महात्मा ज्योतिराव फुले हे आधुनिक भारताच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या समाजसुधारकांपैकी एक होते. त्यांनी स्त्रीशिक्षण, शेतकऱ्यांचा प्रश्न, जातिभेद, धार्मिक कर्मकांड, पुरोहितशाही आदी अनेकविध विषयांवर वैचारिक आणि प्रत्यक्ष कृतीद्वारे समाजपरिवर्तनाच्या दिशा आखल्या. सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेपासून ते “गुलामगिरी” आणि “शेतकऱ्याचा आसूड” यांसारख्या ग्रंथांच्या रचनेपर्यंतच्या प्रत्येक टप्प्यावर महात्मा फुल्यांचे विचार सामाजिक न्याय, समता आणि स्वाभिमान या मूल्यांना अधोरेखित करतात.
त्यांनी स्त्रियांवर होणारे अन्याय, शूद्रातिशूद्रांवरील अत्याचार आणि गरीब शेतकऱ्यांची दयनीय अवस्था लोकांसमोर मांडली. ते केवळ विचार मांडून थांबले नाहीत, तर प्रत्यक्ष शाळा सुरू करून मुलींच्या शिक्षणाला चालना दिली. सावित्रीबाई फुले यांच्याबरोबर अथक मेहनत घेत, समाजातल्या वंचित घटकांनी शिक्षित व्हावे, आत्मभान संपादन करावे, हा त्यांचा अथक प्रयत्न होता. त्या काळातील ब्राह्मणी वर्चस्वाला आव्हान देत त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या रूपाने एक स्वतंत्र व्यासपीठ उभारले, ज्यातून सार्वजनिक पातळीवर सखोल विचारमंथन होऊ लागले.
त्यांचे लेखन हे केवळ टीका नसून जातीय व्यवस्थेतील त्रुटी, शेतकऱ्यांच्या समस्या, स्त्रीचे समाजातील दुय्यम स्थान यांवर सखोल भाष्य करणारे आणि अल्पसंख्याक-वंचित घटकांना उभारी देणारे आहे. तत्त्वचिंतक, सुधारक, शिक्षक आणि समाजप्रबोधनकार म्हणून त्यांचा वारसा महाराष्ट्रातच नव्हे, तर संपूर्ण भारतभर पसरला. “पुरोगामी महाराष्ट्राची” जोपासना करणारी प्रत्येक चळवळ महात्मा फुल्यांनी दाखवलेल्या वाटेवरून प्रेरणा घेते.
या विस्तृत लेखातून आपण महात्मा ज्योतिराव फुले यांचे बालपण, शिक्षण, सत्यशोधक समाजाची स्थापना, स्त्री शिक्षणाविषयीचे कटाक्ष, गुलामगिरीविरुद्धची लढाई, शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांना दिलेली रौप्यरेषा आणि त्यांचे अखेरचे दिवस यांवर भाष्य करू. तसेच त्यांच्या विचारांचा आधुनिक काळातील महत्त्वपूर्ण प्रभावही उलगडून पाहू. समाजसुधारणेच्या प्रक्रियेत ज्योतिराव फुले यांचे योगदान इतके महत्त्वाचे आहे की भारतातील अनेक समाजचळवळींमध्ये त्यांचा विचारसल्ला आजही मार्गदर्शक ठरतो.
लहानपण व पार्श्वभूमी
जन्म आणि कुटुंबस्थिती
महात्मा ज्योतिराव गोविंदराव फुले यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी पुणे जिल्ह्यातील कतरज भागातील गोऱ्हे गावात झाला, असा उल्लेख काही ठिकाणी आढळतो. तथापि, ज्या कुटुंबात ते जन्मले ते समाजाच्या सर्वसाधारण गणनेत शूद्रातिशूद्र वर्गात गणले जाई. आर्थिक परिस्थितीप्रमाणे त्यांचे कुटुंब शेती व बागायती यांवर उपजीविका करत असे. त्यांचे वडील गोविंदराव फुले हे फुलांची शेती करणारे बागकाम व्यवसायाशी निगडित होते; त्यामुळे फुले हे आडनाव पडले, असे सांगितले जाते.
मूळची कुणबी जात असलेल्या या कुटुंबाने थोडाफार व्यापारदेखील केला होता. पण सामाजिकदृष्ट्या वरच्या स्तरात गणना होत नसे. जातिव्यवस्थेमुळे अशा कुटुंबांना शिक्षण, धार्मिक विधी किंवा अन्य सामाजिक व्यवहारात भाग घेऊ देण्याची मुभा नसे. संपूर्ण घराने मेहनतीने जीविका चालवावी लागत असे. ज्योतिरावांच्या बालपणातच त्यांची आई चलभोवती गेल्याने (असमय मृत्यू) कुटुंबाला आव्हानांचा सामना करावा लागला. वडिलांनी मोठ्या जिद्दीने व प्रयत्नाने मुलांचे पालनपोषण केले.
ज्योतिरावांना घरातून मेहतीची किंमत, कष्टाने मिळवलेले जेवण, बागकामातील कौशल्य आणि प्रामाणिकपणाची शिदोरी लाभली. सामाजिक भेदभावाने त्रस्त असलेल्या वडिलांनी मुलांना शिक्षण मिळावे, ही इच्छाशक्ती कायम ठेवली, जे त्या काळात विशेष दुर्मिळ मानले जात होते. विशेषतः गावातील सवर्ण लोकांनी त्यांच्या शिक्षणाविषयी अनेकदा नकारात्मक प्रतिक्रिया दिल्या असल्या, तरी गोविंदरावांनी मुलाला पाठिंबा दिला. ज्योतिरावांच्यातील नेतृत्वगुण, बंडखोरवृत्ती आणि विवेकाचा पायाच या संस्कारांनी घातला गेला.
जातीय आणि सामाजिक परिस्थिती
ज्योतिराव फुले यांचा जन्म ज्या महाराष्ट्रात झाला, तिथे समाजव्यवस्थेमध्ये उच्चवर्णीय आणि शूद्रातिशूद्र असा तीव्र दरी होती. ब्राह्मणांनी संस्कृत शिक्षणावर व विद्याशाखेवर वर्चस्व प्रस्थापित केले होते. शूद्रातिशूद्रांना मुलभूत शिक्षणदेखील मिळवणे सोपे नव्हते, चावडीपाशी उभे राहून शास्त्रशुद्ध शिक्षण घेणे तर खूपच दूरची गोष्ट. धार्मिक विधी, उत्सव आणि सार्वजनिक ठिकाणी त्यांच्या सहभागाला मज्जाव असे. त्यामुळे बहुजन समाजात अज्ञान, अंधश्रद्धा आणि दारिद्र्य घर करून बसले होते.
त्यातच महिला, विशेषतः शूद्र-महिलांची परिस्थिती आणखीन वाईट होती. विधवा स्त्रीला सर्वस्वी वाळीत टाकले जाई, मुलीला शाळेत जाण्याची मुभा नसल्याने ती बालविवाहात आणि मग प्रसंगी वैधव्याच्या गर्तेत ढकलली जाई. अशा परिस्थितीत जातीय व्यवस्था पक्की रुजल्याने सामान्यजन हा स्तर सामाजिकदृष्ट्या निपचित पडलाच होता. प्रभुत्व ब्राह्मणी पुरोहितांच्या हातात असल्याने धार्मिक श्राद्ध-तर्पणापासून ते वैवाहिक समारंभांपर्यंतचे सर्व निर्णय त्यांच्याच चष्म्यातून ठरत.
फुले कुटुंब निरक्षर नव्हते, ते गृहउद्योग व बागकामातून बऱ्यापैकी आर्थिक उत्पन्न मिळवीत होते, पण समाजात त्यांची गणना खालच्या स्तरात केली जाई. ज्योतिरावांनी कितीही बुद्धिमत्ता दाखवली तरी, ते आपल्या जातीलाच धरून ठेवले जाई. ही विषमता त्यांच्या मनात खोल दुखावून गेली आणि पुढे तिच प्रेरणा घेऊन त्यांनी समाजसुधारणेला वाहून घ्यायचे ठरवले.
बालपणीचे अनुभव
लहान असताना ज्योतिरावांनी अनेकदा जातीय अपमान सहन केला. सार्वजनिक विहिरीतून पाणी घेताना, शाळेत अगदी तिरस्कारानं वागवणाऱ्या शिक्षकांचा, संवेदनहीन शेजारी-पाजारींचा अनुभव त्यांनी घेतला. एकदा ते शाळेत असताना उच्चवर्णीय सहाध्यायांनी त्यांचा उपहास केला, त्यांना मागच्या बाकावर बसवले गेले, पुस्तक-लेखी सामग्री वापरण्यावर बंधन घातली गेली. या सर्व गोष्टींनी ज्योतिरावांचा स्वाभिमान दुखावला; कधी कधी त्यांना यातून असहाय वाटे.
पण त्याचबरोबर त्यांना अशी जाणीवही झाली की, या अन्यायाला कारणीभूत असलेली जातिव्यवस्था आहे, जी समर्थपणे ब्राह्मणी व्यवस्थेने चालवली आहे. त्यामुळे त्या व्यवस्थेला जिथे मारक ठरतील असे साधन हवे, म्हणजे शिक्षण, सामाजिक संघटना, महिलांची जागृती. बालपणीच्या या क्लेशदायक अनुभवांनीच त्यांच्यातील लढाऊ वृत्तीला धार दिली.
सामाजिक प्रश्नांबद्दल त्या काळी बोलणे देखील धाडसाचे समजले जाई. परंतु ज्योतिरावांनी आपल्या बालपणीपासूनच मनाशी पक्के ठरवले की, या व्यवस्थेचा भेद नष्ट करायचा असेल, तर नवा विचार, नवी शिक्षणपद्धती आणणे गरजेचे आहे. वडिलांचे भरभक्कम पाठबळ, घरात मिळालेले सकारात्मक वातावरण आणि अत्यंत श्रमकष्ठातून मिळवलेले शिक्षण त्यांना मनाने खंबीर बनवत गेले.
या लहानपणीच्या गोष्टी, अपमान, उपेक्षा, जातीय विषमता – या सर्वांनी ज्योतिरावांचा पायाच निर्माण केला. पुढील संघर्षासाठी त्यांना हा अनुभव उपयुक्त ठरला; कारण एकदा अन्यायाची जाणीव मनामध्ये घट्ट रोवली गेली, की त्याविरुद्ध उभे राहणे शक्य होते. पुढे शिक्षण आणि विचारमंथन यांच्या जोरावर त्यांनी आपल्या भावना संपूर्ण समाजासाठी विवेचीत केल्या. बालपणातील या प्रवासातच महात्मा फुले यांची कर्तृत्वाची पायाभरणी झाली, जिथून एक भविष्यकाळातील समाजसुधारक आकाराला येऊ लागला.
