- काही केवळ स्वसंरक्षणासाठी, तर काही चित्रपटांसाठी प्रशिक्षण घेतात
- आयुर्वेद व योगासोबत संयुक्त आरोग्यदायी पद्धत म्हणूनही वापर
गटका (पंजाब – शीख परंपरा)
गटका ही शीख समुदायामधील एक पारंपरिक शस्त्रकला आहे, जी गुरू गोविंदसिंहजी यांच्या काळात युद्धकलेच्या रूपात विकसित झाली. ही एक धार्मिक आणि आध्यात्मिक युद्धकला मानली जाते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- लाठ्या, तलवारी, भाले, चक्र (Disk), ढाल यांचा वापर
- “निहंग” योद्ध्यांच्या शौर्यपरंपरेशी गटकार जोड
- लढाईतील अचूक हालचाली, फेकणे, वळणे आणि झेलणे याचे शिक्षण
- गुरुवाणी आणि ध्यान यांचा समावेश
प्रदर्शनात्मक रूप:
- गुरुद्वारांमध्ये सणाच्या वेळी गटकाचे सादरीकरण केले जाते
- धार्मिक आणि सामाजिक सन्मानाचा भाग
आजचा वापर:
- पंजाबमध्ये आणि विदेशातील शीख समाजामध्ये अजूनही प्रचलित
- आत्मसंरक्षण, परंपरेचे जतन आणि समाजात अभिमान जागवण्यासाठी
मल्ल-युद्ध (प्राचीन भारत)
मल्ल-युद्ध हा भारताचा एक प्राचीन युद्धकला प्रकार आहे, जो वेदकाळापासून अस्तित्वात आहे. महाभारतातील भीम आणि दुर्योधन यांचे मल्ल-युद्ध प्रसिद्ध आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- शरीरशास्त्र आणि युद्धतंत्र यांचा मिलाफ
- फेकणे, झेलणे, पकडणे, सांध्यांवर दबाव
- विविध प्रकारांची नामावली – जसे जठर मल्ल, मुष्टी मल्ल, वज्र मल्ल इ.
- गुरुकुल पद्धतीने प्रशिक्षण
धार्मिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ:
- रामायण, महाभारत, पुराणे यामध्ये मल्लयुद्धाचा उल्लेख
- काही भागांमध्ये अजूनही हे शिक्षण पारंपरिक पद्धतीने दिले जाते
पहलवानी / कुस्ती (भारत व पाकिस्तान)
पहलवानी ही मल्ल-युद्धावर आधारित आणि फारशी/मुस्लीम प्रभावाने विकसित झालेली एक पारंपरिक कुस्ती शैली आहे. ही शैली भारतात मुघल काळात विकसित झाली.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- कुस्तीसाठी विशेष “अखाडे” आणि “मिट्टी” वापरली जाते
- शरीरशास्त्र, आहारशास्त्र, आणि तपश्चर्येचा समावेश
- दंड-बैठका, विशेष आहार, शरीराची तेलाने मालिश
- “गुरु–शिष्य” परंपरेवर आधारित शिक्षण
प्रसिद्धी:
- भारतात अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील पैलवान
- गीता फोगाट, योगेश्वर दत्त, बजरंग पुनिया यांसारखे ओलिंपिक पदक विजेते
आजचा वापर:
- कुस्ती अजूनही ग्रामीण भारतात खूप प्रसिद्ध आहे
- अनेक शासकीय योजना आणि अकॅडमीद्वारे प्रशिक्षण दिले जाते
युरोपीय मार्शल आर्ट्स (European Martial Arts)
बॉक्सिंग (Western Boxing)
बॉक्सिंगचा इतिहास रोमन आणि ग्रीक काळापासून आढळतो. आधुनिक बॉक्सिंगची मूळ स्थापना इंग्लंडमध्ये १८व्या शतकात झाली, जिथे पहिल्यांदा संरचित नियम तयार झाले.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- केवळ मुठींचा उपयोग करून प्रतिस्पर्ध्याशी लढणे
