मल्लखांब हा महाराष्ट्रातील एक पारंपरिक खेळ आणि व्यायामप्रकार मानला जातो. या खेळात लाकडी किंवा दोरीचा आधार घेऊन शारीरिक कौशल्यांचे प्रदर्शन केले जाते. मल्लखांबाची मुळे कुस्ती आणि व्यायामाच्या पुरातन पद्धतींशी जोडलेली आहेत. शरीराचे संतुलन, लवचीकता, ताकद आणि आत्मविश्वास वाढवणे हे मल्लखांबाच्या मूलभूत उद्दिष्टांपैकी एक आहे. या खेळामुळे विद्यार्थ्यांना व्यायामाचे महत्त्व पटते, तसेच त्यांची शारीरिक क्षमता वाढून आरोग्यदायी जीवनशैलीकडे वाटचाल घडते.
मल्लखांबाचे नाव दोन शब्दांच्या संयोगातून बनले आहे. “मल्ल” शब्द कुस्तीपटू किंवा शक्तिशाली खेळाडू दर्शवतो, तर “खांब” हा आधारस्तंभ दाखवतो. मल्लखांब हा खरंतर कुस्तीच्या जोडीला करण्यात येणारा एक उपयुक्त प्रकार आहे. प्राचीन काळी कुस्तीगीर मंडळींना शरीरात लवचीकता आणि घोटीव व्यायाम देण्यासाठी मल्लखांबाचा वापर होत असे. समयोचित हालचाली आणि तोल सांभाळण्याचे कौशल्य शिकवणे हे मल्लखांबाचे वैशिष्ट्य ठरले आहे.
शारीरिक आरोग्याशिवाय विद्यार्थ्यांमध्ये मनोबलही दृढ करण्याची क्षमता मल्लखांबात आहे. उंच लाकडी खांबावर किंवा दोरीवर अलग-अलग प्रकारच्या स्थिती घ्याव्या लागतात. हे करताना खेळाडूंना स्वतःच्या शारीरिक शक्तीवर नियंत्रण ठेवावे लागते. हाच कंट्रोल विद्यार्थी घडवण्यास मदत करतो; कारण मानसिक ताणतणाव असला तरी चपळाईने ते हालचाली करतात. त्यामुळे एकाग्रता आणि धैर्यही वाढते. या खेळात पडण्याची भीती असली, तरी योग्य प्रशिक्षण आणि योग्य आधार वापरून शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना मनोधैर्य मिळते. त्यामुळे मल्लखांब ही केवळ व्यायामपद्धती नसून तो एक कला आणि जीवनशैली बनतो.
महाराष्ट्रातल्या विविध शाळा, महाविद्यालये आणि खेळ संघटनांनी मल्लखांबाला मान दिला आहे. दिवसेंदिवस विद्यार्थ्यांमध्येही या खेळाबद्दल उत्सुकता वाढते. मल्लखांब हे केवळ एक व्यायाम किंवा खेळ नाही तर शरीर व मन यांचा सुरेख संगम आहे. शरीराच्या स्थिती आणि हालचालींवर अखंड नियंत्रण ठेवून व्यक्तीला आत्मविश्लेषण करायला मदत होते. तेव्हा मल्लखांब ही खेळ, व्यायाम व सांस्कृतिक परंपरा यांची त्रयी बनली आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
मल्लखांबाचा प्रारंभ नेमका केव्हा झाला याबद्दल इतिहासकारांमध्ये थोडे मतभेद आहेत. तथापि, ऐतिहासिक साधनांतून असे दिसते की हा खेळ प्रामुख्याने महाराष्ट्र आणि त्यानंतर इतर काही प्रांतांत रुढ झाला. कुस्तीगीरांच्या व्यायामपद्धतीत मल्लखांबाचा समावेश प्राचीन काळापासून असल्याची उदाहरणे उपलब्ध आहेत. राजदरबारात कुस्तीगीरांना प्रशिक्षित करण्यासाठी आणि त्यांची शारीरिक क्षमता वाढवण्यासाठी मल्लखांबाचा वापर होत असे. या पद्धतीत शरीर परिपूर्ण तंदुरुस्त ठेवणे हे अत्यावश्यक मानले गेले, कारण युद्धकौशल्य आणि कुस्ती अशी दोन्ही आव्हाने सामोरे जाण्यासाठी बलवान शरीर आणि उत्तम तोल हवा होता.
समाजजीवनात मल्लखांबाचे प्रचलन हळूहळू वाढत गेले. गावागावांत दंगली, जत्रा किंवा सणांच्या काळात मल्लखांबाचे प्रात्यक्षिक दाखवण्यात येत असे. स्थानिक कुस्ती मैदानात, आखाड्यांमध्ये मल्लखांबाच्या दांड्यावर (खांबावर) कुस्तीपटू आपली कौशल्ये दाखवत. भारतातील विविध प्राचीन पुराव्यांत मल्लखांबाचे उल्लेख मिळतात, ज्यातून या खेळाचा आधार कुस्ती आणि धार्मिक वा सांस्कृतिक सोहळ्यांमध्येही होता असे दिसते.
आधुनिक काळात पेशवाईच्या कारकिर्दीत मल्लखांबास पुन्हा चालना मिळाली. पेशवाई राज्यात शारीरिक सक्षमता खूप महत्त्वाची मानली जात होती. याच सत्ताकाळात अनेक कुस्ती आखाड्यांचा उदय झाला आणि त्या आखाड्यांत मल्लखांबाला विशेष स्थान मिळाले. पुढील काळातही मल्लखांबाची उपयुक्तता ध्यानात घेऊन प्रशिक्षकांनी आणि खेळाडूंनी याला स्थानिक पातळीवर जोपासले. ऐतिहासिक दस्तावेज सांगतात की बालवयात मुलांना मल्लखांबाची प्राथमिक तोंडओळख करून देत, त्यांचे शरीर आणि मन अधिक सक्षम बनवण्याचा प्रयत्न केला जात असे.
ब्रिटिशकालीन महाराष्ट्रातही मल्लखांबाची प्रथा कमी झाली नाही. व्यायामाच्या भारतीय पद्धतींवर प्रशासनाने थोडीशी दुर्लक्ष केली असली, तरीही स्थानिक लोकांनी या खेळाला योग्य प्रसार केला. कालांतराने शालेय अभ्यासक्रमात मल्लखांबाचा समावेश व्हावा, अशी मागणी वाढली. अशाच प्रयत्नांच्या फलस्वरूप शाळांमध्ये व्यायामाच्या तासांत, खेळाच्या मैदानात मल्लखांब रुजत गेला. स्थानिक संस्था आणि मंडळांमध्ये मल्लखांबाचे नियमित प्रात्यक्षिक आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित केले जात. या इतिहासातून दिसून येते की शारीरिक तंदुरुस्ती आणि पारंपरिक कलांची जोपासना यांचा संगम कसा करावा, याचा एक सुंदर द्योतक मल्लखांब आहे.
आजच्या घडीला, महाराष्ट्राची ही कला जगभर पोहोचण्याची सुरुवात झाली आहे. इंटरनेट आणि सामाजिक माध्यमांच्या माध्यमातून मल्लखांबाचे व्हिडिओ देश-विदेशात पाहायला मिळतात. जागतिक स्तरावरील कलाप्रेमी, जिम्नॅस्ट आणि व्यायामप्रेमी लोक मल्लखांबाच्या कलागुणांनी प्रभावित होतात. अशा प्रकारे या खेळाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी केवळ प्रादेशिक न राहता व्यापक स्तरावर प्रसिद्धी मिळवते, आणि या प्रवासात वेळोवेळी नवे अध्याय जोडले गेले आहेत.
मल्लखांबाचे तांत्रिक वैशिष्ट्ये
मल्लखांब हा खेळ शारीरिक ताकद, लवचीकता आणि सांघिक समतोल दाखवण्यासाठी ओळखला जातो. या खेळातील तांत्रिक वैशिष्ट्यांच्या मुळे मल्लखांब कठीण असला तरी अत्यंत देखणा आणि प्रभावी दिसतो. लाकडी खांब अथवा दोरीचा वापर करून शरीर वलयदार स्थितीत ठेवणे, वाकणे किंवा तोल सांभाळणे हे मल्लखांबाचे प्रमुख तांत्रिक आव्हान आहे. खेळाडूंना आपल्या स्नायूंवर संपूर्ण नियंत्रण ठेवावे लागते. खांबावर चढताना शरीराला आवश्यक तेवढाच आधार घ्यावा लागतो, अन्यथा संतुलन बिघडू शकते. त्यामुळे शरीराच्या प्रत्येक हालचालीचा अभ्यास आणि नियमित सराव हा मल्लखांबाच्या प्रशिक्षकांनी अनिवार्य केला आहे.