शिक्षण आणि विचारांची जडण
ज्योतिराव फुले यांनी बालपणी समाजाच्या तिरस्कारपूर्ण वागणुकीचा अनुभव घेतला असला, तरी त्यांच्या वडिलांनी शिक्षणासाठी केलेला प्रयत्न हा त्यांच्यासाठी मोठा आशिर्वाद ठरला. शूद्रातिशूद्रांसाठी तेव्हा शैक्षणिक दारे जवळपास बंदच होती. उच्चवर्णीयांच्या शाळेत प्रवेश मिळवणे कठीण होते. तरीही गोविंदराव यांनी मुलाला शिक्षण देण्याचा निश्चय सोडला नाही.
प्रारंभी ज्योतिरावांनी स्थानिक मराठी शाळेत शिक्षण घेतले. मात्र वरचे शिक्षण घेण्यासाठी अजूनही अनुकूलता नव्हती. काही काळासाठी त्यांनी शाळेत जाऊन शिकण्याऐवजी वडिलांना व्यवसायात मदत केली; पण लवकरच त्यांच्या प्रगल्भ बुद्धिमत्तेची दखल घेत आंतरजातीय शाळेत त्यांच्या प्रवेशाची मुभा मिळाली. यात ब्रिटिशकालीन शिक्षणपद्धतीचा हातभार होता, कारण ब्रिटिश प्रशासनाने काही प्रमाणात तरी सर्व जातिधर्मांतील विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक सुविधांचा लाभ देण्याची व्यवस्था केली होती.
सुरुवातीला ते शाळेत सामील झाल्यावर त्यांना शिक्षणात गांभीर्याने रस घेता आला नाही, कारण वारंवार होणारा भेदभाव, शिक्षकांचा किंवा इतर विद्यार्थ्यांचा अनादर, या गोष्टी कधीकधी त्यांच्याला निरुत्साही करत. परंतु त्यांनी या परिस्थितीवर मात करण्यासाठी स्वतःचा अभ्यास सुरू ठेवला. त्यांनी मराठीसोबत इंग्रजी भाषेचा अभ्यास केला. इंग्रजी वाङ्मयातून जगभरातील लोकशाहीप्रक्रिया, सुधारणावाद, मानवतावाद, विज्ञानवाद अशा संकल्पनांची त्यांना ओळख झाली.
अशा अभ्यासातून त्यांच्या वैचारिक जडणघडणीत मोठा फरक पडू लागला. “काय चालले आहे?” हे एका कोपऱ्यांत बसून पाहणारे ज्योतिराव हळूहळू “हे कसे बदलावे?” असा विचार करणारे विद्रोही सुधारक बनू लागले. समाजातील दारिद्र्य, जातिभेद, महिलांवरील अन्याय, शेतकऱ्यांची फरफट – या साऱ्या गोष्टींविषयी त्यांच्यातील संवेदनशीलता जागरूक झाली. इंग्रजी पुस्तके वाचत असताना त्यांना अनेक पाश्चात्त्य समाजसुधारक, क्रांतिकारी विचारवंत यांचे आचार-विचार माहीत झाले.
अध्ययनाबरोबरच त्यांनी बोलण्याची, लेखनाचीही सवय जोपासली. आपल्या मनातल्या विचारांना त्यांनी लेखांच्या, भाषणांच्या माध्यमातून लोकांसमोर मांडण्यास सुरुवात केली. शिक्षणाने मिळालेली भाषिक शक्ती आणि तर्कबुद्धी त्यांनी जेव्हा जातिव्यवस्थेच्या विरोधात वापरली, तेव्हा या व्यवस्थेतील हितसंबंधी घटकांना धक्का बसणे साहजिकच होते. तथापि, ज्योतिराव यांना मानणारे, त्यांच्या विचारांना पाठिंबा देणारे सामाजिक कार्यकर्तेही हळूहळू वाढू लागले.
तेव्हा शिक्षणाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन अत्यंत संकुचित होता. बहुजन समाजातील व्यक्तीला शिक्षण दिले तरी तो आत्मसन्मानाने जगू शकेल, असे समाजाला वाटत नसे. पण ज्योतिरावांनी शिक्षणाला सामाजिक सुधारणेचे सर्वात प्रभावी साधन मानले. “स्त्री आणि शूद्रांना शिक्षणाचा अधिकार असेल, तर समाजात नवी जागृती येईल,” असा त्यांचा ठाम विश्वास होता. पुढे सत्यशोधक समाजाच्या प्रकटीकरणातही त्यांनी शिक्षणाला सर्वोच्च स्थान दिले.
त्यांच्या विचारांची जडण घडवण्यात एक प्रमुख घटक ठरला तो म्हणजे सावित्रीबाई फुले यांच्याशी झालेली त्यांच्या विचारांची देवाणघेवाण. दोघांनी मिळून समाजपरिवर्तनाबाबत समान ध्येय धारण केले. सावित्रीबाई यांना शिक्षित करून, त्यांना शिक्षक बनवून मुलींच्या पहिल्या शाळेची स्थापना करण्याचा मार्ग ज्योतिरावांनी उघडला. अशा प्रकारे शिक्षणाचा प्रामाणिक प्रसार करणे हे त्यांचे अविरत कार्य बनले.
आज जेव्हा आपण महात्मा फुले यांच्या विचारांचा मागोवा घेतो, तेव्हा ध्यानात येते की त्यांच्या शालेय शिक्षणकाळातच त्यांनी सत्य, तर्क आणि विवेक या तत्त्वांचा पाया घातला. आपल्याला मिळणाऱ्या शिक्षणातून फक्त स्वतःचा नाही, तर सर्वसमाजाचा उद्धार व्हायला हवा, असा दृष्टीकोन त्यांनी घेतला. पुढील काळात त्यांनी स्थापन केलेल्या शाळा, लिहिलेले ग्रंथ आणि सुरू केलेल्या चळवळी या सर्व गोष्टी त्यांच्या वैचारिक जडणघडणीचा प्रकर्षाने प्रत्यय देतात.
समाजसुधारक म्हणून उदय
शिक्षणाच्या बळावर, वैचारिक मंथनातून तयार झालेले ज्योतिराव फुले हे आता प्रबोधनकार-समाजसुधारक म्हणून घडू लागले. त्यांनी साधारणपणे १८४८ च्या सुमारास मुलींची पहिली शाळा सुरू केली. तेव्हा देशातल्या किंवा महाराष्ट्रातल्या महिलांना शैक्षणिक संधी मुळीच नव्हत्या. बालविवाह, विधवांचे दारुण हाल, अज्ञान व अंधश्रद्धेचा अतिरेक अशी स्त्रियांची परिस्थिती पाहून ज्योतिराव अस्वस्थ झाले होते. त्यामुळे स्त्रीशिक्षणाच्या व्यापक चळवळीसाठी त्यांनी सार्वजनिकरित्या पावले उचलली.
हिंदू समाजातील रूढी-परंपरांविरोधातील भूमिकेची सुरुवात
शूद्रातिशूद्र म्हणून ज्योतिरावांना धार्मिक कर्मकांडांत सहभागाची मुभा नसे. अशावेळी त्यांनी आदीपरंपरागत पद्धतींना दुय्यम न ठेवता, परंतु त्या काळाच्या प्रवाहानुरूप बदलण्या-वाढणाऱ्या समाजासाठी कशी अनुसरावी, याचा विचार केला. महिलांना सासरी व माहेरीही दडपून ठेवणे, लग्नात मोठ्या प्रमाणात होणारा खर्च, उच्चवर्णीय पुरोहितांची सक्ती असलेल्या वेगवेगळ्या धार्मिक कृत्या – अशा गोष्टींना ते आव्हान देऊ लागले.
त्यांनी समाजाला थेट प्रश्न विचारले, “एखाद्या स्त्रीला का केवळ पुरुषांच्या इच्छेवर जगावे लागते?” किंवा “ब्राह्मण जर देवाची उपासना करू शकतो, तर शूद्राला त्याच्यावर अधिकार का नसावा?” अशा प्रश्नांमुळे त्यांना अनेकदा टोकाची विरोधात्मक वागणूक सहन करावी लागली. तथापि, भेदभावाच्या मुळावर घाव घालण्यासाठी त्यांनी एक निराळा मार्ग निवडला – तर्कशुद्ध चर्चा व शिक्षण यातून केलेला प्रबोधनाचा प्रचार.
स्त्रीशिक्षणाची चळवळ
समाजसुधारक म्हणून ज्योतिरावांचा उदय ठळकपणे दिसतो, तो त्यांच्यामधील स्त्रीशिक्षणाच्या प्रबळ इच्छेमुळे. त्यांनी १८४८ मध्ये पुण्यात मुलींची शाळा सुरू केली, ज्यात त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले ह्या पहिल्या शिक्षिका बनल्या. मुलींच्या शिक्षणाला पर्यायच नसल्याचे ब्राह्मणपुरोहितांनी सांगितले होते, पण ज्योतिराव-सावित्रीबाईंनी प्रत्यक्ष काम करून समाजाचा दिशाभेद मोडून काढला.
स्त्रियांना ज्ञानी केल्यास त्यांची वैयक्तिक उन्नती होईलच, परंतु संपूर्ण कुटुंब पुढे येणार आणि पुढच्या पिढ्यांनाही विचारांच्या प्रकाशमानात वाढवता येईल, असा ज्योतिरावांचा विश्वास होता. शाळा चालवण्यासाठी जागा मिळवणे, विद्यार्थ्यांच्या पालकांना तयार करणे, सावित्रीबाईंना शिकविणे अशा अनेक अडचणींना ज्योतिरावांनी धैर्याने सामोरे गेले. समाजातील कट्टर मानसिकता आणि रूढीवादी विचारसरणीमुळे या शाळेला कायम विरोधच होता. भाड्याचे घर मालकांनी सोडून द्यावे, शाळेला मदत करणाऱ्यांना सामाजिक बहिष्कार घालावा अशा स्वरूपाचे प्रसंग घडले.
तरीही ज्योतिरावांनी हा प्रयत्न सोडला नाही. स्त्रिया कितीही वंचित असोत, त्यांना जर शिक्षणाचा आधार मिळाला तर समाजात मोठी क्रांती होईल, अशी त्यांची खात्री होती. पुढे मुलींच्या शाळांची संख्या वाढवण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. या शाळांनी समाजासमोर एक नवा आदर्श ठेवला – “स्त्री शिक्षण हे समयाची गरज आहे.”
विधवा पुनर्विवाहाविषयी विचार
स्त्रियांवरील अन्यायाचा आणखी एक घटक म्हणजे विधवेला समाजाने ब्रह्मचारिणीसारखे वागवणे, तिच्यावर आहार-आचरणाबाबत असंख्य निर्बंध लादणे, शेवटी तिला वाळवंटात जगण्यासारखी जीवनशैली घेण्यास भाग पाडणे. ज्योतिरावांनी हे कटू वास्तव बघून विधवाविवाहाचा पुरस्कार केला. विधवेला दुसऱ्यांदा संसार थाटण्याचा पूर्ण हक्क आहे, असा सामाजिक संदेश त्यांनी मांडला.