- “जॅब”, “हूक”, “अपरकट” आणि “क्रॉस” सारख्या पंचांचे प्रकार
- बचावासाठी “ब्लॉक्स”, “हेड मूव्हमेंट” आणि “फुटवर्क” यांचा वापर
- वजनाच्या आधारावर विभाग (लाइटवेट, मिडलवेट, हेवीवेट)
- ३–१२ फेऱ्यांमध्ये लढाई होणे
जगातील महत्त्व:
- सर्वात लोकप्रिय आणि व्यावसायिक मार्शल आर्ट्सपैकी एक
- ऑलिम्पिक आणि प्रो बॉक्सिंग दोन्ही प्रकारात खेळले जाते
- मोहम्मद अली, माइक टायसन, फ्लॉयड मेवेदर यांसारख्या जागतिक दिग्गजांची निर्मिती
भारतामधील स्थिती:
- मेरी कोम, विजेंदर सिंग यांसारखे नामवंत बॉक्सर
- बॉक्सिंग फेडरेशन ऑफ इंडिया (BFI) द्वारे प्रशिक्षण आणि स्पर्धा
फेंसिंग (तलवारबाजी)
इतिहास:
फेंसिंग ही तलवार चालविण्याची युरोपीय कला असून तिचा उगम इटली आणि फ्रान्समध्ये झाला. ही एक शास्त्रशुद्ध स्पर्धात्मक खेळ बनली आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- तीन प्रकार: फॉइल, एपी (épée), आणि सेबर
- इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांच्या साहाय्याने स्कोअरिंग
- वेग, अचूकता आणि हालचाली यांचे महत्त्व
- सामोरील प्रतिस्पर्ध्याच्या शरीरावर विशिष्ट भागांना स्पर्श करून गुण मिळवणे
जगातील महत्त्व:
- फेंसिंग हे ऑलिम्पिक खेळांमध्ये १८९६ पासून समाविष्ट
- युरोपमध्ये अत्यंत प्रतिष्ठेचा खेळ मानला जातो
भारतामधील स्थिती:
- भारतात फेंसिंग अद्याप उदयोन्मुख स्थितीत आहे
- काही शाळा, आर्मी आणि पोलिस अकॅडमींमध्ये फेंसिंगचे प्रशिक्षण
सावत (Savate – फ्रेंच किकबॉक्सिंग)
फ्रान्समध्ये १८व्या शतकात विकसित झालेला सावत हा मार्शल आर्ट्स आणि नृत्य यांच्या मिश्रणासारखा खेळ आहे. तो बंदर भागातील जहाजकामगार आणि लढवय्यांमध्ये लोकप्रिय होता.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- हाताच्या पंचेससह पायाच्या लाथांचा वापर
- जलद आणि लयबद्ध हालचाली
- बूट घालून लढणे (परंपरेनुसार)
- फूटवर्क आणि शरीराचा समन्वय यावर भर
स्पर्धा:
- फ्रान्स आणि युरोपमध्ये स्पर्धात्मक स्वरूपात खेळला जातो
- इतर किकबॉक्सिंग प्रकारांपेक्षा सौम्य पण अधिक तांत्रिक
पनक्रेशन (Pankration – प्राचीन ग्रीक मार्शल आर्ट्स)
प्राचीन ग्रीसचे एक क्रूर आणि संपूर्ण स्वातंत्र्य असलेले युद्धकौशल्य, जे ऑलिम्पिकमध्ये ६४८ BCE पासून खेळले जात होते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- कुस्ती आणि बॉक्सिंगचे मिश्रण
- फेकणे, पकडणे, आघात देणे आणि श्वास रोखणे अशा सर्व गोष्टी अनुमत
- अत्यंत क्रूर आणि बंधनमुक्त स्वरूप
आजचा वापर:
- आधुनिक MMA मध्ये पनक्रेशनच्या काही तत्त्वांचा वापर
- काही ग्रीक मार्शल आर्ट्स स्कूल्समध्ये पुन्हा सुरू करण्यात आलेले
HEMA – Historical European Martial Arts