मल्लखांबाच्या तांत्रिक बाजूंमध्ये प्रामुख्याने ‘अचूक पकड’ आणि ‘स्वतःचा भार उचलण्याची क्षमता’ महत्त्वाची ठरते. प्रत्येक हालचालीत खेळाडू आपले दोन्ही हात, पाय आणि कधी कधी शरीराच्या खांद्याच्या आसपासच्या भागांनी खांबाला किंवा दोरीला घट्ट पकडतो. हे करताना कुशल खेळाडूने खांबावर पाठीचा कणा योग्य रीतीने ठेवावा, जेणेकरून ताण किंवा इजा होणार नाही. तोल राखत असताना लहानसहान हालचालींचे नियोजन करणेही गरजेचे असते. शरीराला विशिष्ट मूर्ती, आकृती किंवा स्थिती देताना प्रत्येक जोडकरी (जॉईंट) सुरक्षित आणि कार्यक्षम असणे आवश्यक असते.
शारीरिक समतोल राखण्याबरोबरच दीर्घ श्वासोच्छ्वास पद्धतीचे (प्राणायामाशी साम्य असलेले) महत्त्वही मल्लखांबात खूप आहे. उंच जागेवर चढून स्थिती धरणे किंवा दोरीवरून खाली उतरणे यांसारख्या क्रिया करताना खेळाडूंना मन स्थिर ठेवावे लागते. दीर्घ व नियंत्रित श्वसनामुळे हृदयाचे ठोके सावरतात आणि मन केंद्रित राहते. त्यामुळे भीती किंवा ताण नियंत्रित करून खेळाडू आपल्या हालचाली अधिक नैपुण्याने करू शकतो. खेळात स्वयंस्फूर्ती जपण्यास ही श्वसनपद्धती मदत करते.
प्रस्तुतीचे विविध घटक
मल्लखांबामध्ये प्रस्तुती (प्रदर्शन) करताना अनेक विविध घटक दाखवावे लागतात. यामध्ये खांबावर चढणे आणि खाली उतरणे, शरीराला विशिष्ट कलात्मक आकृत्यांमध्ये ठेवणे, शारीरिक पवित्रा आणि स्थिरता राखणे, हे सगळे समाविष्ट असते. प्रात्यक्षिक दाखवतानाही क्रमाने हालचालीचा विचार केला जातो. उदा. आधी साध्या स्थितीमधून सुरुवात करून हळूहळू अवघड स्थितींकडे प्रगती केली जाते. मल्लखांबाच्या प्रत्येक मूर्तीला (स्थितीला) एक नांव असते, जसे की अश्वपद, वाज्रासन, वीरासन इत्यादी. ही नावे सहसा संस्कृतमध्ये किंवा मराठीत असल्यामुळे त्यांत प्राचीन व्यायामपद्धतीची छाप दिसते.
यामध्ये सौंदर्यदृष्टीही महत्त्वाची आहे. ज्या प्रकारे जिम्नॅस्टिकमध्ये किंवा योगासने करताना शरीराला सुबक आकार दिला जातो, त्याचप्रकारे मल्लखांबामध्येही हालचालींचे संयोजन व वेळ फार महत्त्वाचा असतो. विशिष्ट पवित्रा धारण करून ठेवताना इतर जणांनीही तोल सांभाळायला मदत करावी लागते, विशेषत: सांघिक मल्लखांबात. मंचावर एकाच वेळी अनेक खेळाडू आपले कौशल्य दाखवत असतात आणि हा संपूर्ण आविष्कार पाहणाऱ्यांसाठी मनमोहक असतो. त्यामुळे आत्मविश्वास आणि एकत्रित काम करण्याची वृत्ती मल्लखांबात अधिक वाढीस लागते.
कुस्तीशी संबंधित बाबी
मल्लखांब आणि कुस्ती यांचा जवळचा संबंध आहे. प्राचीन काळी कुस्तीगीर आपल्या शारीरिक क्षमता वाढवण्यासाठी मल्लखांबाचा उपयोग करीत. लवचीकता, स्नायूंची ताकद आणि तोलबांधणी ही कुस्तीचीही गरज असते. त्यामुळे कुस्ती मैदानात उतरण्याआधी कुस्तीगीर विशेषतः मल्लखांबाच्या साहाय्याने शरीर तयार करतात, जेणेकरून जोड, स्नायू आणि पाठीचा कणा यांच्या मजबुतीसाठी पूरक व्यायाम होतो. दोन्ही खेळांमध्ये संतुलन टिकवणे, प्रतिस्पर्ध्याचा प्रतिकार करणे आणि स्वतःचा भार उचलणे अशा तांत्रिक गोष्टी एकसमान आहेत. त्यामुळे कुस्तीप्रेमींमध्ये मल्लखांब लोकप्रिय झाला.
कुस्तीमधील काही विशिष्ट डावपेचांशी जुळणाऱ्या मल्लखांबातील स्थितीमुळे कुस्तीगीरांना प्रशिक्षणादरम्यान प्रभावी फायदा होतो. जसे कुस्तीत अचूक पकड व भक्कम तग धरावा लागतो, तसेच मल्लखांबातही खांबावर पकड मजबूत हवी असते. दोन्ही खेळांमध्ये चपळाई आणि शक्तीची गरज असते, त्यामुळे कुस्तीपटूंना मल्लखांब हा एक पूरक व्यायामप्रकार ठरतो. शिवाय कुस्तीच्या ताणताणावापेक्षा मल्लखांबातील लोभस हालचाली खूप वेगळ्या आहेत, त्यामुळे त्यात खेळाडूंना आंतरिक आनंद व उर्जा मिळते. या दोन्ही गोष्टींमुळे कुस्तीचा वारसा आणि मल्लखांबाची गुणवत्ता एकमेकांना हात देते.
मल्लखांबाचे प्रकार
मल्लखांबातील विविधता ही त्याच्या कालानुरूप विकसित झालेल्या प्रकारांमुळे दिसून येते. सुरुवातीला लाकडी खांबावरील मल्लखांब प्रचलित होता. नंतर खेळाडूंची कल्पनाशक्ती आणि कौशल्य वाढल्यावर दोरीवाला मल्लखांब, लोखंडी मल्लखांब, आणि इतर नवीन प्रकार विकसित झाले. प्रत्येक प्रकारात तांत्रिक गरजा आणि हालचालींचे स्वरूप थोडेफार भिन्न असले तरी मूलभूत तत्व मात्र समान राहते – शरीराचा उत्तम ताळमेळ आणि मानसिक चपळाई.
पोल मल्लखांब
पोल मल्लखांब हा सर्वांत प्रचलित आणि पारंपरिक प्रकार आहे. यात लाकडी खांब जमिनीवर घट्टपणे उभा केला जातो. हा खांब जाडसर असून वरच्या बाजूला शंकाकृती शिरेसारखा भाग असतो. खेळाडूंना त्या खांबावर चढणे, बऱ्याच वेळा पाय आणि हात यांचा आधार घेऊन उलटे, तिरपे, वा इतर अवघड पवित्रे घ्यावे लागतात. पोल मल्लखांबात चपळाई मोठ्या प्रमाणावर आवश्यक असते. लाकडी खांब सपाट किंवा जास्त गुळगुळीत नसतो, त्यामुळे घर्षणाचा परिणाम पडतो. अधिक वजनी खेळाडूंना पण खांबावर चढताना भक्कम पकड मिळू शकते. पोल मल्लखांब करताना त्वचेची झळ लागू नये म्हणून काही खेळाडू विशिष्ट प्रकारची कापडी कव्हर घालतात, तर काही खेळाडू त्वचेला तेल किंवा पावडरचा वापर करून खांबाच्या घर्षणातून निर्माण होणारी जळजळ कमी करतात.