या विचाराच्या प्रसारासाठी व्याख्याने, सभा, लेख, पत्रक अशा माध्यमांचा वापर करून त्यांनी रूढीवादी विचारधारेला आव्हान दिले. कोणतीही स्त्री बालविधवा बनली असेल किंवा तिचा पती अकाली गेला असेल, तर ती शिक्षित होऊन स्वावलंबी बनावी, तिच्या इच्छेने पुनर्विवाह करावा, ही भूमिका घेताना ते समाजात सतत दगडफेक, शिवीगाळ आणि बहिष्कृतपण अनुभवत होते. पण ज्योतिरावांनी जेव्हा सत्यशोधक समाज आगेकूच करत होता, तेव्हा अधिक लोकांनी विधवा पुनर्विवाहाच्या मुद्द्याला पाठिंबा द्यायला सुरुवात केली.
खरेतर, महात्मा फुल्यांचा विचार स्त्रीला “माणूस” म्हणून मानवण्याचा होता. “विधवा पणाला बळी पडल्याने तिचे वैयक्तिक जीवन का उध्वस्त व्हावे?” असा साधा पण दररोज दुर्लक्षित होणारा प्रश्न ते विचारत असत. स्त्रीने समान संधी अनुभवावी, सुखाने जगावे – यासाठी समाजाने तयार होणे आवश्यक होते. परंतु, जात आणि पितृसत्तेच्या डबल बंधनांमध्ये जीर्णं झालेल्या समाजाला प्रेरणा देण्यासाठी ज्योतिरावांनी कधीही मागे पाहिले नाही.
सत्यशोधक समाजाची स्थापना
महात्मा फुले यांनी सामाजिक आणि धार्मिक क्षेत्रात रूढ झालेल्या अन्यायकारक प्रथांना विरोध करण्यासाठी, तसेच सर्वसामान्य शूद्रातिशूद्र आणि स्त्रिया यांना न्याय व स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी सत्यशोधक समाज ही चळवळ सुरू केली. २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी पुण्यात या समाजाची औपचारिक स्थापना झाली. त्यामागचा हेतू स्पष्ट होता: जातिभेद, ब्राह्मणी वर्चस्व आणि अंधश्रद्धा यांविरुद्ध तर्कसंगत व वैचारिक उपाय शोधणे. “सत्यशोधक” म्हणजे सत्याच्या शोधात असणारा – आणि हे सत्य म्हणजेच समाजातील खरी परिस्थिती व तिचे निवारण करण्याचे मार्ग.
सत्यशोधक समाज स्थापन होण्याची पार्श्वभूमी
पारंपरिक व्यवस्थेत शूद्रातिशूद्रांना कसलाही धार्मिक, सामाजिक वा राजकीय निर्णयप्रक्रियेत सहभाग नव्हता. वरकरणी पाहता त्यांनी फक्त शेती करावी, बागायती करावी, वरच्या जातीतल्या लोकांना सेवा द्यावी, अशी अपेक्षा होती. या व्यवस्थेकडे राजकीय किंवा धार्मिक उदारमतवादी मंडळींसोबत स्पृहणीय वृत्तीने पाहिले गेले नाही; उलटपक्षी, वंचित समाजाला शिक्षण वा हक्क देण्याची कोणतीही सोय केली जात नव्हती. या स्थितीत, न्यायाची व समतेची मूल्ये बाळगणारे विचारवंत व कार्यकर्त्यांची गरज होती.
मुलींच्या शाळा काढताना, विधवाविवाहावर विचार मांडताना, सार्वजनिक समारंभांमध्ये बिनधास्त भूमिका घेताना ज्योतिरावांना अनुभव आले की, एकट्याने अथवा मोजक्या लोकांनी पुरोगामी विचारांनी फारकत साधून भागणार नाही. व्यापक जागृतीसाठी एक व्यापक संस्था हवी. सत्यशोधक समाज हेच त्या विचारांनी घडवलेले साधन होते, जिथे कोणत्याही जातिधर्मावर आधारित उच्चनीचपणा मान्य केला जात नव्हता.
उद्देश, ध्येय आणि नियमावली
सत्यशोधक समाजाच्या मर्यादित नियमावलीमध्ये जातीव्यवस्था, कर्मकांड व अंधश्रद्धेच्या पाठीशी उभे राहणारे सर्व अडथळे नाकारण्यात आले. समाजाच्या हेतूंमध्ये समता, बंधुत्व, अनाठायी खर्चाला विरोध, सर्वाला शिक्षणाचा हक्क, स्त्रियांना अधिकार, विधवाविवाहाला मान्यता इत्यादी मुद्दे महत्त्वाचे होते. या समाजात प्रवेश करणाऱ्यांवर कोणतेही जातिभेदाचे बंधन नव्हते; ब्राह्मणी धर्मसंस्थेतले चटके सोसणारे शूद्र-मांग-चांभार व दलित समाज यांचे अतिशय मुक्त वातावरणात स्वागत करण्यात येई.
धार्मिक गोष्टींमध्ये शुद्धता ओळखण्यासाठी पुरोहिताची गरज नसल्याचे महात्मा फुले यांचे प्रतिपादन होते. यामुळे विवाह, नामकरण, उपनयन इत्यादी सोप्या पद्धतीने, अल्पखर्चात आणि प्रामाणिक दृष्टिकोनातून पार पाडता येतात, असा विचार राबवला गेला. सत्यशोधक समाजाचे लग्नविधी हे विशेष लोकप्रिय ठरले, कारण तेथे ब्राह्मण पुरोहिताशिवाय विवाह केले जात. वधू-वरांनी समानतेचे वचन घेऊन, एकमेकांचा मान सन्मान राखण्याची हमी दिली, एवढ्याशा विधीवर लग्न पुढे जात असे.
सभासद, कार्यपद्धती व महत्वाचे उपक्रम
सत्यशोधक समाजात प्रामुख्याने निरनिराळ्या जातींपैकी शेतकरी, कारागीर, व्यावसायिक, लघुउद्योजक असे लोक सामील होत गेले. पेशवाई पाठोपाठ आलेल्या ब्राह्मणी वर्चस्वातून मुक्त होण्यासाठी ते सर्वजण आतुर होते. या चळवळीने “सरळ, साधे, सत्यभाषी जीवन” यावर भर दिला. अनेक उपक्रमांतून समाज आपल्या अज्ञानातून बाहेर पडावा, अवास्तव खटपटींना बळी न पडता स्वावलंबी व्हावा, असे आवाहन केले जाई.
- व्याख्याने : सार्वजनिक ठिकाणी सत्यशोधक समाजाच्या सदस्यांनी मोठ्या प्रमाणात प्रवचन, चर्चा, वादविवाद आयोजित केले. समाजातील स्त्री-पुरुष समतेची प्रेरणा, कर्जबाजारी शेतकऱ्यांचे प्रश्न, जातिव्यवस्था, धार्मिक भेद इ. विषयांचा अंतर्भाव असायचा.
- शाळा चालवणे : मुलींची आणि मुलांची शाळा नियमितपणे सुरू ठेवणे, गावोगावी वर्ग भरवणे, वाचनालये तयार करणे अशा प्रयत्नांना चालना मिळाली.
- विवाह सोहळे : अनावश्यक खर्चाला थारा न देता, संपूर्ण विधीला तर्कनिष्ठ स्वरूप देणे.
- महिला आणि दलित यांना नेतृत्वाचे व्यासपीठ : महिलांनी आणि दलितांनी समाजाच्या सभेतून आपले अनुभव, विचार मांडावेत, अशी रुची समाजाने दाखवली. त्यामुळे बहुजनांमध्ये आत्मविश्वास जागा झाला.
पुढील पिढीतील सत्यशोधक समाजाचे कार्य
महात्मा फुले यांच्या निधनानंतर देखील सत्यशोधक समाजाची चळवळ काळानुसार अस्तित्वात होती. त्याचे नेते, कार्यकर्ते महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागांत, काही ठिकाणी दक्षिण भारतातही सत्यशोधक विचार राबवू लागले. छत्रपती शाहू महाराजांसारख्या राजेमहाराजांनी या चळवळीला पाठिंबा दिला. पुढे बदलत्या राजकीय परिस्थितीत सत्यशोधक समाज वेगवेगळी रूपे घेत गेला, पण त्याचे मूळ विचार मात्र महाराष्ट्रातल्या सामाजिक परिवर्तनाला आधार देत राहिले.
सत्यशोधक समाज हा काळाच्या कसोटीवर टिकणारा तोच विचार घेऊन पुढे जातो, जो जातिवार विषमता आणि स्त्री-पुरुष दुरावा यांचा विरोध करतो, समतेची आणि स्वावलंबनाची शपथ घेतो. तोच वारसा पुढील काळात शाहू महाराज आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनीही चालवला, ज्या चळवळींना पुरोगामी महाराष्ट्राचे खरे अधिष्ठान मानले जाते.
स्त्री शिक्षण आणि महिला सबलीकरण
महात्मा फुले यांनी स्त्रियांवर होणाऱ्या विविध स्तरावरील अन्यायविरुद्ध स्वयंस्फूर्तीने आंदोलन केले. स्त्री ही जीवन व समाज ह्यांच्या जडणीतला तेवढाच महत्त्वाचा भाग असल्याची त्यांची जाणीव त्यांच्या सर्व कार्यातून दिसून येते. महिलांच्या उद्धाराशिवाय कोणताही आधुनिक समाज स्वतःला प्रगत म्हणवू शकत नाही, अशा बाणेदार भूमिकेतून त्यांनी अनेक पावलांचा धडाडीने पाठपुरावा केला.
सावित्रीबाई फुले यांचा सहभाग
स्त्री शिक्षणाचे प्रतीक व निवारण उभे करण्यासाठी महात्मा फुले यांना सर्वात मोठा पाठिंबा मिळाला तो त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचा. सावित्रीबाई यांना ज्योतिरावांनी प्रथम शिक्षित केले, त्यानंतर सर्वप्रथम मुलींची शाळा काढण्याचे धाडस केले. हे कृत्य त्या काळातील परंपरावाद्यांसाठी क्रांतिकारी पाऊल ठरले.
शाळा सुरू करताना भाड्याचे घर मिळवणे मोठे आव्हान होते, कारण ज्योतिरावांना विरोध करणारे अनेक होते. काहींनी भाडेकरू म्हणून प्रवेशही नाकारला. पण या अवहेलनेला न घाबरता दोघांनी शाळेमध्ये मुलींच्या शिक्षणाकडे लक्ष्य दिले. मुलींना शिक्षित करण्याची संधी देऊन स्त्रियांचा स्वाभिमान जागवणे, हे या दोघांचे कटाक्ष होते. सावित्रीबाईंवर तर समाजाने शिवीगाळ, दगडफेक, विटाळ इत्यादी जाचक दबाव तिला शाळेत जातेवेळी सहन करावे लागले. तरीही जिद्दीने त्या शिकवत राहिल्या.