HEMA म्हणजे मध्ययुगीन युरोपमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या तलवार आणि शस्त्रकलेचे पुर्नजागरण. यात प्राचीन लढाई पुस्तके आणि युद्धतंत्राचा अभ्यास केला जातो.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- तलवार, बाण, गदा, लाठी, ढाल यांचा वापर
- युद्धप्रशिक्षणाचे अभ्यासपूर्ण पुनरावलोकन
- क्रीडारूप आणि ऐतिहासिक स्वरूप दोन्ही जतन केलेले
आजची स्थिती:
- युरोप आणि अमेरिका येथे HEMA क्लब्स सक्रिय
- शास्त्रशुद्ध इतिहास अभ्यास आणि पुन्हा नव्याने शिकवले जाणारे युद्धकौशल्य
रशियन मार्शल आर्ट्स (Russian Martial Arts)
साम्बो (SAMBO)
१९२० च्या दशकात सोविएत युनियनमध्ये विकसित झालेले साम्बो हे “Self-Defense Without Weapons” या तत्त्वावर आधारित आहे. हे जुडो आणि पारंपरिक रशियन कुस्तीवर आधारित आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- फेकणे, पकडणे, अडकवणे, आणि सांध्यावर ताबा ठेवणे
- दोन मुख्य प्रकार:
- स्पोर्ट साम्बो (खेळ स्वरूपात)
- कॉम्बॅट साम्बो (लष्करी उद्देशासाठी)
- वजनवर्ग, टाइम लिमिट आणि गुणपद्धती आधारित स्पर्धा
जगातील महत्त्व:
- रशिया आणि युरोपमध्ये लोकप्रिय
- MMA मध्ये साम्बोचे तंत्र वापरणारे अनेक लढवय्ये (उदा. खबीब नर्मगमेदोव)
सिस्टेमा (Systema)
रशियन लष्करी आणि विशेष सुरक्षा दलांसाठी विकसित केलेली ही एक अति-लवचिक व बिननियम मार्शल आर्ट प्रणाली आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- शरीराच्या नैसर्गिक हालचाली, श्वसन आणि मनःशांती यावर भर
- कोणतीही फिक्स फॉर्म किंवा तांत्रिक शैली नाही
- मानसिक संतुलन, शारीरिक नियंत्रण, आणि सहज प्रतिक्रिया
- बचावकौशल्ये, निहत्था प्रतिकार, आणि शस्त्रावर नियंत्रण
जगातील प्रसिद्धी:
- स्पेशल फोर्सेस आणि वैयक्तिक सुरक्षारक्षक यांच्यात याचे महत्त्व
- काही MMA प्रशिक्षक Systema तंत्रांचा उपयोग करतात
मध्यपूर्वेतील मार्शल आर्ट्स (Middle Eastern Martial Arts)
क्राव मगा (Krav Maga – इस्रायल)
क्राव मगा ही एक अत्यंत व्यावहारिक आणि आक्रमक स्वरूपाची मार्शल आर्ट आहे, जी इस्रायलच्या लष्करासाठी (IDF – Israel Defense Forces) १९३०-४० च्या दशकात इमी लिचेनफेल्ड यांनी विकसित केली. युद्धस्थितीतील तात्काळ बचाव आणि हल्ला यासाठी हे तंत्रज्ञान तयार करण्यात आले.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- “नेत्रदीपक परिणामासाठी जलद प्रतिसाद” हे मुख्य तत्त्व
- लाथा, घाव, कोपर, गुडघ्यांचे वार, गळा दाबणे, शस्त्र हिसकावणे
- एकाच वेळी हल्ला व बचाव करण्याची पद्धत
- मानसिक तयारी, दडपणाखाली निर्णयक्षमता, आणि आक्रमक प्रतिसाद
- कोणतीही स्पर्धात्मक नियमावली नाही – “street ready” प्रणाली
जगातील महत्त्व:
- इस्रायलमधील सर्व लष्करी आणि सुरक्षा दलांसाठी अनिवार्य
- पोलिस, खासगी सुरक्षा रक्षक, आणि आत्मसंरक्षण प्रशिक्षक यांच्यात लोकप्रिय
