महात्मा गांधी (Mahatma Gandhi)

महात्मा गांधी यांचा जन्म मोहनदास करमचंद गांधी या नावाने २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी पोरबंदर, भारत येथे झाला. ते ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्यासाठी लढणाऱ्या भारतीय संघर्षातील एक प्रमुख नेता आणि अहिंसात्मक प्रतिकारासाठी जागतिक प्रतीक होते. सत्याग्रहाच्या त्यांच्या तत्त्वज्ञानाने, ज्यात सामाजिक आणि राजकीय बदलांसाठी अहिंसात्मक आंदोलनावर भर दिला जातो, जगभरातील नागरी अवज्ञेच्या पद्धतींमध्ये क्रांती घडवून आणली आणि जगभरातील न्याय आणि समतेसाठी चालणाऱ्या चळवळींना प्रेरणा दिली. भारतात त्यांना “राष्ट्रपिता” म्हणून ओळखले जाते, आणि त्यांच्या शिकवणी आजही विविध सामाजिक न्याय चळवळींमध्ये प्रतिध्वनीत होतात.[१][२][३]

गांधीजींचे प्रारंभिक जीवन विविध धार्मिक प्रभावांनी समृद्ध होते, ज्यांनी त्यांच्यात अहिंसा (अहिंसा) आणि सत्य (सत्य) या मूल्यांची रुजवात केली, जी त्यांच्या आंदोलनाची कोनशिला बनली.[४] त्यांचे कार्य दक्षिण आफ्रिकेत सुरू झाले, जिथे त्यांनी दोन दशकांहून अधिक काळ भेदभावाचा सामना करणाऱ्या भारतीयांच्या हक्कांसाठी लढा दिला. इथेच त्यांनी नागरी हक्कांसाठी आपला अनोखा दृष्टिकोन विकसित केला, ज्यामुळे १९१५ मध्ये भारतात परतल्यानंतर स्वातंत्र्य चळवळीतील त्यांच्या पुढील नेतृत्वाची पायाभरणी झाली. [५][६]

त्यांच्या सर्वात उल्लेखनीय योगदानांपैकी १९२० मधील असहकार आंदोलन आणि १९३० मधील मिठाचा सत्याग्रह हे होते, ज्यांनी ब्रिटिश वसाहती धोरणांविरुद्ध जनसामान्यांचा मोठ्या प्रमाणात सहभाग वाढवला.[७][८] १९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यात यशस्वी असूनही, गांधीजींना गंभीर आव्हानांचा सामना करावा लागला, ज्यामध्ये धार्मिक हिंसा आणि भारताची फाळणी यांचा समावेश होता, ज्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासाठी त्यांच्या आजीवन वचनबद्धतेची परीक्षा घेतली.[९][१०]

१९४८ मध्ये एका हिंदू राष्ट्रवादीद्वारे झालेल्या त्यांच्या हत्या जगभरात धक्का देऊन गेली आणि विभाजित समाजात त्यांच्या तत्त्वज्ञानाच्या विवादास्पद स्वरूपावर प्रकाश टाकला.[११] गांधीजींना मानवीतावादी आणि अहिंसात्मक प्रतिकाराच्या नेत्याच्या भूमिकेसाठी सन्मानित केले जाते, परंतु त्यांचा वारसा वादविवादांपासून मुक्त नाही. टीकाकारांनी सामाजिक न्यायासाठी त्यांच्या दृष्टिकोनांबद्दल, पाश्चिमात्य लोकशाहीबद्दलच्या त्यांच्या विचारांबद्दल आणि समकालीनांसोबतच्या त्यांच्या संबंधांबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे त्यांच्या तत्त्वज्ञानाने अत्याचाराविरुद्ध आवश्यक राजकीय कृतींच्या व्याप्तीला अधूनमधून मर्यादा आणल्या असू शकतात.[१२][१३][१४] तरीही, त्यांचा प्रभाव अजूनही खोल आहे, जगभरातील शांतता आणि सामाजिक समतेसाठी समर्पित असलेल्या असंख्य नेत्यांना आणि चळवळींना ते प्रेरणा देत आहेत.[१५][१६]