पहिली मुलींची शाळा – स्थापना आणि अडचणी
१८४८ मध्ये सुरू झालेल्या पहिल्या मुलींच्या शाळेने एक नवा पायंडा घातला. पुण्यातील समाज मागास मनोवृत्तीचा असल्याने विद्रोही विचारांना बंदीच लादली जाई. मुलींचे शिक्षण म्हणजे घोर अपमान समजणाऱ्यांनी फुले कुटुंबाविरुद्ध पदोपदी चिथावणी केली. “मुलीला शिक्षित केले तर ती बिथरेल, घर-परिवार सोडून पळून जाईल,” अशा असत्य कल्पना रूढ होत्या. तरीही जिद्दीने ज्योतिराव-सावित्रीबाई यांनी मुलींच्या विद्यार्थ्यांची संख्या वाढवायला प्राधान्य दिले.
शाळेत शिकवताना पाटी, पेन, कागद, पुस्तके अशी साधनेही तुटपुंजी होती. काही लोकांना शाळेसाठी आर्थिक मदत करायची इच्छा असली तरी समाजाचा दबाव इतका होता की, कोणी आगेकुठे येण्यास धजावायचे नाही. शिक्षणाच्या दर्जाबद्दलही अनेक मुद्दे उपस्थित केले जात. तथापि, फुले दांपत्याच्या अध्यापनशैलीमुळे मुली फक्त वाचन-लेखनात पारंगत होत नव्हत्या, तर त्यांना आत्मविश्वास, स्वच्छता, विचारशीलता या मूल्यांचीही शिदोरी मिळत होती.
समाजाचा विरोध आणि आव्हाने
स्त्री शिक्षणाचा विरोध कोणी “धार्मिक” वा “प्रथागत” मुद्द्यांनी केला, तर कोणी “नैतिक” वा “सांस्कृतिक” घोषणा देत. अशा वेळी लोकांनी फुल्यांना वाळीत टाकण्याचा प्रयत्न केला; सामाजिक बहिष्कार घातला; व्यापार, भाडे, स्मारक सगळ्यावर निर्बंध आणले. जिथे उच्चवर्णीयांनी पगडी बांधून वावरायचे, तिथे एक शूद्र कुणबी तरुण जेव्हा समाजाला विचारवंत फटकारे देतो, तेव्हा विरोध होणारच. पण फुले कुटुंबाने वेळप्रसंगी आपली व्यक्तिगत अडचण सोसली, तरी मुलींना शिक्षण द्यायचा वसा सुटू दिला नाही.
बऱ्याचदा काही बालिकांच्या पालकांना भीती दाखवली जाई – “मुलींना शाळेत शिकवले तर तुमच्या मुलीचे लग्न कसे होईल?” किंवा “तिला कोण स्वीकारणार?” पण ज्योतिरावांनी या समजुती तोडून सांगितले की “शिक्षित मुलगी कुटुंबालाच मोठी मदत करते. ती आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनू शकेल, योग्य पद्धतीने घरकृत्यांचा विकास करू शकेल.” या पट्टीवर बोलून ते पालकांना शाळेत मुली पाठवायला प्रेरित करत असत.
महिला शिक्षणातून सामाजिक परिवर्तन
महात्मा फुले यांना स्त्री शिक्षण हे फक्त शब्दशः पुस्तकाभ्यासाने मर्यादित ठेवीचे नव्हते. त्यांच्या दृष्टीने ही “मुक्तीसाधना” होती. “एखाद्या स्त्रीला शिकवले तर ती पुढच्या पिढीला शिक्षित करते,” हा विचार त्यांनी लोकांमध्ये रुजवण्याचा प्रयत्न केला. मुली शिक्षित झाल्यावर बालविवाह, अंधश्रद्धा, रूढींचे बंधन, कर्मकांड यांपासून स्वतःची आणि घराची मुक्तता कशी करता येते, हे दाखवून दिले.
स्त्री शिक्षणाची ही चळवळ पुढे जाण्याबरोबर समाजात परिवर्तनाचे वारे वाहू लागले. इतर समाजसुधारकांनीही (उदा. गोपाळ गणेश आगरकर, लोकहितवादी) स्त्री शिक्षणाच्या महत्त्वावर जोर दिला. पुढे सावित्रीबाई फुले यांची कामगिरी ऐतिहासिक ठरली; स्त्री आणि दलितांच्या शिक्षणाच्या माध्यमातून एक मोठा विचार-परिवर्तनाचा कालखंड सुरू झाला. या घडामोडींचे मूळ बीज पेरले ते महात्मा फुल्यांनी, ज्यांनी शालेय शिक्षणाला समाजजागृतीचे मुख्य साधन म्हणत त्याकडे बघितले.
जातिव्यवस्थेविरोधात संघर्ष
हिंदू धर्मातील जातिव्यवस्था ही महात्मा फुले यांच्यासाठी सर्वांत मोठी अडचण होती. चौथ्या दर्जाच्या किंवा अस्पृश्यांत गणल्या जाणाऱ्या बहुसंख्य समाजावर वर्णव्यवस्थेने विविध बंधने लादली होती. ही बंधने फक्त धार्मिक आशयावर अधारित नसून, आर्थिक आणि सामाजिक दृष्ट्याही दलित-अस्पृश्य-शूद्र घटकांना दुय्यम स्थानात ठेवणारी होती. पुरोहितशाहीने वर्षानुवर्षे या व्यवस्था टिकवून ठेवण्यासाठी अनेक कर्मकांड आणि दंतकथा रुजवल्या होत्या.
ब्राह्मणी वर्चस्वावर फुल्यांची टीका
महात्मा फुले यांनी स्पष्टपणे म्हटले की, ब्राह्मणांनी रचलेली वर्णव्यवस्था हा मोठा फसवा घेराव आहे. अनेक शतके शूद्रांना शिक्षणापासून, पुरोहितपदांपासून वंचित ठेवून त्यांना कृषि व अशिक्षित कामांपुरते सीमित केले गेले. त्यांच्या मते, पुरोहितशाहीचा अतिरेक थांबवायचा असेल, तर शूद्रातिशूद्रांनी स्वतः जागरूक बनले पाहिजे.
मागासलेल्या आणि दडपलेल्या समाजाला स्व-ओळख प्राप्त व्हावी यासाठी महात्मा फुले यांनी समर्पित प्रयत्न केले. त्यांनी भांडणे किंवा युद्धाने नव्हे, तर शिक्षण, सत्यशोधक विचार, आणि स्वतःचे मानवी हक्क ओळखण्याच्या प्रक्रियेतून हा संघर्ष गाजवला पाहिजे, असे प्रतिपादन केले. समाजातील ब्राह्मणी उच्चवर्गाने मिळवलेले आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक वर्चस्व फोडण्यासाठी बहुजनांना एकत्र येऊन प्रयत्न करावे लागतील, असे ते ठामपणे मांडत असत.
शेतकऱ्यांचे, मागासवर्गीयांचे प्रश्न
महात्मा फुले यांना शेतकऱ्यांची स्थितीही प्रकर्षाने दिसली. जातीव्यवस्थेने शेतकऱ्यांना आर्थिक पारतंत्र्यात ढकलले होते. उच्चजातीय सावकार, जमींदार किंवा जमीनदार यांच्याकडे तगाईसाठी पैसे घेऊन शेतकऱ्यांना नंतर ते परतफेड करता येत नसे. व्याजबाजी, बेभरवशाची जमीनमालकी व्यवस्था, शेतमालाला योग्य दर नसणे या सर्व गोष्टींमुळे शेतकऱ्यांची जवळपास गुलामगिरी केली जात होती. या व्यवस्थेला जातिभेद मिळून अधिक भेदक बनवत होता.
शूद्रातिशूद्र शेतकऱ्यांचे प्रश्न अंतर्बाह्य समजल्यामुळे महात्मा फुले यांनी कृषीविषयक सुधारणांची मागणी केली. पावसाच्या उपलब्धीनुसार पीकपद्धतीत सुधारणा करणं, करआकारणीला संदर्भ लावणं, सावकारांच्या अनियंत्रित सूदखोरीवर बंधनं आणणं – या उपायांचा त्या काळी विचार झाला. ब्राह्मणी वा जमींदारी वर्चस्वाचा पगडा कमी करायचा असेल, तर शेतकऱ्यांनी एकसंध होऊन आपले आर्थिक आणि सामाजिक हक्क मांडेपणाने मांडले पाहिजेत, असे ते म्हणत.
जातीअंतासाठी भाष्य व प्रयत्न
गुलामगिरी या आपल्या ग्रंथात त्यांनी वर्णव्यवस्थेचे समूळ उच्चाटन व्हावे, अशी अपेक्षा ठेवली. ते म्हणत, “जातिव्यवस्था मोडल्याखेरीज खरोखरचे स्वातंत्र्य येणार नाही.” ही भूमिका नुसतेच मतप्रदर्शन नव्हते; त्यांच्या समाजकार्यानेही ही मागणी पुष्टी केली. सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून त्यांनी समाजाच्या सर्व थरांमध्ये विवेचन केले.
आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक अशा अनेक संधी अगदी समानपणे सर्वांना प्राप्त झाल्याशिवाय परिवर्तन शक्य नाही, हा विचार त्यांच्या भाषणांतून आणि लेखनातून ठळकपणे मांडला गेला. ब्राह्मणी वर्चस्व असो किंवा राजकीय शक्ती – त्यांनी आपल्या शक्तीचा वापर हा वंचित घटकांना क्रियाशील करण्यासाठी करावा, असे ते आवाहन करीत. असे झाले नाही, तर जातविस्ताराची जळमटं तशीच टिकून राहतील, हेही त्यांनी वारंवार अधोरेखित केले.
वंचित घटकांच्या उन्नतीची मांडणी
महात्मा फुले यांनी दलित, मागासवर्गीय आणि स्त्रिया अशा सर्व वंचित घटकांना समतेच्या प्रवाहात आणण्यासाठी स्वतंत्र धोरणांची आणि कायद्यांच्या सुधारणांची मागणी केली. शिवाय शिक्षण हे त्यांच्यासाठी सर्वात मोठे हातियार असल्याचे त्यांनी ठामपणे सांगितले. त्यांच्या वक्तृत्वात “शिका, जागे व्हा, अन्यायाविरुद्ध संघटित व्हा,” असे स्पष्ट संदेश उमटत.
बाह्यदर्शी बदलाव्यतिरिक्त अंतर्गत स्वीकृतीची गरज म्हणजे स्वतःच्या दर्जाबाबत प्रखरतेने जागरूक होणे, तिची लढाई वैचारिक आणि अधिष्ठान घालून लढणे अशी त्यांनी मांडणी केली. जातीअंताच्या संघर्षात राजकीय शक्ती, शैक्षणिक धोरणे आणि समाजचळवळी यांचे तिन्ही जोड सशक्त पाहिजेत, असेही ते ठामपणे सुचवित.
“शेतकऱ्याचा आसूड” आणि “गुलामगिरी” – ग्रंथांचे विश्लेषण
महात्मा फुले यांनी समाजातील वेगवेगळ्या अंगांचा अभ्यास करून ते तर्कशुद्ध आणि मुद्देसूदपणे पुस्तकांमधून मांडले. यांतून शेतकऱ्यांच्या आर्थिक आणि सामाजिक पारतंत्र्यासाठी दोषी असलेल्या व्यवस्थेची चिकित्सा आणि दलित-वंचितांना गुलाम बनवणारी वर्णव्यवस्था यांवर कठोर टीका बाळगली गेली. “शेतकऱ्याचा आसूड” व “गुलामगिरी” हे दोन ग्रंथ भारतीय सामाजिक इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचे दस्तऐवज मानले जातात.