- जगभर विविध “Krav Maga Global”, “IKMF” सारख्या संस्था प्रशिक्षण देतात
भारतामधील स्थिती:
- काही मेट्रो शहरांमध्ये क्राव मगा प्रशिक्षण केंद्रे
- विशेषतः महिलांसाठी आत्मसंरक्षण प्रशिक्षणात क्राव मगा लोकप्रिय
तुर्की तेल कुस्ती (Turkish Oil Wrestling)
तुर्कीतील पारंपरिक खेळ असलेल्या “Yagli Gures” म्हणजे तेल कुस्तीचा इतिहास ओट्टोमन साम्राज्यापर्यंत मागे जातो. हा एक सणात्मक आणि प्रतिष्ठेचा खेळ मानला जातो.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- पैलवान अंगावर जैतून तेल लावून कुस्ती करतात
- विशेष चमकदार चामड्याचे कपडे – “Kispet” वापरले जातात
- खेळाचे उद्दिष्ट प्रतिस्पर्ध्याला जमिनीवर पाठ टेकायला लावणे
- ताकद, संतुलन, आणि संथ पण निर्णायक हालचाली यांचे संयोजन
- एक सामना अनेक वेळा तासभर चालू शकतो
सांस्कृतिक महत्त्व:
- दरवर्षी Kirkpinar Festival (1400 वर्षांहून जुना) तुर्कस्तानमध्ये आयोजित
- UNESCO ने “Intangible Cultural Heritage” म्हणून मान्यता दिली
जगातील प्रसार:
- प्रामुख्याने तुर्कस्तान व आसपासच्या प्रदेशात प्रचलित
- इतर देशांत पारंपरिक कुस्तीप्रेमींमध्ये थोड्याफार प्रमाणात ओळख
आफ्रिकन मार्शल आर्ट्स (African Martial Arts)
डांबे (Dambe – नायजेरिया, पश्चिम आफ्रिका)
डांबे ही नायजेरियातील हौसा जमातीतील पारंपरिक युद्धकला आहे. ती पूर्वी कत्तल करणाऱ्या गिल्ड समुदायात युद्धपूर्व सरावासाठी खेळली जात असे. आज ती एक लोकप्रिय लढाईचा खेळ बनली आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- एका हातावर कापड किंवा दोरा गुंडाळून पंच देणे (boxing hand)
- दुसरा हात संरक्षणासाठी वापरणे
- लाथांचा मर्यादित वापर
- सामोरील प्रतिस्पर्ध्याला खेळण्यायोग्य नसलेली स्थिती आणणे हे उद्दिष्ट
- काहीवेळा उघड्या मैदानावर मोठ्या गर्दीसमोर होणारे सामन्य
आजचा प्रसार:
- यूट्यूब व सोशल मिडियावर मोठ्या प्रमाणात लोकप्रियता
- नायजेरिया, घाना आणि नाईजरमध्ये स्थानिक स्पर्धा
झुलू स्टिक फायटिंग (Nguni Stick Fighting – दक्षिण आफ्रिका)
झुलू योद्ध्यांच्या लढाई परंपरेतून उद्भवलेली ही एक प्राचीन शस्त्रकला आहे. विशेषतः विवाहप्रसंगी व सामाजिक प्रसंगांमध्ये लढती आयोजित केल्या जातात.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- दोन लाकडी काठ्या – एक आक्रमणासाठी आणि दुसरी बचावासाठी
- डोके, हात, आणि पाय यांचे संरक्षण
- वेग, डावपेच, आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या हालचालींचे भाकीत
सांस्कृतिक आणि पारंपरिक महत्त्व:
- झुलू समाजातील शौर्य आणि परंपरेचे प्रतीक
- सामाजिक प्रतिष्ठा वाढवण्यासाठी या खेळात सहभागी होणे
लाम्ब कुस्ती (Laamb – सेनेगाल)