पोल मल्लखांबाच्या तांत्रिक बाबींत समाविष्ट असलेले उंचीवर चढणे, हवेत उलटे होणे, पायांना कमान किंवा वेगवेगळ्या आडव्या-उभ्या स्थितीत ठेवणे असे अनेक प्रकार होते. प्रत्येक स्थिती स्थिर ठेवताना श्वासोच्छ्वासाचे नियमन हे महत्त्वाचे असते. शिवाय लाकडी खांबावर शरीराला बसवताना सांधे दुखावू नयेत किंवा खांबावरून घसरू नये यासाठी सुरक्षितता ही सर्वांत महत्त्वाची आहे. संघटित पद्धतीने सराव करताना प्रशिक्षक अनुभवाने शारीरिक लवचीकतेनुसार हालचाली ठरवतात, जेणेकरून अपघात होण्याची शक्यता कमी राहते.
रोप मल्लखांब
रोप मल्लखांब हा आणखी एक लोकप्रिय प्रकार आहे, ज्यात दाट मजबूत दोरीचा वापर केला जातो. ही दोरी छताला किंवा उंच खांबाला सुरक्षितपणे बांधली जाते. खेळाडूंना दोरी हाताने पकडून आणि पायाने गच्च बांधून हळूहळू वर चढावे लागते. या प्रकारात लाकडी खांबावरील सपाट तळ नसतो; तेव्हा दोरीची हालचालसुद्धा नियंत्रित करावी लागते. दोरीवर विविध कलात्मक पवित्रे घेताना शरीर वाकवणे, तिरपे वळवणे, उलटे पडणे अशी अनेक कसब दाखवावी लागतात. हे करताना दोरीवर पकड भक्कम ठेवणे तसेच निसटणार नाही याची दक्षता घ्यावी लागते.
रोप मल्लखांबामध्ये स्नायूंवर अधिक ताण पडतो, कारण दोरीला आवश्यक वळणे आणि शिथिलता देणे ही प्रक्रिया हातांनी, पायांनी केली जाते. खेळाडूचा प्रत्येक अंश पूर्णतः जागरूक असतो. या प्रकारात शरीराला अधिक लवचीक आणि मजबूत बनवण्याचा फायदा असतो, कारण वर-खाली चढतानाच अनेक वेगवेगळ्या पवित्र्यांचा सराव करता येतो. दोरीवरील सर्वात अवघड प्रकार म्हणजे वरच्या टोकाला पोचून दोरी सुटू न देता उलटे लटकणे आणि तिथे काही सेकंद स्थिर राहणे. ही हालचाल बघणाऱ्यांसाठी थक्क करणारी असते आणि ती करताना खेळाडूंमध्ये आत्मविश्वास आणि मनोधैर्य प्रचंड वाढते. दोरीवर चढताना पडण्याची भीती कमी करण्यासाठी सरावशाळांमध्ये गादी किंवा जाळी वापरली जाते. यामुळे खेळाडूंना सुरक्षितता लाभते.
इतर विकसित प्रकार
याशिवाय काळानुसार मल्लखांबाचे इतरही प्रकार उदयाला आले आहेत. काही खेळाडूंनी लोखंडी खांब वापरण्याचा प्रयत्न केला, ज्यामध्ये घसरण्याची शक्यता जास्त असली तरी तोल सुधारण्यासाठी हा पर्याय उपयुक्त ठरू शकतो. काही ठिकाणी दोरीला पर्याय म्हणून कापडी पट्ट्या किंवा जाड नायलॉनचा वापर केला जातो, ज्यातून वेगवेगळ्या स्थिती व हालचाली अधिक सुटसुटीतपणे करता येतात. आधुनिक जिम्नॅस्टिक आणि मल्लखांब यांचा संयोग करून काही खेळाडू हवाई मल्लखांबही करत आहेत. यात दोऱ्यांशी जिम्नॅस्टिकच्या रिंग्ज किंवा इतर साहित्याची जोड दिली जाते. अशा प्रकारे मल्लखांब हा नवनवीन रूपे धारण करून विकसित होत आहे.
काही व्यावसायिक जिममध्येही हल्ली मल्लखांबाचे अपत्यरूप पाहायला मिळते, जसे की ‘पोल फिटनेस’ किंवा ‘एरियल सिल्क्स’. हे प्रकार थेट मल्लखांबाशी निगडित नसले तरी त्यांचा पाया याच तत्त्वांमध्ये आहे – शरीराच्या एकंदर संतुलनाचे नियंत्रण, पकड आणि चपळाई. मल्लखांबानुसार शारीरिक कसरत करवणारे हे नवीन प्रवाह लोकप्रिय होत आहेत, कारण शारीरिक व्यायामात नावीन्य आणि थोडीशी कलात्मकता शोधणाऱ्या तरुणांना हे प्रकार आकृष्ट करतात.
अशाप्रकारे विविध ठिकाणी, विविध पद्धतींमधून मल्लखांब आधुनिक काळातही बदलांना सामोरे जात आहे. मात्र मल्लखांबाचे मूळ तत्त्व – शारीरिक आणि मानसिक तंदुरुस्तीकडे नेणारा व्यायाम – अद्यापही अपरिवर्तित राहिले आहे. यामुळे हा खेळ पुढील पिढ्यांसाठी नक्कीच मोठी प्रेरणा ठरेल.
शारीरिक विकास आणि आरोग्य
मल्लखांब हा खेळ केवळ कलात्मक हालचालींवर भर देत नाही, तर शरीराच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देतो. शरीरातील प्रत्येक प्रमुख स्नायूगट हळूहळू सबल होत जातो. साधारणपणे मुलांना बालपणी मल्लखांबाची ओळख करून दिली जाते, जेणेकरून त्यांना वाढीच्या प्रक्रियेत सर्वांगसुंदर तंदुरुस्ती मिळू शकेल. हा खेळ नियमितपणे केल्याने हाडांची मजबूती वाढते, पाठीचा कणा अधिक लवचीक राहतो आणि सांधेदुखीची समस्या कमी होते. याशिवाय शरीरात उष्णता तयार होऊन रक्ताभिसरण सुधारते, ज्यामुळे त्वचेचे तेज आणि एकूण आरोग्य दृष्टीस पडते.
मल्लखांबाच्या हालचालींमध्ये हात-पाय व धड यांना सारख्या प्रमाणात व्यायाम मिळतो. खांबावर चढताना किंवा दोरीवर वर-खाली करताना स्नायूंवरील ताण नियंत्रित पद्धतीने वाढतो. हे केवळ उभ्या अंगाने न करता, कधी उलटे, कधी तिरपे अशा विविध स्थितींमधून केले जाते. त्यामुळे मान, खांदे, पोट आणि कंबर या अवयवांवर विशेषतः शक्ती वाढते. स्नायू ताठ राहण्यापेक्षा लवचीक राहण्यासाठी ही हालचाल उपयुक्त ठरते. योग्य प्रशिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली जर मुलांनी मल्लखांब सराव सुरू केला, तर त्यांच्या शारीरिक विकासाला चांगली गती मिळते. उंची वाढ, वजन संतुलन इत्यादी गोष्टींमध्ये मल्लखांब हा एक मोलाचा व्यायाम मानला जातो.
शरीरातील चपळाई वाढवण्यासाठी मल्लखांबाचा वापर फार लाभदायी आहे. दोन स्थितींच्या मधले संक्रमण (ट्रान्झिशन) जलद आणि सलग असणे गरजेचे असते. प्रत्येक स्थिती बदलताना शरीराला एक विशिष्ट प्रमाणात वेग व सामर्थ्याची गरज असते, ज्यामुळे शरीर वेगाने हालचाली करण्यास सक्षम होते. एखाद्या उंच खांबावरुन खाली उतरताना समतोल राखायला लागणारी कौशल्ये कुस्ती, धावणे अशा इतर खेळांमध्येही मदत करतात. शिवाय, दीर्घकाळ स्थिर पवित्रा धरण्याची तयारी करून जर प्रशिक्षण घेतले तर विद्यार्थी शरीरावर उत्तम कमांड मिळवतात.