“शेतकऱ्याचा आसूड” मधील कृषकांचे प्रश्न
१८८१ साली प्रकाशित झालेला “शेतकऱ्याचा आसूड” हा ग्रंथ म्हणजे शेतकऱ्यांच्या व्यथा, शोषण आणि दुर्दशेचे जळजळीत चित्रण होय. शेतकरी हा देशाचा पोशिंदा असूनही शासन, सावकार, जमीनदार आणि पुरोहित यांच्याकडून त्याला त्रास सोसावा लागत असल्याचे या पुस्तकात दाखवण्यात आले आहे.
या ग्रंथात महात्मा फुले यांनी शेतकऱ्यांचे प्रश्न थेट शब्दांत मांडले:
- करआकारणी : ब्रिटिश सरकारकडून घेतला जाणारा कर आणि जमींदारी व्यवस्था, ज्यामुळे शेतकऱ्याला मोठा कर द्यावा लागे.
- सावकारांचे शोषण : वर्षानुवर्षे सावकाराचे व्याज फेडत असतानाही मूळ रक्कम कायम राहणे, जमिनीवर गहाण हक्काची बेढब करारपत्रे.
- अनियमित पावसाने होणारी हानी : आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अभाव, पाणीव्यवस्थापनाचे नसलेले नियोजन.
- धार्मिक कर्मकांडांचा खर्च : ब्राह्मण पुरोहितांकडे मागणी ठेवण्यासाठी मोठे खर्च करणे, कधी कधी शेतीची उत्पन्नही खर्ची घालणे.
या सर्व कारणांनी शेतकऱ्यांना कायम दारिद्र्य आणि गुलामगिरीत जगावे लागायचे. या पुस्तकाद्वारे महात्मा फुले “शेतकऱ्यांनी स्वयंस्फूर्तीने जागृत व्हावे, संघटित व्हावे,” असे आवाहन करतात. त्यांनी सांगितले की, शेतकऱ्यांमध्ये सहकार्य आणि संवेदनशीलता निर्माण झाली तर या चक्रातून बाहेर पडता येईल.
गुलामगिरी: दलित-वंचितांच्या दडपणाविरोधातील आक्रोश
१८७३ साली आलेल्या “गुलामगिरी” या पुस्तकाने हिंदू समाजरचनेतील दलित-वंचितांवर लादलेली गुलामगिरी कशी जन्माला आली, ती कशी पोसली जाते, आणि ती मोडण्यासाठी काय केले पाहिजे, हे स्पष्ट केले. यात त्यांनी पुरोहितांनी वेद-पुराणाआडून शूद्रांना कसे गाळात ढकलले, याचा बारकाईने शोध घेऊन दाखवला.
एकीकडे हिंदू धर्मातील देव-देवतांची पूजा आणि धर्मकिर्तनाच्या नावाखाली काळोखातून वंचितांवर नियंत्रण ठेवले जाते, तर दुसरीकडे धार्मिक शिक्षा किंवा बहिष्कारांतून शूद्रांनी मान खाली घालून राहणे भाग पडते, अशी स्थिती त्यांनी उघड केली. “गुलामगिरी”मध्ये फुले यांचा आवाज अत्यंत निर्भीड आणि विद्रोही आहे. ते म्हणतात, “आम्ही जर शिक्षित झालो, आम्ही जर कर्मकांडांना फाटे फोडले, तर हे विळखे आपोआप सुटतील.”
लेखनशैली, तपशीलवार मुद्दे आणि भाष्य
दोन्ही ग्रंथांत महात्मा फुल्यांची शैली प्रांजळ आणि साधी आहे. ते बालबोध भाषेत विश्लेषण करतात, ज्यामुळे सामान्य शेतकऱ्यांपर्यंत तसेच वंचित घटकांपर्यंत या माहितीचा थेट संदेश जातो. त्यांनी कथा, संवाद, उपहास अशा विविध लेखनपद्धतींचा वापर करून वाचकांना परिणामकारकपणे विचार करायला प्रवृत्त केले. शाब्दिक आक्रमकतेपेक्षा वास्तव चित्रण व तर्कशुद्धता हे त्यांच्या लिखाणाचे ठळक वैशिष्ट्य.
“शेतकऱ्याचा आसूड”मध्ये शेतकऱ्यांचे दैन्य, सावकारांच्या फसवणुकीचा तपशील, आणि सरकारी धोरणांची नीट अंमलबजावणी नसणे यावर उदाहरणांसहित लक्ष वेधले गेले आहे. “गुलामगिरी”मध्ये धार्मिक कथा, मिथके, पुरोहितांनी केलेली वर्णभेदाची मांडणी, शूद्रांना शस्त्रबंदी व शिक्षणबंदी, संस्कारबंदी आदी घटक निक्षून सांगण्यात आले आहेत.
तात्कालिक समाजावर व पुढील चळवळींवर प्रभाव
या दोन्ही ग्रंथांचा प्रभाव तात्कालिक समाजावर मोठा पडला. बऱ्याच सुशिक्षित व बहुजन व्यक्तींनी हे लेखन वाचले आणि स्वतःच्या परिस्थितीच्या मुळाशी जातिव्यवस्था आहे, हे उघड जाणवले. अखेर शेतकऱ्यांनी संघटित व्हायचा प्रयत्न सुरू केला, दलित-मागासवर्गीय तरुणांनी शिक्षणाकडे चाल केली. क्रांतिकारी विचारसरणीच्या परंपरेत या ग्रंथांना “चळवळीच्या प्रथम घोषणा” असेही म्हणणे गैर ठरणार नाही.
पुढील काळात शाहू महाराज, सत्यशोधक समाजाचे नेते, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि इतर वंचित समूहांनी या विचारधारेचा वारसा घेऊन नवनवीन आंदोलनं, सत्याग्रह सुरू केले. “गुलामगिरी”मधील वर्णवादी व्यवस्थेच्या उलथापालथीचे विचार अनेक पुरोगामी सुधारकांचा आणि त्यांच्या चळवळींचा प्रेरणास्रोत ठरले.
इतर सुधारक व संस्थांबरोबर परस्पर संवाद
महात्मा ज्योतिराव फुले हे केवळ एकाकी योद्धे नव्हते; त्यांनी अनेक समाजसुधारक, विचारवंत, क्रांतिकारक आणि शासक व्यक्तींशी संवाद साधून समविचारी गट निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या विचारसरणीला पाठिंबा देणाऱ्या किंवा त्यांच्यासोबत वैचारिक देवाणघेवाण करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये राजे, लेखकर, समाजनेते अशा अनेकांची नावे प्रामुख्याने आली.
शाहू महाराज, सावित्रीबाई फुले, क्रांतिज्योती संघटनांशी संबंधित कार्य
छत्रपती शाहू महाराज (कोल्हापूर संस्थानचे राजे) हे आपल्या प्रगत विचारांसाठी ओळखले जातात. त्यांनी शूद्रातिशूद्र आणि दलित विद्यार्थ्यांना शिक्षण व रोजगारसंधी उपलब्ध करून दिल्या. शाहू महाराजांना महात्मा फुल्यांचे विचार विशेष प्रेरणादायी वाटत. पुढे शाहू महाराजांनी सत्यशोधक समाजाला मदत केली, शाळा-कॉलेजांच्या स्थापनेत योगदान दिले. महात्मा फुले, शाहू महाराज आणि पुढे आंबेडकर असा एक विचारधारेचा प्रवास पाहायला मिळतो.
सावित्रीबाई फुले यांच्याबरोबरची महात्मा फुल्यांची वैचारिक जोडगोळी हे तर एक जबरदस्त उदाहरण आहे. फुले दाम्पत्याने मुलींच्या शिक्षणापासून विधवा पुनर्विवाहापर्यंत अनेक सामाजिक विषयांत प्रगतीवादी विचार रूजवले. क्रांतिज्योती संघटनाही (नावे बदलून) स्त्रीशिक्षण व सशक्तीकरणासाठी पुढाकार घेत होती; त्यांना महात्मा फुले यांच्या धडपडीचा पाठिंबा लाभला. शिक्षणप्रेमी सुशिक्षित तरुण-तरुणी, पत्रकार, साहित्यिक अशा विविध स्तरांत फुले विचारांच्या चळवळीशी जवळीक निर्माण होत होती.
नरसिंह गणेश पिंगळे, शाहीर शिवराम महादेव परंजपे यांच्याशी संपर्क
समाजसुधारणेत फुले यांना स्थानिक शाहिर, पत्रकार, कवींनी साथ दिली. लोकशाहीरांच्या रचनांमधून जातिवादाविषयीचे टोकदार भाष्य व्हायचे, भजन-कीर्तनाच्या माध्यमातूनही ते विचार मांडायचे. शाहीर शिवराम महादेव परंजपे किंवा नरसिंह गणेश पिंगळे यांच्यासारखे विचारवंत—जे प्रेस किंवा लोककलांमधून समाजसंवेदनावर घाव घालत होते—तोटक्यात फुल्यांच्या विचारांसह पटावर आले.
फुले यांचा क्रांतिकारक विचार आणि शाहिरांचे भावनिक उद्‍गार यांचा मेळ समाजाच्या सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचू लागला. पारंपरिक प्रचारक कंपन्यांना (आध्यात्मिक, धार्मिक) या जोडगोळीने मोठे आव्हान दिले. समाजपरिवर्तन घडवताना लोकशिक्षणासाठी, भावनिक स्फुर्ती आणि तात्त्विक उंची यांचा सुरेख संगम घडवण्याचा प्रयत्न झाला.
एकत्रित चळवळींचे स्वरूप व प्रभाव
अनेक सुविचारी संस्थांनी (आगरकर व टिळकांनी सुरू केलेली लोकहितवादी वृत्ती, काही मराठी वृत्तपत्रांचे सुधारक विचार, बालशिक्षण विरोधात उठणारे आवाज) महात्मा फुल्यांच्या कार्याला प्रेरणा दिली, तर फुल्यांचे लिखाण व कृती या संस्थांना धगधगती दिशा देऊन गेले. सार्वजनिक व्याख्यान, सभा, वादविवाद स्पर्धा अशा साधनांतून लोकांमध्ये विचारांची देवाणघेवाण रंगत गेली.
या सगळ्या एकत्रित चळवळींचा परिणाम असा झाला की १९व्या शतकाच्या दुसऱ्या टप्प्यात महाराष्ट्रातील, विशेषतः पुण्याच्या परिसरातील, अनेक शहरी आणि ग्रामीण भागांमध्ये सुधारणा घडू लागली. लग्न, सण-उत्सव, मूल्यव्यवस्था, शिक्षणपद्धती इत्यादी सर्वच बाबींची पुनर्रचना सुरू झाली. महात्मा फुल्यांचे नेतृत्व हे जरी मुख्यतः शूद्रातिशूद्र व महिलांच्या प्रश्नाभोवती घट्ट होत असले, तरी इतर सुधारणावाद्यांशी संपर्क होता म्हणून सामाजिक लढ्याला व्यापक आयाम मिळाला.