सेनेगालमध्ये पारंपरिक कुस्ती ही एक राष्ट्रीय आवड बनली आहे. “लाम्ब” हा कुस्ती प्रकार समाजात अत्यंत सन्माननीय मानला जातो. तो केवळ खेळ नसून जीवनशैलीचा भाग आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- फेकणे, धरून पडणे, लाथा, आणि कधी कधी पंच
- धार्मिक विधीपूर्वक आणि संगीताच्या तालावर सुरुवात
- शरीरावर जडीबुटींचा लेप, प्रार्थना, आणि अनुष्ठान
सामाजिक प्रतिष्ठा:
- प्रसिद्ध कुस्तीपटूंना देशात सेलेब्रिटीचा दर्जा
- टीव्ही आणि स्टेडियममध्ये सामने
- पैशाचे आणि प्रतिष्ठेचे आकर्षण
उत्तर अमेरिकन मार्शल आर्ट्स (North American Martial Arts)
अमेरिकन केनपो (American Kenpo)
अमेरिकन केनपो ही एक हायब्रिड मार्शल आर्ट्स शैली आहे, जी हवाईमध्ये एड पार्कर यांनी १९५०च्या दशकात विकसित केली. त्यांनी पारंपरिक चायनीज केनपो, कराटे, आणि इतर पद्धतींच्या संयोगातून एक आधुनिक शैली तयार केली.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- जलद आणि सतत हालचालींची मालिका (Rapid-fire combinations)
- हाताच्या विविध घावांचा वापर — पंचेस, कट्स, चॉप्स
- प्रत्येक हालचालीसाठी “कथात्मक नावे” (जसे ‘Five Swords’, ‘Delayed Sword’)
- शरीराच्या नैसर्गिक प्रतिक्रिया वापरून बचाव
वैशिष्ट्यपूर्ण दृष्टिकोन:
- “Circular and linear movement” यांचे संतुलन
- प्रत्युत्तर देण्याची योजना आधीपासून तयार ठेवणे
- डावपेच व व्यावहारिक आत्मसंरक्षण कौशल्ये
भारतामधील उपस्थिती:
अल्प प्रमाणात; काही स्वयंरक्षण संस्था किंवा उत्साही प्रशिक्षकांमार्फत शिकवले जाते
किकबॉक्सिंग (Kickboxing – अमेरिका आधारित शैली)
किकबॉक्सिंगचा उगम १९६०–७० च्या दशकात अमेरिका आणि जपानमध्ये स्वतंत्रपणे झाला. कराटे आणि बॉक्सिंगच्या तंत्रांचे संयोजन करून स्पर्धात्मक लढाई शैली तयार झाली.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- पंच (हाताचे घाव) आणि लाथा (पायाचे घाव) यांचे संगम
- स्पर्धात्मक स्वरूप – वेळ मर्यादा, गुणसंख्या प्रणाली, सुरक्षा कवच
- फुल-कॉन्टॅक्ट, सेमी-कॉन्टॅक्ट, आणि लाइट-कॉन्टॅक्ट प्रकार
- फिटनेस व फॅट बर्निंगसाठीही वापरले जाते
जगातील महत्त्व:
- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ISKA, WAKO सारख्या संस्था
- UFC आणि अन्य MMA संघटनांमध्ये वापरली जाणारी मूलभूत शैली
भारतामधील स्थिती:
- फिटनेस आणि आत्मसंरक्षणासाठी शहरी भागांमध्ये लोकप्रिय
- अनेक जिम व फिटनेस क्लबमध्ये बेसिक प्रशिक्षण दिले जाते
मिक्स्ड मार्शल आर्ट्स (MMA – अमेरिका केंद्रित)
MMA हे एक स्पर्धात्मक लढाईचे खेळ आहे, जे विविध मार्शल आर्ट्स शैलींच्या मिश्रणातून तयार झाले आहे. UFC (Ultimate Fighting Championship) ची स्थापना १९९३ साली झाली आणि तेव्हापासून MMA हे जागतिक स्तरावर लोकप्रिय झाले.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- स्ट्राइकिंग (पंच, लाथा), ग्रॅपलिंग (पकडणे, फेकणे), सबमिशन (तांत्रिक अडकवणे)