बल, लवचीकता आणि तोल
बल, लवचीकता आणि तोल या मल्लखांबाच्या तीन प्रमुख वैशिष्ट्यांमधून शारीरिक सिद्धता वाढते. बल म्हणजे स्नायूंवर असणारा ताण सहन करण्याची क्षमता. खांबावर चढताना किंवा दोरीवर चढताना खेळाडूला आपल्या शरीराचे वजन समर्थपणे सांभाळावे लागते. हळूहळू या सरावाने स्नायूंमध्ये सतत मजबुती निर्माण होते. लवचीकता ही मल्लखांबातील दुसरी महत्त्वाची बाजू आहे. दोरीवर वेगवेगळ्या आकृत्या करताना किंवा खांबावर उलटे लटकताना शरीराला विविध कोनांतून वाकवावे लागते, ज्यामुळे सांधे आणि स्नायू अधिक लवचीक होतात. यानंतर येतो तोल. मल्लखांब करताना उच्च पातळीवर चढल्यानंतर पदर लोंबणे, शरीर तिरपे ठेवणे, पाय किंवा हात गुंतवून पवित्रा धरणे अशी अनेक आव्हाने असतात. तोल राखण्यासाठी मन स्थिर आणि श्वासोच्छ्वास नियंत्रित राहणे अतिशय महत्त्वाचे असते. सततच्या सरावामुळे शरीराचा आणि मनाचा ताळमेळ घडून येतो.
यामुळे विद्यार्थ्यांना केवळ शारीरिक सुधारणा नाही तर एकंदरच व्यायामाची चाहूल लागते. त्यांचा दिनक्रम सुधरतो, कारण सकाळी लवकर उठून सराव करणे, नंतर योग्य आहार घेणे आणि रात्री लवकर झोपून विश्रांती घेणे हे सर्व या खेळाचा भाग बनते.
मनोवैज्ञानिक फायदे
शारीरिक विकासाबरोबरच मल्लखांबामुळे मुलांना मानसिक समतोलही मिळतो. उच्च खांबावर चढताना किंवा दोरीवरुन खाली उतरताना भीती वाटणे स्वाभाविक असते. मात्र योग्य प्रशिक्षणानंतर ही भीती कमी होऊन विद्यार्थी मनोधैर्य संपादन करतात. घाबरून न जाता पवित्रा अजून चांगल्या रीतीने धारण करण्याकडे त्यांचा कल वाढतो. सतत भीतीशी सामना करताना आत्मविश्वास आणि चिकाटी वाढते. या खेळात अपयश आले तरीही विद्यार्थ्यांना पुन्हा प्रयत्न करण्याची प्रेरणा मिळते, कारण मल्लखांबामध्ये अचूक पकड आणि बैठकीचा सराव सतत घ्यावा लागतो. तेव्हा वारंवार अपयशानेही न डगमगता प्रयत्न करत राहणे हा विद्यार्थ्यांमध्ये विकसित होणारा एक अत्यंत मोलाचा गुण आहे.
मनोवैज्ञानिकदृष्ट्या एकाग्रता राखण्याची मल्लखांबातील गरज विद्यार्थ्यांमध्ये अभ्यासातही मदत करू शकते. प्रचंड उंचीवर चढतानाही चित्तवृत्ती स्थिर ठेवण्यामुळे शाळेत विषय शिकताना किंवा परीक्षेला सामोरे जाताना मानसिक ताण कमी होत जातो. शारीरिक हालचालींमुळे मेंदूला ऑक्सिजनचा पुरवठा वाढतो, ज्याने स्मरणशक्ती व ग्रहणक्षमता सुधारते. शिवाय मल्लखांबातील सांघिक प्रात्यक्षिकांमुळे परस्परांमध्ये विश्वास निर्माण होतो; संघटित प्रयत्नांच्या जोरावर ध्येय गाठण्याची वृत्ती बळकट होते. अशा रीतीने मल्लखांब मुलांमध्ये धैर्य, आत्मविश्वास, शिस्त आणि सामाजिक भान निर्माण करतो.
प्रशिक्षण पद्धती
मल्लखांबाचे प्रशिक्षण हे झटपट परिणाम देणारे साधन नसून सातत्यपूर्ण प्रयत्नांची मागणी करते. इतर शारीरिक खेळांप्रमाणेच मल्लखांबातही मूलभूत गोष्टींपासून सुरुवात केली जाते. प्राथमिक स्तरावर हात, पाय आणि पाठीचा आधार भक्कम करण्यासाठी साधे व्यायाम घेतले जातात. सुरुवातीला खांबावरील उंची कमी ठेवून विद्यार्थ्यांना मल्लखांबाची ओळख करून दिली जाते. नंतर त्यांच्या क्षमतेनुसार उंची वाढवली जाते. लवकर घाई केल्यास आपत्तीची शक्यता असते, म्हणून प्रशिक्षकांचा सल्ला खूप महत्त्वाचा असतो.
शिक्षणादरम्यान योग्य गरमाप (warm-up) सरावासाठी सूर्यनमस्कार, पायातील लवचीकता वाढवणारे व्यायाम आणि हातांची पकड सुधारणारे व्यायाम केले जातात. मल्लखांबाची प्रत्यक्ष खेळापूर्वी साध्या दोरीची पकड, लहान उंचीचा लाकडी खांब यांवर नियंत्रण संपादन करण्याचा प्रयत्न होतो. यामुळे नवख्या विद्यार्थ्यांना पडण्याची भीती कमी वाटते आणि आत्मविश्वास वाढतो. प्रशिक्षण शनैःशनैः सखोल होत जाते. अत्यंत कठीण स्थिती व मूर्तींचे सराव हळूहळू सुरू केले जातात, जेणेकरून शरीर त्या हालचालींशी जुळवून घेऊ शकेल. हे क्रमशः प्रशिक्षण मुलांना जास्त रंजक वाटते व ते प्रशिक्षकांच्या नेतृत्वाखाली सुरक्षित वातावरणात व्यायाम करू शकतात.
प्रारंभिक टप्पे
प्रारंभिक टप्प्यांमध्ये विद्यार्थ्यांना मूलभूत पकड, शरीराचा उचित ताण, पाठीचा आधार आणि पायांची योग्य रचना शिकवली जाते. उदाहरणार्थ, दोरीवर केवळ चढणे आणि खाली उतरतानाची तंत्रे—हातांना कसा आधार द्यायचा, पायांनी दोरी कशी घट्ट पकडायची—या गोष्टींवर भर दिला जातो. खांबावर चढणे हे तितकेच आव्हानात्मक असते, कारण टेकू घेण्यासाठी पाय आणि कंबरेवर नियंत्रण असावे लागते. शरीराचा तोल राखायचा कसा, हे देखील सुरुवातीच्या टप्प्यांत शिकवले जाते.
इथे प्रशिक्षक विद्यार्थ्यांना थेट उंच मल्लखांबावर न नेताच, कमी उंचीवरील खांबावर सराव करून घेतात. विद्यार्थ्यांना पडण्याची भीती जाणवू नये म्हणून अनेकदा मऊ गाद्या किंवा इतर संरक्षण साहित्य वापरले जाते. प्रारंभीचे हे टप्पे उत्तमरीत्या पार पडल्यानंतर अडथळ्याचे (मध्यम) पातळीचे सराव सुरू केले जातात. त्यात काही विशेष स्थिती — जसे की दोरीवर उलटे लटकणे किंवा खांबावर तोल संभाळून आपले स्वतःचे वजन उचलणे — शिकवले जाते. अशा छोट्या-छोट्या टप्प्यांतून विद्यार्थ्यांची भीती नष्ट होते व पुढील कठीण पवित्रांना सामोरे जाण्याची तयारी होते.
आहार आणि विश्रांती
मल्लखांबाचे प्रशिक्षण घेताना योग्य आहार आणि विश्रांती यांची जोड अतिशय गरजेची आहे. शारीरिक दमछाक जास्त होत असल्याने शरीराला पुरेशी पौष्टिकता द्यावी लागते. उदा. क जीवनसत्त्व, लोह, प्रथिने आणि कॅल्शियम युक्त पदार्थ खाणे उपयुक्त ठरते. फळे, भाज्या, दूध, दही यांचा आहारात समावेश असावा. शारीरिक श्रम करणाऱ्यांसाठी भरपूर पाणी पिणेही महत्त्वाचे आहे. एकाच वेळी अतिखाणे टाळून दिवसभरात वेळोवेळी संतुलित प्रमाणात अन्न घेतले जाऊ शकते.