प्रारंभिक जीवन

महात्मा गांधी यांचा जन्म मोहनदास करमचंद गांधी या नावाने २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी पोरबंदर येथे झाला. ते करमचंद गांधी, जो हिंदू मोढ बनिया समाजातील होते, आणि पुतळीबाई, जे प्राणामी वैष्णव कुटुंबातील होत्या, यांचे पुत्र होते. गांधींचे बालपण विविध धार्मिक प्रभावांनी भरलेले होते, ज्यात त्यांच्या आईचा विशेषतः धार्मिक स्वभाव होता. ती आपल्या दैनंदिन प्रार्थना आणि उपवासांसाठी ओळखली जात होती.[१] या विविध धार्मिक वातावरणाने त्यांच्या पुढील विश्वास आणि मूल्यांच्या पायाभरणी केली.

बालपण आणि किशोरावस्था

गांधींचे बालपण त्यांच्या समाज आणि पार्श्वभूमीतील एका मुलासाठी नेहमीप्रमाणेच होते, जरी त्यांनी किशोरावस्थेत काही बंडखोर टप्पे अनुभवले. त्यांनी छोट्या चोऱ्या आणि गुप्तपणे धूम्रपान करण्यासारख्या कृतींमध्ये सहभाग घेतला, ज्यांचा त्यांनी नंतर तरुणपणातील चुकांमधून विचार केला. या साहसांनंतरही, त्यांच्यामध्ये आत्मसुधारणेची तीव्र इच्छा होती आणि ते अनेकदा हिंदू पुराणकथांकडे प्रेरणा घेण्यासाठी पाहत असत, प्रहलाद आणि हरिश्चंद्र यांसारख्या व्यक्तींमधून धडे घेत.[२]

शिक्षण आणि प्रारंभिक प्रभाव

गांधींचे शिक्षण पोरबंदरमध्ये सुरू झाले आणि नंतर राजकोटमध्ये सुरू राहिले. पुढे ते कायद्याचा अभ्यास करण्यासाठी लंडनला गेले, जिथे त्यांना विविध तात्त्विक कल्पना आणि वसाहतीवादाच्या गुंतागुंतींचा अनुभव आला. लंडनमधील त्यांचा काळ त्यांच्या वैयक्तिक विकासासाठी आणि त्यांच्या भविष्यातील आंदोलनाला आकार देणाऱ्या कल्पनांशी त्यांच्या सहभागासाठी महत्त्वपूर्ण होता. गांधींच्या शैक्षणिक अनुभवांमुळे त्यांना वसाहती शिक्षण प्रणालीचा त्याग करायला लावला, कारण त्यांचा विश्वास होता की ती शारीरिक श्रमाचा तिरस्कार वाढवते आणि एक प्रशासकीय उच्चवर्ग निर्माण करते. त्याऐवजी, त्यांनी एक शिक्षण प्रणालीची कल्पना केली जी व्यावहारिक कौशल्यांवर आणि सर्व प्रकारच्या कामांचा आदर करण्यावर जोर देते. याचे फलस्वरूप अहमदाबादमध्ये गुजरात विद्यापीठाच्या स्थापनेत झाले, ज्याने त्यांच्या ‘नयी तालीम’ किंवा ‘नवीन शिक्षण’ या तत्त्वांचे प्रतिबिंबित केले.[३]

कुटुंब आणि धर्माचा प्रभाव

गांधींच्या कुटुंबाची विविध धार्मिक पार्श्वभूमी त्यांच्या जगदृष्टीच्या आकारामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांच्या आईच्या अध्यात्मिक प्रतिबद्धतेने त्यांच्यावर खोलवर प्रभाव टाकला, ज्यामुळे अहिंसा आणि आत्मसंयम यांसारख्या मूल्यांची रुजवात झाली. गांधींच्या अहिंसा तत्त्वज्ञानाचे मूळ या प्रारंभिक कौटुंबिक प्रभावांमध्ये शोधता येते, ज्यात भगवद्गीता आणि बायबल यांसारख्या विविध धार्मिक ग्रंथांमधील धडे समाविष्ट होते.[४][१] एकूणच, गांधींचे प्रारंभिक जीवन विविध धार्मिक प्रभावांचे मिश्रण, वैयक्तिक आव्हाने आणि सामाजिक समस्यांची वाढती जागरूकता यांद्वारे चिन्हित होते, ज्यांनी भारताच्या स्वातंत्र्य संघर्षातील नेते आणि अहिंसेचे पुरस्कर्ते म्हणून त्यांच्या भविष्यातील भूमिकेची पायाभरणी केली.