- जुजुत्सू, बॉक्सिंग, कुस्ती, मुए थाई, आणि सम्बो यांचे मिश्रण
- अत्यंत व्यावसायिक आणि स्पर्धात्मक स्वरूप
- ऑक्टागॉनमध्ये उभे राहून लढणे
- अत्याधुनिक ट्रेनिंग सिस्टम आणि कोचिंग
प्रसिद्ध लढवय्ये:
- खबीब नर्मगमेदोव, कोनोर मॅकग्रेगर, जॉन जोन्स
- भारतात रितू फोगाटसारखे नवोदित MMA फाइटर्स
भारतामधील स्थिती:
- ONE Championship, Matrix Fight Night सारख्या संघटनांद्वारे वाढती लोकप्रियता
- तरुणाईमध्ये फिटनेस व प्रोफेशनल लढाईबद्दल आकर्षण
ब्राझिलियन मार्शल आर्ट्स (Brazilian Martial Arts)
ब्राझिलियन जिऊ-जित्सू (BJJ)
BJJ ची निर्मिती ग्रेसी कुटुंबाने १९२०च्या दशकात जुडोवर आधारित करून केली. त्यांनी जमीन-आधारित (ground-fighting) शैली विकसित केली जी सध्या संपूर्ण जगभर लोकप्रिय आहे.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- ग्राउंड ग्रॅपलिंग, सबमिशन होल्ड्स, चोक्स, आणि जॉइंट लॉकस
- ताकदीपेक्षा तंत्रावर भर – लहान व्यक्तीसाठीही उपयुक्त
- “Guard”, “Mount”, “Triangle choke” सारख्या संकल्पना
- स्वतःच्या शरीराचा आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या हालचालींचा सूक्ष्म अभ्यास
जगातील महत्त्व:
- MMA लढवय्यांसाठी अनिवार्य कौशल्य
- IBJJF व ADCC सारख्या जागतिक स्पर्धा
- UFC मध्ये BJJ कौशल्य असलेले अनेक विजेते
भारतामधील स्थिती:
- बेंगळुरू, मुंबई, दिल्ली व पुणे येथे BJJ अकॅडमी
- अनेक प्रशिक्षक ब्राझिलमधून प्रशिक्षण घेऊन भारतात शिकवतात
कॅपोएरा (Capoeira – ब्राझील, आफ्रिकन मूळ)
ब्राझिलमध्ये आफ्रिकन गुलामांनी विकसित केलेली ही मार्शल आर्ट्स आणि नृत्य यांचे मिश्रण असलेली अनोखी शैली आहे. गुलामांनी छुप्या स्वरूपात आपले संरक्षण तंत्र विकसित करण्यासाठी नृत्याच्या माध्यमाचा वापर केला.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- सतत हालचाल, वक्रतावादी फूटवर्क
- लयबद्ध लाथा, हाताचे घाव, जमिनीवरील हालचाली
- “गिंगा” नावाची विशिष्ट मूव्हमेंट
- “रोडा” मध्ये वर्तुळ तयार करून वाद्यांच्या तालावर लढाई केली जाते
- “बेरिम्बाव”, “अगोगो” यांसारख्या पारंपरिक वाद्यांचा वापर
सांस्कृतिक महत्त्व:
- UNESCO “Intangible Cultural Heritage” मध्ये समाविष्ट
- ब्राझिलियन सांस्कृतिक ओळखीचा भाग
भारतामधील स्थिती:
- मेट्रो शहरांमध्ये काही प्रशिक्षक आणि उत्साही विद्यार्थ्यांद्वारे प्रशिक्षण
- फिटनेस, नृत्य, आणि सांस्कृतिक उपक्रमांमध्ये वापर
ओशनिया मार्शल आर्ट्स (Oceania Martial Arts)
माउ राखाऊ (Mau Rākau – न्यूझीलंड, माओरी समुदाय)
माउ राखाऊ ही न्यूझीलंडमधील स्थानिक माओरी जमातीची पारंपरिक शस्त्रकला आहे. ही केवळ युद्धासाठी नाही, तर माओरी संस्कृतीचा एक महत्त्वाचा भाग मानली जाते. यात केवळ शरीराचे नव्हे, तर आत्म्याचे आणि मनाचे प्रशिक्षण दिले जाते.