मल्लखांबामध्ये शरीराला ताण दिला जातो, त्यामुळे स्नायूंना पुनर्जिवित होण्यासाठी विश्रांतीची नितांत आवश्यकता असते. सात ते आठ तासांची शांत झोप, दररोज थोड्या वेळाची ध्यानधारणा किंवा विश्रांतीची मुदत, यांमुळे शरीरातील ताण कमी होतो. शिवाय मन रिलॅक्स झाल्यावर दुसऱ्या दिवशीचा सराव अधिक उत्साहाने करता येतो. जर योग्य आहार आणि पुरेशी विश्रांती राखली नाही, तर स्नायूंना इजा होण्याची किंवा थकवा वाढण्याची शक्यता असते. सतत त्रासदायक दुखापत होत राहिल्यास विद्यार्थी खेळापासून दूर राहायला लागतो, जे पुढील प्रगतीसाठी घातक ठरते. त्यामुळे प्रशिक्षक आणि पालकांनी विद्यार्थ्यांच्या आहाराकडे आणि विश्रांतीकडे विशेष लक्ष द्यावे.
या सर्व गोष्टींपैकी कोणतेही एक अंग दुर्लक्षित केले तर मल्लखांबाचे उत्तम कौशल्य मिळवणे कठीण होते. म्हणूनच मल्लखांबाच्या प्रशिक्षणपद्धतीत आहार, विश्रांती, मनोवैज्ञानिक आधार आणि योग्य व्यायाम अशी चौफेर तयारी विद्यार्थ्यांना करावी लागते. यामुळेच मल्लखांब हे पूर्णतः शारीरिक व मानसिक विकास करणारे साधन मानले जाते.
राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा
मल्लखांब हळूहळू स्थानिक आखाड्यांमधून बाहेर पडून राष्ट्रीय पातळीवर पोहोचला. महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमध्ये आयोजित करण्यात येणाऱ्या स्पर्धांना राज्यातील उत्साही खेळाडू मोठ्या संख्येने प्रतिसाद देतात. असे ढकलावे लागत नसले तरी मल्लखांब आता इतर राज्यांमध्येही पोहोचत आहे. मैदानी खेळांच्या पंक्तीत मल्लखांबाला स्वीकृती मिळवण्यासाठी अनेक कुस्तीपटू आणि व्यायामशाळा यांनी विशेष प्रयत्न केले. यामुळे राज्यव्यापी स्पर्धा अधिक व्यावसायिक पद्धतीने सुरू झाल्या. या स्पर्धांमध्ये मुला-मुलींची वेगवेगळी गटवारी, वयोगटानुसार विभागणी, तसेच व्यक्तिगत व सांघिक प्रकारांचा समावेश असतो.
स्पर्धात्मक स्तरावर मल्लखांबाचे महत्व वाढल्यामुळे प्रशिक्षक आणि खेळाडू एकाच ध्येयाने प्रेरित झाले – या भारतीय परंपरेला एका मोठ्या व्यासपीठावर पोहोचवणे. यासाठी जिल्हास्तरीय, राज्यस्तरीय आणि राष्ट्रीय स्तरावरील स्पर्धांचे आयोजन अधिक प्रमाणात होऊ लागले. ज्याप्रमाणे कबड्डी किंवा खो-खो हे पारंपरिक खेळ पुढे आले, तसाच प्रवास मल्लखांबाचाही होत आहे. आज अनेक राष्ट्रीय क्रीडा संघटनांनी मल्लखांबाला अधिकृत मान्यता दिली आहे, त्यामुळे अधिकाधिक शाळा आणि महाविद्यालये त्यांच्या खेळांच्या यादीत मल्लखांबाचा समावेश करत आहेत.
महत्त्वपूर्ण स्पर्धा
महाराष्ट्रात वर्षभरात मल्लखांबाच्या अनेक स्पर्धा घेतल्या जातात, परंतु काही ठरावीक स्पर्धांना विशेष मान्यता आहे. पुणे, मुंबई, नाशिक, कोल्हापूर यांसारख्या शहरांमध्ये आयोजन होणाऱ्या स्पर्धांमध्ये राज्यातील तसेच इतर राज्यांतीलही सहभागी असतात. या स्पर्धांमध्ये युवागट, क्रीडा अकादमीतील प्रशिक्षित खेळाडू आणि स्थानिक मल्लखांब मंडळांमधील खेळाडू यांच्यात चुरशीचे सामने रंगतात. पारितोषिकांमध्ये रोख रक्कम, प्रमाणपत्रे, चषक यांचा समावेश होतो. सर्वांत महत्त्वाची बाब म्हणजे या स्पर्धांमधून नवोदित खेळाडूंना प्रोत्साहन मिळते, तसेच विक्रमी प्रयत्न करणाऱ्या खेळाडूंना सर्वतोपरी ओळख मिळते.
राष्ट्रीय स्तरावरील स्पर्धांमध्ये मल्लखांबाला अधिकृत रीत्या स्थान मिळवण्यासाठी खेळाडूंनी आणि प्रशिक्षकांनी अनेक वर्षे प्रयत्न केले. अखेर क्रीडा प्राधिकरणाने (Sports Authority) मल्लखांबाचा विचार आपल्या यादीत करायला सुरुवात केली. आता राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धांमध्ये आणि विद्यापीठीनांतर (इंटर युनिव्हर्सिटी) स्पर्धांमध्ये मल्लखांबाला सामील केले गेले आहे. यातून खेळाडूंना अखिल भारतीय स्तरावर स्वतःचे कौशल्य दाखवता येते. शिवाय, खेळाडूंच्या कामगिरीचा सारासार आढावा घेऊन त्यांची निवड उच्चस्तरीय खेळ शिबिरांसाठी केली जाते.
प्रसार व प्रसिद्धी
मल्लखांबाच्या प्रसारासाठी माध्यमांनीही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. दूरदर्शनवरील कार्यक्रम, वृत्तपत्रांत आलेल्या बातम्या, ऑनलाईन व्हिडिओ प्लेटफॉर्मवर दिसणारी प्रात्यक्षिके यामुळे मल्लखांबाला नवीन ओळख मिळाली. नुकत्याच झालेल्या अनेक स्पर्धांचे थेट प्रक्षेपण किंवा ऑनलाइन अपडेट्समुळे जगभरातल्या प्रेक्षकांना हा खेळ पाहता आला. यामुळे, मल्लखांबाशी अनोखं नातं नसलेल्या लोकांनाही या खेळाबद्दल जिज्ञासा वाटू लागली.
प्रसिद्ध भारतीय चित्रपट आणि मालिकांमध्येही कधीकधी मल्लखांबाचे दर्शन घडते. यामुळे युवकांमध्ये उत्सुकता निर्माण होते. शिवाय, काही प्रसिद्ध खेळाडूंनी मल्लखांबावर आधारित प्रात्यक्षिके YouTube किंवा सोशल मीडियाच्या माध्यमातून प्रसारित केली, ज्याने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर लोकांनी टिप्पणी दिली की भारतीय व्यायामपद्धती किती आकर्षक आणि प्रभावी आहे. त्यामुळे काही परदेशी जिम्नॅस्ट्सने आणि फिटनेस ट्रेनर्सनेही मल्लखांबाबद्दल जाणून घेण्यास स्वारस्य दाखवले. या लोकांपैकी काहीजण भारतात येऊन प्रत्यक्ष मल्लखांब शिकण्याची इच्छा व्यक्त करत आहेत.
अशा सर्व प्रयत्नांमुळे मल्लखांबाची भौगोलिक मर्यादा ओलांडली गेली आणि त्याचे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नाव झाले. भविष्यकाळात जागतिक मल्लखांब स्पर्धेचे आयोजन करण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. अशा स्पर्धेत विविध देशांतील खेळाडूंनी भाग घेतला, तर या खेळाला जागतिक पातळीवर वेगळीच ओळख मिळेल.
आधुनिक काळातील मल्लखांब
तंत्रज्ञानाने बदल घडवले तसेच जीवनशैलीही बदलत गेली, त्याचप्रमाणे मल्लखांबानेदेखील काही आधुनिक रूपे स्वीकारली. पारंपरिक तत्त्वांना न सोडता काळानुरूप बदल करताना याला ‘आधुनिक मल्लखांब’ असेही संबोधले जाते. नवीन पद्धती, नवीन प्रकार आणि सोयीच्या पद्धतीने हा व्यायाम विश्वाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचवणारे प्रयत्न केले जात आहेत.