दक्षिण आफ्रिकेतले जीवन

प्रारंभिक वर्षे आणि आगमन

महात्मा गांधींचा दक्षिण आफ्रिकेतील व्यवसाय १८९३ साली सुरू झाला, जेव्हा काठियावाडमधील मुस्लिम व्यापारी दादा अब्दुल्ला यांनी जोहानेसबर्गमध्ये त्यांच्या चुलतभावासाठी वकील म्हणून काम करण्याची विनंती केली. गांधींनी या प्रस्तावाला स्वीकृती दिली, ज्यात £१०५ पाउंड पगार आणि प्रवास खर्चांचा समावेश होता, आणि त्यांना हे माहीत होते की ही ब्रिटिश-नियंत्रित नटाल वसाहतीत एक वर्षाची वचनबद्धता असेल.[१]

ही घटना त्यांच्या दक्षिण आफ्रिकेतील २१ वर्षांच्या वास्तव्यास सुरुवात करणारी होती, ज्यादरम्यान त्यांनी आपल्या राजकीय विचारसरणीचा आणि नैतिक चौकटीचा विकास केला.

राजकीय विचारसरणीचा विकास

दक्षिण आफ्रिकेमधील गांधींचा काळ नागरी हक्क नेत्याच्या रूपातील त्यांच्या विकासासाठी निर्णायक ठरला. तिथल्या भारतीय समुदायाने सामना केलेल्या दमनकारी परिस्थितींनी आणि वर्णभेदाच्या व्यवस्थेने त्यांच्या अहिंसा आणि नागरी अवज्ञेच्या तत्त्वज्ञानांवर खोलवर प्रभाव टाकला. त्यांनी १९०२ साली थोड्या काळासाठी भारतात परत येऊन दक्षिण आफ्रिकेत राहणाऱ्या भारतीयांच्या कल्याणासाठी समर्थन गोळा केले, ज्यातून त्यांच्या त्यांच्या संकटांबद्दलच्या वचनबद्धतेचे प्रदर्शन झाले.[१]

आव्हानांना तोंड देऊनही, ज्यात सत्ताधारी अधिकाऱ्यांकडून झालेला हिंसक विरोध समाविष्ट होता, गांधींच्या अभिनव प्रतिकार पद्धती या काळात आकार घेऊ लागल्या.

प्रभाव आणि वारसा

दक्षिण आफ्रिकेमधील गांधींच्या प्रयत्नांनी भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीत त्यांच्या पुढील नेतृत्वासाठी पायाभरणी केली. त्यांना “सत्याग्रह” किंवा अहिंसात्मक प्रतिकाराची संकल्पना सादर केल्याचे श्रेय दिले जाते, जी जगभरातील नागरी हक्क चळवळींचा एक कोनशिला बनली. दक्षिण आफ्रिकेतील त्यांच्या अनुभवांनी केवळ त्यांच्या आंदोलनाचे आकार दिले नाही, तर अन्यायकारी कायदे आणि दमनाच्या प्रणालींविरुद्ध अहिंसात्मक आंदोलनाच्या प्रभावशीलतेचेही प्रदर्शन केले.[५][६]

गांधींच्या दृष्टिकोनाच्या नैतिक प्रभावाने दीर्घकालीन परिणाम घडवून आणले आहेत, जगभरातील पिढ्यांपिढ्यांच्या नेत्यांना आणि कार्यकर्त्यांना प्रेरणा दिली आहे.