पुरोहितशाही आणि धार्मिक कर्मकांडांविषयी टीका
महात्मा फुले यांनी सामाजिक विषमतेच्या मुळाशी जातिव्यवस्था आहे, असे सिद्ध केले. पण त्या व्यवस्थेला बळ मिळते ते धार्मिक कर्मकांडांकडून. त्यांना वाटत होते की, लोकांची अंधश्रद्धा, देव, धर्म, ग्रंथांचे मर्मदर्शी समज नसणे या सर्वांचा फायदा घेत पुरोहितशाही आपले वरचष्मा कायम राखते. त्यामुळे त्यांनी कठोरपणे या व्यवस्थेची चिकित्सा केली आणि लोकांसमोरही वस्तुस्थिती मांडली.
हिंदू धर्मातील कर्मकांड व वर्णरचनेचा विरोध
वर्णव्यवस्थेला ब्राह्मणी संस्थेने धार्मिक आधार दिला; त्यात मनुस्मृतीसारख्या ग्रंथांना श्रेष्ठ मानून शूद्रांना केवळ सेवा, दास्य, गुंठण ठेवण्यात आले. मंदिरांतही शूद्रांना प्रवेश नाही, देवदर्शन अशक्य अशा भूमिका अनेक वर्षांपासून चालू होत्या. महात्मा फुले म्हणत, “देव माणसांनी तयार केले कि माणसांना देवाने?” अशा प्रश्नांतून त्यांनी लोकांना विचारप्रवण बनवले.
त्यांनी पुरोहितांचे मध्यस्थत्व नाकारणे हा एक मूलभूत विचार लोकांसमोर मांडला. हवन, तीर्थ, दान, वगैरे गोष्टींकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलताना त्यांनी समाजाला सांगितले की, “ज्यांच्यासाठी हे विधी आहेत, त्या बहुजनांना जर शिक्षण नाही, तर ते आपणहून या कर्मकांडाचा अर्थ कसा समजून घेणार? मग ते फक्त रीतसर ब्राह्मणावर अवलंबून राहतील.” या प्रश्नांतून त्यांनी लोकांना स्वतंत्र विचाराकडे ओढले.
पुरोहितवर्गावरील विवेकवादी टीका
पुस्तक-पदवी घेतलेला किंवा गुरुंपासून केलेला अभ्यास असला तरी पुरोहित एखाद्याला शास्त्र सांगत असेल, तर त्यांनी ते कितपत डोळसपणे स्वीकारावे, अशी शंकाकुशंका ते उपस्थित करायचे. “चातुर्वर्ण्य if देवानेच निर्मिले असेल, तर आम्हा शूद्रांनी का भोगावे?” अशा थेट प्रश्नांनी पुरोहितांना अडचणीत आणले. विवेकवादी विचारांच्या प्रचारासाठी त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या व्यासपीठाचा आणि “गुलामगिरी”,”शेतकऱ्याचा आसूड” सारख्या लिखाणाचा उपयोग केला.
फ़ुले यांचा थेट इशारा होता – “तुम्ही विचार करा, श्रमाची प्रतिष्ठा वाढवा, लोकांची फसवणूक करणाऱ्यांपासून सावध राहा.” धर्म ही एक व्यक्तिगत श्रद्धा असू शकते, पण ती सामाजिक अन्यायाचं साधन बनता कामा नये, अशी त्यांची ठाम भूमिका होती. एका अर्थाने ते कर्मकांडविरोधी आणि विवेकवादी सुधारणावादाचे अध्वर्यू ठरले.
आर्थिक-सामाजिक विचारसरणी
महात्मा फुले यांनी सामाजिक विषमतांविरुद्ध लढताना अर्थव्यवस्थेतील असमतासुद्धा ठळकपणे मांडली. जातिव्यवस्था फक्त धार्मिक वा सांस्कृतिक स्तरावरच नव्हे, तर आर्थिक स्तरावरही शूद्रातिशूद्रांना आणि शेतकऱ्यांना दुय्यम स्थानात ठेवते, हे त्यांनी ओळखले होते. त्यामुळेच त्यांनी आपली विचारसरणी समाजाच्या आर्थिक मूलभूत गरजांशी जोडून पाहिली.
कृषी समाजाचे प्रश्न व तंत्रज्ञानाचा वापर
तत्कालीन महाराष्ट्र किंवा भारत हा प्रामुख्याने कृषिप्रधान देश होता; तरीही शेतकऱ्यांची ही स्थिती अत्यंत दयनीय होती. पावसाचे अनियमित आगमन, कोणताही पाटबंधारे प्रकल्प नसणे, जमिनीचे मालकी हक्क स्पष्ट नसणे अशा अडचणींमुळे शेतकरी सावकारांना ॲडवण घेत चिरडला जायचा. महात्मा फुले यांना वाटायचे की, जर शेतकऱ्यांनी काही प्रमाणात तरी आधुनिक तंत्रज्ञान आत्मसात केले (उदा. चांगले बी-बियाणे, विहिर-कालवे, नांगरणीची सुधारणा), तर त्याची उत्पादनक्षमता वाढेल. पण हे सर्व साध्य करण्यासाठी शासनाची मदत आणि भांडवल लागते.
त्यामुळे शासनाने शेतकऱ्यांसाठी पतपुरवठा, पाटबंधारे योजना, शेतकऱ्यांसाठी शिक्षण व्यवस्था आणि कृषि-तंत्रज्ञान प्रशिक्षणाची सोय करावी, अशी फुल्यांची मागणी होती. त्यांनी आपल्या ग्रंथांत आणि व्याख्यानांतून शेतकऱ्यांना “तुमच्या हाḍीचा घाम गाळून तुम्ही सर्व समाजाला अन्न पुरवता, मग तुम्ही गुलामाप्रमाणे का वागायचे?” असा प्रश्न विचारला. यामुळे महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात हळूहळू एक वेगळी जाणीव निर्माण झाली. शेतकऱ्यांनी शिक्षण घेऊन स्वयंपूर्ण होणे, संघटित होणे ही पुढील क्रांतिकारी पावले ठरली.
श्रमप्रतिष्ठा आणि आर्थिक न्याय
महात्मा फुले यांनी ब्राह्मणी दृष्टिकोनामध्ये श्रमकेंद्रित व्यवसायाकडे तुच्छतेने पाहिले जाण्याला विरोध केला. शेतमजूर, कुंभकार, लोहार, सुतार अशा लोकांना ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ मानून त्यांचा सन्मान करणे गरजेचे आहे, असे ते ठामपणे सांगत. श्रमप्रतिष्ठा नव्हती म्हणून कामगार आणि कारागीर खालच्या स्तरात गृहीत धरले जात, याचे खंडन फुले करत.
आर्थिक न्यायाची एक ठळक मांडणी म्हणजे – “संपत्तीची उपलब्धता साऱ्यांपर्यंत पोहोचली पाहिजे.” काही मोजक्या लोकांनी खूप धन जमा करणे आणि बाकीचे उपाशी राहणे हा सुसंस्कृत समाजाचा मापदंड असू शकत नाही, असे त्यांचे प्रतिपादन होते. त्यासाठी सरकारी धोरणातून साधनसुविधा सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवणे, जमीनदारी व सावकारी तगाद्यांवर मर्यादा आणणे, शिक्षण, आरोग्य अशा मूलभूत सेवा सर्वानाच समान मिळणे, हे त्यांच्या विचारांचे मूळ तत्त्व होतं.
दलित-मागासवर्गीयांना मिळणाऱ्या संधींचा अभाव
गुलामगिरी आणि शेतकऱ्याचा आसूडमध्ये दलित आणि मागासवर्गीयांची आर्थिक घडी कशी विस्कटली गेली आहे, याची माहिती सविस्तरपणे येते. बलुतेदारीप्रणाली (बलुतेदारी – म्हणजे गावात विविध सेवा करणाऱ्या जातींना केलेले मानधन किंवा पदार्थ) ही व्यवस्थाही स्वतःबरोबर अनेक बंधने घेऊन येत होती. वरच्या जातींना सेवा पुरवणार्या जातींनी त्यांच्या अधिकाराचा अभावही स्वीकारावा, हा धोशा फुले यांनी वारंवार नाकारला.
दलित आणि मागासवर्गीयांना सरकारी नोकरी, शिक्षण संस्थांमध्ये प्रवेश, तांत्रिक शाखांमध्ये कौशल्यगुणवत्ता जोपासण्याचा अभाव यामुळे हे घटक सतत दारिद्र्यात रुतून राहिले. शोषणाचे हे दुष्टचक्र कायम रहावे, अशी व्यवस्थेची मानसिकताच दिसत होती. ज्या काळात शूद्र-मांग-चांभार यांनी शिक्षित होऊन नवी कौशल्ये आत्मसात करण्याचा प्रयत्न केला तर सर्वांगेने विरोध कसा व्हायचा, याची उदाहरणे सापडतात. फुल्यांनी यावर “लोकांनी जागे होऊन अन्यायाविरुद्ध नुसती चीड न ठेवता, संघटित संघर्ष करावा,” असे आवाहन केले.
सामाजिक परिवर्तनासाठी अर्थकारणाचे महत्त्व
आर्थिक हितसंबंधानुसार समाज कसा बदलतो याबद्दलची त्यांची जाणीव स्पष्ट होती. किंबहुना, “धर्माने विचार रूपांतरित केले तरी कितपत? अर्थशक्ती असल्याशिवाय खरे स्वातंत्र्य मिळत नाही,” असे ते म्हणत. त्यामुळे त्यांनी राजकीय प्रतिनिधी, शासकीय अधिकारी, सुधारक यांना वारंवार उद्देशून सांगितले की, जर शेतकऱ्यांना गटांमध्ये, संस्थांमध्ये, बँकांमध्ये सामील होऊ दिले आणि त्यांना कर्ज व तंत्रसुविधा मिळाली, तर ते सक्षम होतील.
लोकांच्यात जागरूकता निर्माण करणे, सत्यशोधक समाजाच्या बैठकींमधून वर्गचर्चा, विचार-विनिमय, ज्ञानसत्र अशी उपक्रम राबवणे, एकमेकांच्या अनुभवांचा फायदा करणे, या मार्गे त्या काळात फुल्यांचा आर्थिक विचार साकार होत होता. ते समाजाच्या पुनर्रचनेत अर्थकारणाला तितकेच महत्त्व देत होते, जितके शिक्षणाला किंवा सामाजस्वास्थ्याला. कारण वास्तविकदृष्ट्या स्वतःची उपजीविका सुरक्षित नसेल, तर सामाजिक परिवर्तनही आटोक्यात राहू शकत नाही, असे त्यांचे म्हणणे होते.