मागील काही काळात मल्लखांबाची सुरुवात जरी कुस्तीपटू, व्यायामपटू यांच्या क्षेत्रातून झाली असली, तरी आता हा खेळ सर्वसामान्य लोकांमध्येही लोकप्रिय होत आहे. योग, जिम्नॅस्टिक, कलारिपयट्टू यांसारख्या इतर भारतीय वा आशियाई व्यायामपद्धतींच्या जोडीला मल्लखांबालाही जागा मिळू लागली आहे. उंच बहुमजली इमारतींच्या शहरांमध्ये मल्लखांबासाठी पुरेशी जागा नसली तरी आतील व्यायामशाळांमध्ये लाकडी खांब किंवा उंच दोरी व्यवस्थित बसवून सराव घेण्याची व्यवस्था केली जात आहे. यामुळे, केवळ ग्रामीण किंवा अर्ध-शहरी भागातच नव्हे, तर मोठ्या शहरांतही मल्लखांब रुजू लागला आहे.
नव्या पद्धती व प्रयोग
आधुनिक काळात मल्लखांब शिकवण्याच्या पद्धतीत मोठे बदल झाले आहेत. प्रशिक्षक आता प्रगत सुरक्षा साधनांचा वापर करतात. जसे की शरीराला अडकवून ठेवणारी दोरी, सेफ्टी हार्नेस, खाली जाड मॅट, इत्यादी. ज्यामुळे उंचीवर चढण्याची भीती विद्यार्थी बाळगत नाहीत. इंटरनेटवरील व्हिडिओ ट्यूटोरियल्सद्वारे खेळाडू स्वतःही पुढील स्तराचे तांत्रिक कौशल्य शिकण्याचा प्रयत्न करू लागले आहेत. यामुळे आपोआपच आपल्या खेळात नावीन्याचे प्रयोग होत आहेत.
या नव्या प्रयोगांमधील एक म्हणजे संगीताच्या तालावर मल्लखांबाची सादरीकरणे करणं. जिथे गाण्याचा किंवा ढोल-ताशा, तबला यांसारख्या तालवाधनांचा वापर करून खेळाडू आपली प्रात्यक्षिके अधिक मनोरंजक पद्धतीने सादर करतात. हे करताना नृत्य आणि मल्लखांब यांच्यातील सीमारेषा धूसर होते. अशा कलात्मक प्रस्तुतीमुळे तरुणांमध्ये आणि प्रेक्षकांमध्येही खेळाची लोकप्रियता वाढते. आणखी एक प्रयोग म्हणजे मल्लखांब आणि जिम्नॅस्टिकचे मिश्रण. काही प्रशिक्षकांनी जिम्नॅस्टिक्सच्या पद्धतीने हवाई कसरती (एरियल मूव्हमेंट्स) आणि मल्लखांबाचे मूलभूत तंत्र एकत्र केले आहे. यामुळे जागतिक स्तरावरही लोकांना मल्लखांबाची नव्या रूपातील ओळख होते.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक विस्तारीकरण
मल्लखांब पूर्वी पुरुषवर्गातच प्रचलित होता, पण सध्याच्या काळात मुली आणि महिलादेखील मोठ्या संख्येने हा खेळ करताना दिसतात. शाळा-महाविद्यालयांतून विशेष गट तयार केले जातात, जिथे मुलींनाही मल्लखांबाचे प्रशिक्षण दिले जाते. अशाप्रकारे, लिंगभेद न करता मल्लखांब हळूहळू सर्वांना सामावून घेतो. हा बदल सामाजिकदृष्ट्या सकारात्मक मानला जातो, कारण पारंपरिक व्यायामप्रकारांत महिलांचा सहभाग मर्यादित राहिला होता. आता महिलाही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी सज्ज आहेत.
सांस्कृतिक स्तरावरही मल्लखांबाच्या आयोजनांत मोठे परिवर्तन झाले आहे. पूर्वी जत्रा, दंगल आणि कुस्ती मैदानांतून प्रदर्शनापुरता मल्लखांब असायचा, तर आता सांस्कृतिक कार्यक्रम, उत्सव, विद्यालयीन वार्षिक स्नेहसंमेलन या सर्व ठिकाणी मल्लखांबाला मंच मिळतो. या खेळाचे सादरीकरण हे प्रेक्षकांसाठी नवा अनुभव असतो. महाराष्ट्राच्या इतर पारंपरिक कलांमधून – जसे की लेझीम, दांडपट्टा, पोवाडा – ज्याप्रमाणे इतिहास-संस्कृतीचे दर्शन घडते, तसेच मल्लखांबातूनही एक ठसठशीत मराठमोळी परंपरा जगासमोर येते.
मल्लखांबाची सामाजिक स्वीकार्यता वाढल्याने शाळकरी मुलांनी देखील हा खेळ शिकावा, असं पालकांना वाटू लागलं आहे. पौगंडावस्थेत आहारव्यवहार बिघडू नये आणि मुलांनी व्यायामाकडे वळावे यासाठी मल्लखांब हे एक चांगले साधन ठरू शकते. काही संस्थांकडून सामाजिक कार्यातही मल्लखांबाचा उपयोग होतो: आदिवासी किंवा दुर्बल घटकांतील मुलांना मोफत प्रशिक्षण देणे, ज्यातून त्यांना शारीरिक सक्षमता वाढवता येते आणि खेळामधून करिअरची संधी मिळते.
अशा प्रकारे आधुनिक काळातील मल्लखांब हा पारंपरिकतेचा गाभा सांभाळत नव्या तंत्रज्ञानाचे, नव्या विचारांचे स्वागत करतो. त्यामुळे जागतिक स्तरावर या खेळाचा आवाका आणि लोकप्रियता नक्कीच वृद्धिंगत होत आहे.
विख्यात मल्लखांबपटू व संस्थापक
मल्लखांबाचा इतिहास घडवण्यात अनेक कुशल प्रशिक्षक आणि तळमळीचे खेळाडू यांचे महत्त्वाचे योगदान आहे. त्यांनी आपल्या जिद्द आणि मेहनतीने हा खेळ केवळ Maharashtra किंवा भारतातच नव्हे, तर संपूर्ण जगभर पोचवण्याचे मोलाचे कार्य केले. राजवाड्यांच्या काळात मल्लखांब मशहूर करण्यामागे कुस्तीपटूंचे हातभार होते. त्यामुळे तत्कालीन मल्लखांबपटू हे कुस्ती आणि मल्लखांब या दोन्ही क्षेत्रांत प्रवीण असत. पेशवाईच्या काळात पेशव्यांच्या दरबारातही असे विक्रमी कामगिरी करणारे कुस्तीगीर दिसतात. त्यांनी नवीन पद्धतीचे प्रयोग करून मल्लखांबाला लोकमान्यता मिळवून दिली.
नव्या कालखंडात, आधुनिक काळातही असंख्य प्रशिक्षकांनी आणि खेळाडूंनी मल्लखांबाला धग धरून ठेवली. काही विशिष्ट संस्थापकांनी तर नवे पायंडे पाडत राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय मल्लखांब प्रशिक्षण अकादम्या स्थापन केल्या. पुणे, मुंबईसारख्या शहरांत अशा अकादम्या आज काम करत आहेत. तिथे केवळ मुलांना नाही, तर प्रौढांना देखील मल्लखांबाचे प्रशिक्षण दिले जाते. अनेक नामवंत मल्लखांबपटूंनी राष्ट्रीय स्तरावर आणि पुढे आंतरराष्ट्रीय मैदानात आपले पाऊल ठेवल्यानंतर, माध्यमांच्या माध्यमातून त्यांच्या कर्तृत्वाची माहिती सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचली. यामध्ये विशेष उल्लेख करावा लागेल अशा काही खेळाडूंनी जागतिक व्यासपीठावर जाऊन प्रात्यक्षिके सादर केली. त्यांच्या कौशल्यदर्शनामुळे परदेशातही मल्लखांबाची नवी ओळख तयार झाली.
नामवंत खेळाडूंना घेतलेली प्रेरणा
अनेक सर्वसामान्य विद्यार्थी आजही या प्रचलित मल्लखांबपटूंना आदर्श मानून पुढे येतात. शालेय स्तरावर सार्वजनिक कार्यक्रमांत, क्रीडास्पर्धांत प्रात्यक्षिके करताना हे उदयोन्मुख खेळाडू त्या आदर्श खेळाडूंचा उल्लेख करतात. उदाहरणार्थ, कोणी एखाद्या खेळाडूने एखाद्या जागतिक स्पर्धेत सर्वोच्च बक्षीस मिळवले असेल तर तो इतरांसाठी प्रोत्साहक बिंदू ठरतो. प्रत्येक पिढीतील काही दिग्गजांनी ‘मल्लखांब परदेशात नेऊ, तिथल्या लोकांना शिकवू’ असा ध्यास घेतला. त्यांच्या प्रयत्नांमधून मल्लखांबाशी निगडित अनेक शिबिरे, कार्यशाळा आणि प्रदर्शनांचे आयोजन झाले.