भारतातील जीवन

महात्मा गांधींची १९१५ मधील भारतात परतफेरी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरली. दक्षिण आफ्रिकेमध्ये दोन दशकांहून अधिक काळ घालविल्यानंतर, जिथे त्यांनी अहिंसात्मक प्रतिकाराचे तत्त्वज्ञान सत्याग्रह विकसित केले, गांधी ब्रिटिश वसाहती राजवटीखाली असलेल्या भारतात परतले, सामाजिक आणि राजकीय बदलांसाठी त्यांच्या रणनीतींची अंमलबजावणी करण्यास उत्सुक होते.[७][८]

भारतामधील प्रारंभिक वर्षे

परत आल्यानंतर, गांधींनी सुरुवातीला चंपारण आणि खेडा आंदोलने यांसारख्या स्थानिक मुद्द्यांमध्ये सहभाग घेतला, जिथे त्यांनी अन्यायकारक कर धोरणांविरुद्ध शेतकऱ्यांना एकत्र केले. त्यांच्या दृष्टिकोनात सत्याग्रहाच्या तत्त्वांचा आणि स्थानिक संघटनाचा समावेश होता, ज्यामुळे भारतीय लोकसंख्येला ती प्रतिध्वनी वाटली. गरीब आणि वंचितांच्या संघर्षांचे स्पष्टीकरण देण्याची गांधींची क्षमता त्यांना व्यापक समर्थन आणि आदर मिळवून देण्यात मदत झाली.[९][१०]

प्रथम महायुद्धातील भूमिका

एप्रिल १९१८ मध्ये, प्रथम महायुद्धाच्या उत्तरार्धात, वायसरॉय यांनी महात्मा गांधींना दिल्लीत आयोजित एका युद्ध परिषदेसाठी आमंत्रित केले. गांधींनी युद्धप्रयत्नांना समर्थन देण्याचे मान्य केले. यापूर्वी, १९०६ मधील झुलू युद्ध आणि १९१४ मध्ये प्रथम महायुद्धाच्या प्रारंभाच्या वेळी, त्यांनी अॅम्ब्युलन्स कोरसाठी स्वयंसेवकांची भरती केली होती. परंतु या वेळी गांधींनी प्रत्यक्ष सैनिकांची भरती करण्याचा प्रयत्न केला. जून १९१८ मध्ये “भरतीसाठी आवाहन” या शीर्षकाखालील पत्रकात गांधींनी लिहिले: “अशी परिस्थिती निर्माण करण्यासाठी आपल्याकडे स्वतःचे संरक्षण करण्याची क्षमता असावी, म्हणजेच शस्त्रे बाळगण्याची आणि त्यांचा वापर करण्याची क्षमता… आपल्याला शक्य तितक्या लवकर शस्त्रांचा वापर शिकायचा असेल, तर आपले कर्तव्य आहे की आपण सैन्यात भरती होऊ.” तथापि, गांधींनी वायसरॉयच्या खासगी सचिवांना लिहिलेल्या पत्रात स्पष्ट केले की ते “वैयक्तिकरित्या कोणालाही, मित्र किंवा शत्रू, मारणार किंवा जखमी करणार नाहीत.“

गांधींच्या युद्धप्रयत्नांना समर्थन दिल्यामुळे त्यांच्या अहिंसेच्या तत्त्वांबद्दल प्रश्न उपस्थित झाले. गांधींच्या खासगी सचिवांनी नोंदवले की “त्यांच्या ‘अहिंसा’ तत्त्वज्ञान आणि त्यांच्या भरती मोहिमेमधील सुसंगततेबद्दलचा प्रश्न तेव्हाच नव्हे तर तेव्हापासून सतत चर्चिला जात आहे.” राजकीय आणि शैक्षणिक शास्त्रज्ञ ख्रिश्चन बार्टॉल्फ यांच्या मते, गांधींचे युद्धाला समर्थन देणे त्यांच्या या विश्वासातून आले की खरी अहिंसा भ्याडपणासोबत एकाच वेळी अस्तित्वात राहू शकत नाही. त्यामुळे गांधींना वाटले की भारतीयांनी स्वेच्छेने अहिंसा निवडण्यापूर्वी शस्त्रांचा वापर करण्याची इच्छा आणि क्षमता असणे आवश्यक आहे.