तंत्र व वैशिष्ट्ये:
- मुख्य शस्त्र: Taiaha – लाकडी भाला
- हालचालीत युद्धकौशल्य, समोरच्याचा सन्मान, आणि नृत्याचा समावेश
- हालचाली आधी प्रशिक्षण व नंतर सादरीकरण स्वरूपात वापर
- युद्धकलेतून नेतृत्व, शिस्त, आणि परंपरांचे जतन
सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व:
- माउ राखाऊ केवळ शस्त्रकला नाही तर ती टिकांगा माओरी (माओरी जीवनपद्धती) चे प्रतिक आहे
- काही माओरी शाळांमध्ये ही कला एक सांस्कृतिक अभ्यासक्रम म्हणून शिकवली जाते
- पारंपरिक हाका नृत्य यासोबतच माउ राखाऊ देखील अनेकदा सादर केला जातो
आजचा वापर:
- सांस्कृतिक कार्यक्रमांत, समुदायविकास उपक्रमांत, आणि तरुणांना आत्मसन्मान शिकवण्यासाठी वापरले जाते
- UNESCO व स्थानिक सरकारकडून याचे जतन आणि संवर्धन केले जाते
निष्कर्ष
मार्शल आर्ट्स ही केवळ लढाईची किंवा आत्मसंरक्षणाची कला नाही, तर ती एक संपूर्ण जीवनशैली, शारीरिक आणि मानसिक विकासाचे साधन, आणि संस्कृतीचे प्रतिबिंब आहे. विविध देशांमध्ये विकसित झालेल्या या युद्धकला प्रणालींमध्ये त्या-त्या समाजाचा इतिहास, जीवनशैली, श्रद्धा, आणि मूल्ये यांचे दर्शन घडते.
प्रत्येक मार्शल आर्टची स्वतःची एक खास शैली, तत्त्वज्ञान आणि शिकवण्याची पद्धत आहे. पूर्व आशियाई शैलींमध्ये शिस्त व तंत्रज्ञानाचे प्राधान्य आहे, तर आफ्रिकन आणि मध्यपूर्वेतील प्रणाली अधिक व्यावहारिक व आक्रमक आहेत. दक्षिण आशियाई पद्धती योग, आयुर्वेद व अध्यात्माशी जोडलेल्या आहेत.
संदर्भ यादी
- Wikipedia contributors. (2024). Martial arts. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Martial_arts
- Black Belt Magazine. (n.d.). History and Styles of Martial Arts. https://blackbeltmag.com/
- International Judo Federation. (2024). About Judo. https://www.ijf.org/
- World Karate Federation. (2024). Karate Disciplines and Rules. https://www.wkf.net/
- International Taekwon-Do Federation. (2024). Taekwondo History & Philosophy. https://itftkd.sport/
- International Brazilian Jiu-Jitsu Federation. (2024). BJJ Rules & Events. https://ibjjf.com/
- United World Wrestling. (2024). Pahlavani & Kushti Styles in South Asia. https://uww.org/
- Capoeira Brasil. (2023). What is Capoeira?. https://www.capoeirabrasil.com/
- Systema Headquarters. (2024). What is Systema?. https://www.russianmartialart.com/
- Krav Maga Global. (2024). Krav Maga Techniques & Training Programs. https://krav-maga.com/
- Ministry of AYUSH, Govt. of India. (2023). Traditional Martial Arts of India. https://www.ayush.gov.in/
- UNESCO Intangible Heritage List. (2024). Capoeira, Silat, and other traditional martial arts. https://ich.unesco.org/