ही प्रेरणा केवळ स्पर्धा जिंकण्यात नसून, खेळाची नैतिकता जपण्यात आहे. अनेक दिग्गज मल्लखांबपटू इतरांसाठी मार्गदर्शन करतात, आपल्या अनुभवाचा फायदा नवोदित खेळाडूंना देतात. भारतात आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे मल्लखांबपटू घडावे, याकरता काही संस्थापकांनी स्वतःचे आयुष्य या खेळाच्या प्रसारासाठी समर्पित केले. मुलांनी सतत प्रयत्नशील राहावे, आव्हानांना घाबरू नये, आणि गिरवलेल्या कलाकौशल्यातून एक उत्तुंग आत्मविश्वास मिळवावा, असा संदेश हे खेळाडू देतात.
प्रगत संघटना व स्कूल
आता देशभरात, विशेषतः महाराष्ट्रात, अनेक मल्लखांब स्कूल आणि अकादम्या उघडलेल्या आहेत. सरकारकडूनही या प्रयत्नांना काही प्रमाणात पाठबळ दिले जाते. शासकीय शाळांमध्ये आणि महाविद्यालयांत मल्लखांब प्रशिक्षणासाठी विशिष्ट अनुदान किंवा सुविधा दिली जाते. काही संघटनांनी मल्लखांबाचे तांत्रिक मार्गदर्शन करणारे मार्गदर्शक पुस्तिकादेखील तयार केले आहेत, ज्यात प्राथमिक टप्पे, आव्हानात्मक हालचाली व सुरक्षा उपाय नोंदवलेले असतात.
संघटनांच्या या प्रगत स्वरूपामुळे स्पर्धांचे आयोजन सुकर झाले आहे. संघटनांकडून राज्य किंवा देश पातळीवरील स्पर्धांमध्ये खेळाडूंना पाठिंबा मिळतो, प्रवास व राहण्याच्या सुविधा पुरवल्या जातात, तसेच गुणवंतांना प्रोत्साहनपर रोख रक्कमेची बक्षिसेही दिली जातात. अशा प्रगत व्यासपीठांमुळे नवीन खेळाडू मल्लखांब शिकण्यास प्रवृत्त होतात. याप्रकारे विख्यात मल्लखांबपटू, संघटित संस्थापक आणि जिद्दी प्रशिक्षक यांच्या त्रिगुणी प्रयत्नांतून हा खेळ सतत वाढत आहे.
मुलांसाठी मल्लखांबाचा उपयुक्त महत्त्व
मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी मल्लखांब हा एक उत्तम मार्ग आहे. शरीर व मन यांचा समतोल साधताना मुलांना लवचीकता, बल आणि सांघिकतेची जाण होते. आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात मुलांचा स्क्रीनटाईम वाढतो; मोबाईल, टॅब, गेम इत्यादींमुळे शारीरिक हालचालींवर मर्यादा येतात. अशावेळी मल्लखांबासारखा खेळ हा एक ताजेतवाने करणारा पर्याय ठरतो. मुलांना सकाळी लवकर उठून सराव करण्याची सवय लागते. त्यांचा दिनक्रम चांगला होतो, झोपेचे तास निश्चित होतात आणि चैतन्य वाढते.
मल्लखांबामुळे मुलांचे व्यक्तिमत्त्व घडते. खेळादरम्यान लहानमोठ्या संकटांना तोंड देताना मुले स्वतःतील भीती दूर करतात. तोल सांभाळण्याचे कसब मिळाल्यावर त्यांच्यात शिस्त आणि आदरयुक्त धैर्य निर्माण होते. मुलांना स्वतःचा शारीरिक आकार आणि क्षमता ओळखून मिळालेल्या आव्हानांचा स्वीकार करावा लागतो, ज्यामुळे ते अधिक आत्मविश्वासाने वागतात. शारीरिक उर्मी वाढल्यामुळे मुलांच्यातील आक्रमकता योग्य दिशेने प्रवाहित होते; ते अतिरिक्त ऊर्जा सकारात्मक क्रियांत सहभागी करून घेतात.
व्यायामाचे फायदे
शारीरिक विकासाबरोबरच मुलांची रोगप्रतिकारक्षमता बळकट होते. मुलांना लहानसहान फ्लू किंवा श्वसनविषयक आजार कमी होण्याची शक्यता असते, कारण नियमित व्यायामामुळे फुफ्फुसांची क्षमता वाढते आणि शरीरात रक्ताभिसरण सुधारते. शिवाय हाडांची खनिज घनता टिकून राहते, ज्यामुळे ती सहज दुखावली जात नाहीत. मनातील ताणतणाव, चिंता किंवा अनाकलनीय अस्वस्थता कमी करण्यासाठीही मल्लखांब उपयुक्त ठरतो. खेळतानाची एकाग्रता, दीर्घ श्वासोच्छ्वास, संपूर्ण शरीराला मिळणारा व्यायाम हे सर्व मानसिक शांततेसाठी पूरक ठरते.
दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे हे व्यायाममूल्य मुलांमध्ये सकारात्मक सवयी रुजवते. जसे सकाळी व्यायामाचा सराव, वेळेवर आहार, सुस्थित शरीरासाठी योग्य झोप, इत्यादी. परिणामी मुलांमध्ये आरोग्यदायी सवयी लवकर विकसित होतात. ते पुढच्या काळात इतर क्रीडा प्रकारांतही सहभाग घेऊ शकतात. अनेकांनी मल्लखांबाचा पाया घेऊन जिम्नॅस्टिक्स, अॅथलेटिक्स किंवा इतर मैदानी खेळांमध्येही प्रगती साधली आहे. याप्रकारे मल्लखांब हा मुलांच्या उज्ज्वल क्रीडाप्रवासाची भक्कम पायरी ठरतो.
शालेय वयातील मल्लखांब
शालेय वयात मल्लखांबाचे प्रशिक्षण सुरू केल्यास भविष्यात मुलांना त्याचे अप्रत्यक्ष फायदे दिसतात. अभ्यासात एकाग्रता वाढणे, आत्मविश्वास उंचावणे, शिस्तबद्ध जीवनशैली आदींचे मंथन ते स्वतःमध्ये अनुभवतात. शाळेतल्या क्रीडा तासात मल्लखांब अभ्यासक्रमाचा भाग बनल्यास विद्यार्थ्यांना नियमित मार्गदर्शन मिळते. क्रीडा शिक्षकांना योग्य त्या साधनसुविधा मिळाल्या, तर ते वर्गानुसार विद्यार्थ्यांना प्राथमिक, मध्यम आणि प्रगत स्तरांचे मल्लखांबाचे तंत्र शिकवू शकतात.
शालेय वयात सुरू केलेल्या मल्लखांब प्रशिक्षणामुळे मुलांना पहिल्या एक-दोन वर्षांत सुटसुटीत हालचालींचे तंत्र कळू लागते. हळूहळू ते अधिक तोलधरणाऱ्या आणि अवघड पवित्र्यांकडे वळतात. स्पर्धांमध्ये भाग घेण्यासाठी शाळा आणि शिक्षकांच्या सहकार्याने मुलांना प्रोत्साहन दिले जाते. त्यामुळे मुलांमध्ये मैदानी खेळांविषयी जास्तीची ओढ निर्माण होते. शालेय सुट्टीमधील उन्हाळी शिबिरांमध्येही मल्लखांब वर्ग चालू असल्याने विद्यार्थी सुट्टीतही घरी बसण्याऐवजी मैदानाकडे वळतात. यामुळे त्यांच्या शारीरिक विकासाबरोबरच सामाजिक कौशल्यांचाही विकास होतो.
या सर्व घडामोडींकडे पाहता, मुलांसाठी मल्लखांब हा व्यायाम, कला आणि संस्कृती यांचे त्रिवेणी संगम आहे. त्याच्या योगे मुलांच्या मनावर आणि शरीरावर दीर्घकाळ टिकणारे परिणाम होतात. ते अधिक शिस्तबद्ध, सुदृढ आणि आत्मविश्वासाने समृद्ध होतात.