दलित-वंचित समाजासाठी कार्य
महात्मा ज्योतिराव फुले हे बहुजन, शूद्रातिशूद्र, दलित, मागासवर्गीय अशा सर्वांसाठी प्रबोधन करणारे नेतृत्व होते. त्यांनी शिक्षण, सामाजिक सुधारणांचा प्रचार, धार्मिक कर्मकांडाविरुद्धची जागरूकता व सर्वांत महत्त्वाचे – मानवी अधिकारांचा जाहीर पुरस्कार – अशा मार्गांनी वंचितांच्या उन्नतीसाठी अतुलनीय कामगिरी बजावली.
अस्पृश्यता आणि समतेचा आग्रह
मूळ वर्णव्यवस्थेत शूद्रांना चौथ्या वर्णात घालून त्यांची दुय्यमता निश्चित केली जात असे, तर अतिशूद्र किंवा अस्पृश्यांना जणू मानवतेच्या चौकटीतही समाविष्ट केले जात नसे. अशा व्यक्ती विहिरीतून पाणीही घेऊ शकत नसत, मंदिरात प्रवेश नव्हता, सार्वजनिक कार्यक्रमांत सहभाग नव्हता. याचा मोठा मानसिक ताण वंचितांवर पडत असे.
महात्मा फुले यांनी सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून स्पष्ट केले की, ईश्वर ज्याने विश्व निर्माण केले असेल, त्याने मानवात भेदभाव राखला नाही, तो मनुष्यनिर्मित आहे. अस्पृश्यत्व न मानता सामान्य स्नेह, सहभोजन, समारंभ यांमध्ये सर्वांचा सहभाग असू द्यायला हवा. असे झाले नाही, तर सुधारलेल्या समाजाचे स्वप्न भंगलेच समजा. दलित आणि अस्पृश्यांसाठी त्यांनी शाळा सुरू करण्यापासून ते सार्वजनिक जागांचे द्वार खुले करण्यापर्यंत अनेक लढे दिले.
वंचित घटकांसाठीच्या संस्था आणि उपक्रम
सत्यशोधक समाज ही एक अशी संस्था होती, ज्यात कोणत्याही जाती-धर्माचे लोक सामील होऊ शकत. या समाजाने दलितांच्यातील तरुणांना नेतृत्व देण्याचा प्रयत्न केला. इतर ठिकाणी स्टेजवर बोलू न देणाऱ्या, सभा-परिषदेपासून दूर ठेवणाऱ्या प्रथांचे उल्लंघन करून सत्यशोधक व्यासपीठ दलितांना खुलं करण्यात आलं.
शिक्षण व सामाजिक दर्जा यांची दरी कमी करण्यासाठी महिला आणि दलितांसाठी स्वतंत्र शाळा सुरू करण्यात आल्या. लग्नसमारंभात नाकारल्या जाणाऱ्या रुढींपेक्षा “मानवी मूल्यांचाच सन्मान” महत्त्वाचा मानण्यात आला. शूद्रातिशूद्र लेकांना शैक्षणिक शिष्यवृत्ती, वसतिगृह, दर्जेदार शिक्षण या गोष्टी मिळवून देण्यासाठीही ताटातूट, बहिष्कार, टवाळी सहन करूनही फुले कार्यकर्त्यांनी प्रयत्न केले.
सामाजिक समता आणि नेतृत्व विकास
दलित व वंचितांना केवळ मदत मिळावी किंवा सवलती द्याव्यात एवढेच फुल्यांचे उद्दिष्ट नव्हते. “स्वयंसन्मान, आत्मशक्ती व नेतृत्व गुणांची वाढ” हाच खरा विकास असतो, हे त्यांचे सखोल मत होते. समाजतील तरुण, स्त्रिया, मेहनतकऱ्यांनी आपल्या हक्कांसाठी आणि जबाबदाऱ्यांसाठी पुढाकार घ्यावा, यातून नेतृत्व विकसित व्हावे, अशी त्यांची अपेक्षा होती.
त्यांचा प्रगल्भ विश्वास होता की, एकदा बहुजनांना शिक्षणातून बळ मिळाले, तर ते राजकीय, आर्थिक, धार्मिक स्तरावरही स्वतःची बाजू बलपूर्वक मांडू लागतील. त्यामुळेच दलित मूळांचे म्हणून शाळांमध्ये प्रवेश नाकारणाऱ्या व्यवस्थेला ते सत्यशोधक विचारांनी प्रश्न विचारू लागतील. तिथेच खरी समाजक्रांतीची पालखी उभारली जाते, असे फुले सांगत असत.
सत्यशोधक विवाह पद्धती
महात्मा फुले यांच्या समाजसुधारणेच्या विचारसरणीचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे पारंपरिक विवाहपद्धतीत सुधारणा करणे. त्यांच्या मते, विवाह हा फक्त दोन व्यक्तींचे बंधन नव्हे तर दोन्ही कुटुंबांच्या आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक परस्पर संबंधाचे माध्यम आहे. परंतु पारंपारिक विवाहविधीमध्ये अनावश्यक खर्च, अतिरेकी रीतिरिवाज आणि उच्चवर्णीय वर्चस्वाच्या दबदब्यामुळे विवाहाचा मूळ उद्देश विसरला गेला.
विवाहविधीतील सोपेपणा आणि खर्चविरहित पद्धती
सत्यशोधक समाजाने पारंपारिक विवाह प्रक्रियेतील अनावश्यक भाग, ज्यात मोठ्या प्रमाणात खर्च आणि सामाजिक दबाव सामावलेले असतात, त्यांना बाजूला ठेवून एक सोपी आणि नैतिक विवाहविधी विकसित करण्याचा प्रयत्न केला. या पद्धतीत पारंपरिक पुरोहित, महागाईची पारंपारिक पोशाखे व विस्तृत विवाह सोहळ्यांची गरज कमी करण्यात आली आहे.
- या पद्धतीत शुद्धता आणि बंधुत्वावर जोर दिला जातो.
- निवडणूक प्रक्रियेत कुटुंबाच्या सदस्यांपेक्षा प्रामुख्याने नवरा-पयरीच्या वय, शैक्षणिक पात्रता, आणि सामाजिक प्रवृत्तीवर भर दिला जातो.
- विवाहसोहळ्याचे सर्व भाग साधे, स्वच्छ आणि आर्थिकदृष्ट्या कमीत कमी खर्चिक पद्धतीने पार पाडले जातात.
विधवा पुनर्विवाह आणि आधुनिक विवाहप्रथा
महात्मा फुले यांचे सर्वात प्रगल्भ विचार म्हणजे विधवा पुनर्विवाहाला मान्यता देणे. विवाह ही एक अशी संस्था आहे जिथे कोणतीही स्त्री सामाजिक, आर्थिक वा धार्मिकदृष्ट्या वंचित राहू नये.
- त्यांनी विधवा पुनर्विवाहाला फक्त समाजाच्या एका जबाबदारीत बदल म्हणूनच नव्हे तर स्त्रियांना स्वावलंबी बनवण्याच्या दृष्टीने साकार केले.
- या पद्धतीमध्ये विधवा व्यक्तींना आत्मनिर्भर होण्याची संधी दिली जाते आणि त्यांच्या आत्मसन्मानाला पुनर्स्थिती मिळते.
- आधुनिक विवाहप्रथांमध्ये सुधारणा करताना पारंपारिक विधींमधील अडथळे, जसे की प्रथा, शील आणि अत्यधिक परंपरा यांचे कटाक्ष घेऊन सर्वांना समान संधी देण्यावर भर दिला जातो.
सामाजिक आणि वैचारिक परिणाम
सत्यशोधक विवाह पद्धतीच्या माध्यमातून केवळ विवाहाच्या खर्चात आणि सोयींमध्येच बदल घडवून आणले नाही, तर त्यातून समाजामध्ये स्त्रियांचा सन्मान, स्वातंत्र्य आणि आत्मनिर्भरतेचा प्रसार झाला. लोकांमध्ये “विवाह ही फक्त कुटुंबसंस्था नसून, ती सामाजिक न्यायाची आणि स्वावलंबनाची ओळख असावी” हा संदेश पसरला.
- या पद्धतीमुळे पारंपरिक विधीमधील छळ, अपमान आणि सामाजिक दबाव कमी होऊन विवाहाची प्रक्रिया अधिक नैतिक, साधी आणि सर्वसमावेशक ठरली.
- विवाहाच्या या नवीन दृष्टीकोनामुळे पुढील पिढीतील विचारवंतांना आणि समाजसुधारकांना प्रेरणा मिळाली.
शेवटचे दिवस आणि मृत्यू
महात्मा फुले यांच्या आयुष्याचा शेवटचा काळ अनेक सामाजिक व वैयक्तिक आव्हानांनी भरलेला होता. त्यांच्या आरोग्यावर दीर्घकालीन कष्टांचा आणि मानसिक तणावाचा प्रभाव दिसू लागला. शेवटच्या वर्षांमध्ये त्यांना असंख्य मानसिक व शारीरिक त्रासांनी झगडावे लागले. विविध सामाजिक कार्यक्रम, सभासदांच्या वाढत्या मागण्या व सततच्या सामाजिक संघर्षामुळे त्यांचा आरोग्यदाब वाढला.
त्यांच्या निधनाच्या आगोदर, समाजसुधारणेची त्यांची वाट अधिक स्पष्टपणे सामोरे आली. त्यांच्या विचारांनुसार, सर्व वंचित घटकांनी शिक्षण, समाजसेवा, आणि स्वतःच्या अधिकारांसाठी लढा देणे आवश्यक होते. शेवटच्या काळात त्यांनी अनेकदा सार्वजनिक सभांमध्ये आणि लेखनाद्वारे समाजाला जागरूक करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांच्या वाढत्या कष्टांमुळे त्यांची सक्रियता कमी झाली.
महात्मा फुले यांचा निधन हा समाजासाठी एक मोठा धक्का ठरला. त्यांच्या मृत्यूची बातमी पसरल्यावर महाराष्ट्रात आणि देशभर एक गंभीर शोकाची लहर पसरली. त्यांच्या निधनानंतर, विविध सामाजिक संघटना, शैक्षणिक संस्था आणि कार्यकर्ते त्यांची आठवण ठेवण्यासाठी विशेष कार्यक्रम व स्मरणशिविर आयोजित करण्यास लागले. त्यांच्या आयुष्याचा शेवटचा पृष्ठभाग हा एक उदात्त संघर्षाचा आणि सामाजिक सुधारणेचा अनुभव म्हणून ओळखला गेला.
स्मृतिस्थळे व पश्चात स्मरण
महात्मा फुले यांचा वारसा आजही महाराष्ट्रातील विविध भागात जिवंत आहे. त्यांच्या स्मृती जपण्यासाठी व त्यांच्या विचारांना पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी अनेक स्मृतिस्थळे, संशोधन केंद्रे आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांची निर्मिती करण्यात आली आहे.
पुणे – फुलेवाडा
पुणे शहरात फुले यांना श्रद्धांजली म्हणून “फुलेवाडा” ही जागा उभारण्यात आली आहे. या स्थळी, त्यांच्या जीवनाचा आणि सामाजिक क्रांतीचा इतिहास प्रतिमांद्वारे, लेखन आणि संग्रहालयद्वारे सादर केला जातो. येथे दरवर्षी स्मरणसोहळे आणि चर्चा—परिषदा आयोजित केल्या जातात ज्या तरुणांना आणि समाजातील सर्व स्तरातील लोकांना प्रेरणा देतात.
अभ्यास व संशोधन केंद्रे
महात्मा फुले यांच्या कार्यावर संशोधन करण्यासाठी व त्यांच्या विचारांची पुनरावलोकने करण्यासाठी अनेक विश्वविद्यालये आणि संशोधन केंद्रे स्थापन केली गेली आहेत. या केंद्रांमध्ये त्यांच्या लेखन, भाषण, पत्रव्यवहार व सामाजिक आंदोलने यांचा सखोल अभ्यास केला जातो. तज्ज्ञ, विद्यार्थी आणि समाजसेवक येथील माहिती संकलन, लेखन व मुलाखतींमार्फत त्यांच्या विचारांचा आधुनिक समाजाशी केलेला संपर्क अधोरेखित करतात.
स्मारके व जयंती कार्यक्रम
देशभरातील विविध भागांत महात्मा फुले यांच्या नावाने स्मारकं उभारण्यात आली आहेत. पुणे, मुंबई, नाशिक, आणि इतर शहरांत “फुले चौक”, “फुले मार्ग” अशा सार्वजनिक स्थळांची निर्मिती करण्यात आली आहे. ही ठिकाणे फक्त पर्यटकांचे आकर्षण नसून समाजाचे ऐतिहासिक कर्तृत्व आणि बदलण्याची प्रेरणा म्हणून कार्य करतात. दरवर्षी त्यांच्या जयंती व स्मरणसोहळ्यांमध्ये, विविध सांस्कृतिक, शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते, ज्यातून त्यांच्या विचारांचा प्रचार व प्रसार सुनिश्चित होतो.
या स्मृतिस्थळांमधून आणि स्मरणसोहळ्यांमधून महात्मा फुले यांचे विचार, त्यांची सामाजिक सुधारणा आणि त्यांच्या उदात्त कार्याचे महत्त्व पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचते. त्यांच्या वारशाने सामाजिक बदलाला चालना दिली आहे आणि आजही नवनवीन विचारवंत त्यांच्या आदर्शांना आत्मसात करून समाजकडे परिवर्तनासाठी झटतात.
महात्मा फुले यांचे प्रेरणादायी विचार
महात्मा फुले यांची प्रेरणा ही केवळ त्यांच्या काळातील समाजसुधारणेपुरती मर्यादित राहत नाही, तर आजच्या काळातील तरुण आणि समाजकारणी सुद्धा त्यांना आदर्श मानतात. त्यांच्या विचारात नैतिकता, बौद्धिक स्वातंत्र्य, आणि सर्वमान्यतेसाठीची अनंत इच्छा आढळते. त्यांनी सांगितले की शिक्षण, विवेकशील चर्चा, आणि स्वतःच्या स्वातंत्र्याची जाणीव हा समाज सुधारण्याचा मुख्य आधार आहे.
त्यांचा प्रमुख संदेश असा होता – “शिका, संघटित व्हा, आणि प्रत्येकाने स्वतःवर विश्वास ठेवा.” या संदेशामुळे त्यांनी समाजातील दडपण, अंधश्रद्धा आणि जातीव्यवस्थेला आव्हान दिले. फुले यांची लेखणी सोपी आणि स्पष्ट होती, जी सर्वसामान्य लोकांपर्यंत सहज पोहोचत असे. त्यांच्या भाषणांतून आणि लेखनातून सामाजिक समतेसाठीचा दृढ आस्थेचा, न्याय, मानवतावाद व स्वावलंबनाचा विचार प्रकट होतो. त्यांनी शैक्षणिक संस्थांद्वारे, सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून आणि सार्वजनिक सभांमध्ये बोलून जनतेमध्ये जागरूकता आणि आत्मनिर्भरतेचा संदेश पसरवला.
फुले यांचे विचार पुढील पिढ्यांसाठी, समाजसुधारक आणि राजकीय नेत्यांसाठी प्रेरणेचे स्रोत ठरले. त्यांच्या विचारांनी महिलांसाठी, शेतकऱ्यांसाठी व मागासवर्गीयांसाठी स्वावलंबी होण्याचा आधार दिला आणि सामाजिक परिवर्तनासाठी एक नविन वाट मोकळी केली. त्यांच्या प्रेरणादायी विचारांनी समकालीन समाजातील अनेक चळवळींना आणि आधुनिक धोरणांना दिशादर्शक ठरण्याचे काम केले आहे.
आधुनिक काळातील महत्त्व
आजच्या डिजिटल आणि जागतिकीकरणाच्या युगात महात्मा फुले यांचे विचार आणखी प्रत्यक्ष आणि प्रभावी ठरत आहेत. त्यांचा संदेश आजही शिक्षण, स्त्री-पुरुष समानता, व सामाजिक न्यायाच्या दृष्टीने अत्यंत प्रासंगिक आहे.
आधुनिक शिक्षणव्यवस्थेत आणि स्त्री सशक्तीकरणाच्या आंदोलनेत फुले यांचे आदर्श कायम दिसून येतात. शालेय शिक्षण, महाविद्यालयीन अभ्यासक्रम व ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर त्यांच्या विचारांचे नवीन अध्याय तयार झाले आहेत. समाजातील सर्व स्तरांवर समान संधी मिळविण्यासाठी, जातीविरोधी आणि लैंगिक अन्यायाशी लढण्यासाठी त्यांचे सिद्धांत एक मार्गदर्शक म्हणून उपयोगात घेतले जात आहेत.
उद्योग, अर्थव्यवस्था आणि सामाजिक धोरणे ठरवताना शिक्षणाचे महत्त्व, आत्मनिर्भरता आणि सामाजिक सहभाग या बाबींची गरज अधोरेखित केली जाते. महात्मा फुले यांच्या आदर्शांनी राजकीय धोरणे, सामाजिक अभियान व सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे स्वरूप बदलण्यास मदत केली आहे. युवकांमध्ये स्वावलंबन, संघटन आणि विचारसक्रियतेची भावना वाढवण्यात त्यांचा वारसा विशेष ठळक आहे.
आधुनिक काळातील स्पर्धात्मक आणि बदलत्या सामाजिक परिसंस्थेत, महात्मा फुले यांच्या विचारांना धरून चालणाऱ्या चळवळींनी अधिक समावेशक व समता-प्रधान समाजाची रचना करण्याचे लक्ष्य साध्य केले आहे. त्यांच्या प्रेरणादायी विचारांनी समाजाला नवे दृष्टीकोन दिले आहेत, ज्यामुळे देशभरातील विविध समुदाय आपल्या हक्कांसाठी आणि स्वावलंबनासाठी अधिक कठोरपणे उभे राहण्यास सक्षम झालेले आहेत.
साहित्य, नाट्य, चित्रपट व लोकसंस्कृतीतील प्रतिबिंब
महात्मा फुले यांच्या विचारांनी केवळ समाजसुधारणेच नव्हे तर सांस्कृतिक क्षेत्रातही मोठी क्रांती घडवून आणली. त्यांच्या जीवनावर आधारित चरित्रे, साहित्य, नाट्य, चित्रपट आणि लोकगीतांद्वारे महाराष्ट्रातील व देशभरातील लोकांच्या मनात त्यांची प्रेरणा सदैव जिवंत ठेवली जाते.
महात्मा फुले यांवर आधारित साहित्य व चरित्रे
फुले यांच्यावर अनेक जीवनी, इतिहासपर लेख, निबंध आणि संशोधन ग्रंथ लिहिले गेले आहेत. या साहित्याचे उद्दिष्ट फुले यांचे परिवर्तनवादी विचार, सामाजिक न्यायासाठीची त्यांची भूमिका आणि स्त्री-पुरुष स्वातंत्र्यसाठीची त्यांची दिशा लोकांपर्यंत पोहोचवणे आहे. या ग्रंथांमध्ये त्यांचे आयुष्य, संघर्ष व समाजातील समस्यांवर त्यांनी केलेले भाषण, टंकलेखन व विचारविश्लेषण स्पष्टपणे उलगडून सांगितले आहे.
रंगभूमी आणि नाट्यप्रतिमा
मराठी रंगभूमीवर महात्मा फुले यांच्या आयुष्यावर आधारित नाटके, नाट्यप्रदर्शन आणि सांस्कृतिक रंगमंचाच्या कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. “फुले” या नाटकाद्वारे त्यांच्या सामाजिक परिवर्तनाच्या प्रयत्नांचे, स्त्री शिक्षणाच्या चळवळीचे आणि जातीव्यवस्थेच्या विरोधाचे प्रभावी चित्रण केले जाते. हे नाटक प्रेक्षकांमध्ये विचार जागृतीचे बीज पेरते आणि लोकांमध्ये सामाजिक बदलाची प्रेरणा देते.
चित्रपट आणि दूरचित्रवाणी मालिका
आजच्या डिजिटल युगात, महात्मा फुले यांच्या जीवनावर आधारित चित्रपट व दूरचित्रवाणी मालिका देखील तयार करण्यात आलेल्या आहेत. या चित्रपटांमध्ये त्यांच्या बालपणापासून ते सत्यशोधक समाजाची स्थापना, स्त्री शिक्षणासाठी घेतलेल्या धाडसाचा आणि जातिव्यवस्थेविरुद्धच्या संघर्षाचा समावेश आहे. चित्रपटांच्या माध्यमातून फुले यांचे विचार, त्यांची संघर्षगाथा आणि सामाजिक परिवर्तनाची प्रेरणा नव्या पिढीसाठी सोप्या भाषेत समजावून सांगली जाते.
लोकगीत, शाहिरी व पारंपारिक कथांचा प्रसार
महात्मा फुले यांच्या आयुष्यावर आधारित लोकगीत, शाहिरी आणि पारंपारिक कथा देखील लोकप्रिय ठरल्या आहेत. या गीतांमध्ये फुले यांचे सामाजिक न्याय, सहिष्णुता आणि स्वातंत्र्याच्या संदेशांना आत्मसात करून लोकांमध्ये राष्ट्रभक्ति आणि सामाजिक जागृती निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला जातो. या गीतांच्या माध्यमातून स्थानिक लोककला आणि पारंपारिक सणउत्सवात फुले यांचा प्रभाव दिसून येतो.
संदर्भ सूची
- महात्मा फुले – मराठी विकिपीडिया लेख
https://mr.wikipedia.org/wiki/महात्मा_फुले - Jyotirao Phule – Britannica – महात्मा फुले यांचे चरित्र, लिखाण व सामाजिक कार्यावर आधारित संशोधन आणि माहिती
https://www.britannica.com/biography/Jyotirao-Phule - सत्यशोधक समाजाच्या – https://en.wikipedia.org/wiki/Satyashodhak_Samaj
- Indian Social Reform Movements – महात्मा फुले यांचा प्रभाव आणि त्यांच्या चळवळीचे परिणाम यावर आधारित संशोधन ग्रंथ आणि लेख
https://www.jstor.org/action/doBasicSearch?Query=Indian+Social+Reform+Movements+-+Phule&so=rel