भविष्यातील आव्हाने व संधी
मल्लखांब हा खेळ जरी पारंपरिक पद्धतींशी जोडलेला असला, तरी त्याला भविष्यकाळात अनेक आव्हाने आणि संधी दोन्ही सामोरे जावे लागणार आहेत. वेगाने बदलणाऱ्या जीवनशैलीमुळे आधुनिक पिढीला सुलभ आणि त्वरित परिणाम मिळवणारे व्यायामप्रकार हवे असतात. या दृष्टीने मल्लखांब तितकासा “इन्स्टंट” नसला तरी तो एक सर्वांगीण फायदे देणारा खेळ ठरतो. म्हणूनच योग्य प्रसिद्धी आणि व्यावसायिकता मिळवली, तर मल्लखांबाला जागतिक पातळीवरही स्थान मिळवणे शक्य आहे.
मात्र, आज अनेक शाळा व संस्थांमध्ये मल्लखांबासाठी योग्य प्रशिक्षक, साधनसुविधा, आणि भौतिक инфраструктुर यांचा अभाव जाणवतो. उंच खांब उभा करण्यासाठी किंवा दोरी बांधण्यासाठी सुरक्षित जागा हवी. प्रशिक्षित मार्गदर्शक नसल्यास विद्यार्थ्यांना अपघात होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे भविष्यात प्रशिक्षकांची पुरेशी संख्या उपलब्ध करून देणे, प्रशिक्षणक्रम अधिक प्रमाणात सुरू करणे, तसेच सर्वोच्च दर्जाच्या सामग्रीची (खांब, दोरी, सुरक्षितता साधने) निर्मिती करणे ही प्रमुख आव्हाने आहेत. ग्रामीण भागातही मल्लखांब पसरवताना आर्थिक पाठबळाची आवश्यकता भासते. अशा वेळी स्थानिक संस्थांबरोबर शासनानेही पाठबळ द्यायला हवे.
संधींच्या दृष्टीने पाहता, तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवून मल्लखांबाचे व्हिडिओ कोर्स, ऑनलाईन मार्गदर्शन, वेबिनार, इत्यादींच्या माध्यमातून जगभर पोचवणे शक्य आहे. आधीच अनेक मल्लखांबपटूंनी इंटरनेटच्या साहाय्याने उपक्रम सुरू केले आहेत. त्यामुळे परदेशात जिम्नॅस्ट, नर्तक आणि योगाभ्यास करणारे लोक मल्लखांबाची तत्त्वे जाणून घ्यायला उत्सुक आहेत. फिटनेस सेंटर, मैदानी क्रीडांगणे, शाळा-महाविद्यालये, व्यायामशाळा यात मल्लखांबाला एक नवीन पर्याय म्हणून स्वीकारले जाऊ शकते. याशिवाय, जर सरकारी धोरणात पारंपरिक खेळांना प्राधान्य दिले गेले, तर मल्लखांब इतर पारंपरिक खेळांसोबत अधिकृत क्रीडाप्रकार म्हणून भरभराटू शकेल.
आणखी एक महत्त्वाची संधी म्हणजे सांस्कृतिक पर्यटनाच्या माध्यमातून. भारत भ्रमंतीसाठी आलेल्या विदेशी पर्यटकांना मल्लखांबाची प्रात्यक्षिके अत्यंत वेधक वाटतात. जर याचे संघटित प्रशिक्षण-प्रदर्शन केंद्र विविध पर्यटनस्थळी सुरू झाले, तर ते एक आगळेवेगळे आकर्षण ठरू शकेल. परदेशातील अनेक लोक अनोख्या सांस्कृतिक व शारीरिक कलांमध्ये रस दाखवतात. तेव्हा मल्लखांबाला व्यापक संधी मिळू शकते. अशा रीतीने योग्य नियोजन व प्रयत्नांनी मल्लखांब उद्याच्या पिढीत एक व्यापक खेळ आणि व्यायामशैली म्हणून रुजू शकतो.
शेवटी, मल्लखांबाचा प्रसार करताना त्याचा आत्माच जपणे गरजेचे आहे. बाजारपेठ आणि आधुनिक व्यायामपद्धतींची आव्हाने स्वीकारताना कुठे तरी मल्लखांबाच्या पारंपरिक मूल्यांचे संवर्धन करणे अत्यावश्यक ठरेल. या संतुलनातूनच पुढील पिढ्यांना एक सुंदर, शास्त्रशुद्ध आणि परिणामकारक व्यायामपद्धती अनुभवता येईल. जेव्हा आव्हाने आणि संधी यांचा योग्य मेळ साधला जाईल, तेव्हा मल्लखांबाचा वारसा देशोदेशी पोचल्याशिवाय राहणार नाही.
निष्कर्ष
मल्लखांब हा केवळ एक व्यायामप्रकार किंवा खेळ नसून तो शारीरिक, मानसिक आणि सांस्कृतिक मूल्यांचा संगम आहे. शतकानुशतकांच्या प्रवासातही त्याची लोकप्रियता टिकून राहणे, हेच या कलेचे मोठे वैशिष्ट्य दर्शवते. बल, लवचीकता, तोल आणि मनोधैर्य वृद्धिंगत करणे हे मल्लखांबाचे मुख्य उद्देश आहेत. कुस्तीपासून सुरू झालेली ही परंपरा आज ग्रामीण, शहरी आणि आता जागतिक व्यासपीठावरही आत्मविश्वासाने उभी आहे.
या खेळाने अनेक विद्यार्थ्यांना शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या सबळ करून त्यांच्यात विजयाची जाणीव जागवली. मल्लखांबाबरोबरच त्याला पूरक असणारे कुस्ती, योगासन, जिम्नॅस्टिक अशा सगळ्या पारंपरिक व आधुनिक कलांचे मिश्रण मल्लखांबाला अजून अधिक समृद्ध करते. प्रशिक्षक, शाळा, महाविद्यालये, तसेच सामाजिक संस्था यांनी एकत्र येऊन जर मल्लखांबाच्या प्रशिक्षण व्यवस्था अधिक भक्कम केली, तर भविष्यात हा खेळ अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचेल.
मुलांसाठी मल्लखांब हा शारीरिक व मानसिक आरोग्याचा स्त्रोत ठरतो. दैनंदिन काळातील ताणतणाव कमी करण्याबरोबरच एकाग्रता, शिस्त आणि सामूहिकता विकसित करण्यासही मल्लखांब उपयोगी पडतो. तेव्हा आजच्या माहिती-तंत्रज्ञानाच्या युगातही परंपरेचे एक अतिशय प्रेरणादायी रूप म्हणून मल्लखांब हमखास महत्त्व पटकावू शकेल. विविध स्पर्धा, माध्यम प्रसिद्धी आणि आंतरराष्ट्रीय पटलावरील संधी या सगळ्यामुळे मल्लखांबाचा प्रवास चालूच राहणार आहे.
अशा प्रकारे, मल्लखांबाने महाराष्ट्रातून उठलेली पारंपरिक ज्योतीची एक प्रेमळ शिखा आता देशाच्या विविध राज्यांत आणि अगदी परदेशांतही उजळते आहे. नव्या पिढ्यांनी पुढे येऊन ही परंपरा अधिक वृद्धिंगत करावी, असे सर्व प्रशिक्षणदाते व मल्लखांबपटूंचे स्वप्न आहे. तो दिवस दूर नसेल, जेव्हा मल्लखांब जागतिक स्तरावर एक प्रतिष्ठित व चर्चित क्रीडाप्रकार ठरेल. कारण त्याचे ध्येय सरळ आहे – शरीर आणि मन यांना स्वास्थ्य, सामर्थ्य व आनंद देणे!
संदर्भ सूची
- https://www.maharashtratourism.gov.in/ (महाराष्ट्र पर्यटन अधिकृत संकेतस्थळ)
- https://sportsauthorityofindia.nic.in/ (क्रीडा प्राधिकरण, भारत सरकार)
- https://www.youtube.com/results?search_query=Mallakhamb (मल्लखांब प्रात्यक्षिकांचे व्हिडिओ)
- https://indianculture.gov.in/ (भारतीय संस्कृती आणि परंपरांचे संकेतस्थळ)
- https://fitindia.gov.in/ (फिट इंडिया अभियान अधिकृत संकेतस्थळ)