जुलै १९१८ मध्ये, गांधी म्हणाले की ते एकाही व्यक्तीला युद्धासाठी भरती होण्यास प्रवृत्त करू शकले नाहीत. “आतापर्यंत माझ्या श्रेयात एकही भरती नाही,” गांधींनी लिहिले. त्यांनी पुढे जोडले: “ते विरोध करतात कारण त्यांना मृत्यूची भीती वाटते.“

चंपारण सत्याग्रह

महात्मा गांधींची पहिली मोठी कामगिरी १९१७ मध्ये बिहारमधील चंपारण सत्याग्रह या आंदोलनाद्वारे घडली. या आंदोलनात स्थानिक शेतकऱ्यांचा सामना प्रामुख्याने अँग्लो-इंडियन निलहाला मालकांशी झाला, ज्यांना स्थानिक प्रशासनाचा पाठिंबा होता. शेतकऱ्यांना नाइलाजाने नीळ (इंडिगोफेरा स्पेशीज) ही नगदी पिके पिकवावी लागत होती, ज्याचा वापर निळ्या रंगासाठी केला जात असे. या रंगाची मागणी गेली दोन दशके घटत होती, तरीही शेतकऱ्यांना तीच पिके पिकविण्यास भाग पाडले जात होते आणि त्यांना आपल्या पिकांची विक्री निश्चित कमी किंमतीवरच करावी लागत होती.

या अन्यायकारक परिस्थितीमुळे शेतकरी अतिशय असमाधानी होते. त्यांनी अहमदाबाद येथील गांधींच्या आश्रमात त्यांची मदत मागितली. गांधींनी अहिंसात्मक आंदोलनाची रणनीती अवलंबून प्रशासनाला आश्चर्यचकित केले आणि अधिकार्‍यांकडून सवलती मिळवल्या. त्यांनी सत्याग्रह तत्त्वाचा वापर करून शेतकऱ्यांच्या समस्यांकडे सरकारचे लक्ष वेधले.

आंदोलनाचे परिणाम

• शेतकऱ्यांना नीळ पिकविण्याच्या सक्तीपासून मुक्ती मिळाली.
• शेतकऱ्यांना आपल्या पिकांच्या विक्रीसाठी योग्य किंमत मिळू लागली.
• चंपारण सत्याग्रहामुळे गांधींना देशभरात प्रसिद्धी मिळाली आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत त्यांच्या नेतृत्वाची ओळख पटली.
• अहिंसात्मक आंदोलनाच्या शक्तीचे दर्शन घडले, ज्यामुळे पुढील स्वातंत्र्य चळवळींसाठी मार्ग मोकळा झाला.

महत्त्व

चंपारण सत्याग्रह हा भारतातील ब्रिटिश सत्तेविरुद्धचा पहिला मोठा अहिंसात्मक आंदोलन होता. यामुळे शेतकऱ्यांच्या समस्यांना राष्ट्रीय पातळीवर वाचा फोडली गेली. गांधींच्या नेतृत्वाखालील या आंदोलनाने अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या तत्त्वांची प्रभावशीलता सिद्ध केली. यामुळे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत जनसामान्यांचा सहभाग वाढला आणि ब्रिटिश राजवटीला आव्हान देण्यासाठी एक नवा मार्ग उभा राहिला.

खेडा सत्याग्रह

खेडा सत्याग्रह हा महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण आणि प्रभावी आंदोलन होते. १९१८ साली गुजरातमधील खेडा जिल्हा भीषण पूर आणि दुष्काळाच्या समस्यांनी त्रस्त झाला होता. या नैसर्गिक आपत्तीमुळे शेतकऱ्यांचे पिके नष्ट झाली आणि त्यांच्यावर उपासमारीची वेळ आली. या परिस्थितीत शेतकऱ्यांनी ब्रिटिश सरकारकडे करमाफीची मागणी केली, कारण त्यांच्या कडे कर भरण्यासाठी आवश्यक उत्पन्न नव्हते.

परंतु ब्रिटिश प्रशासनाने शेतकऱ्यांच्या मागण्यांकडे दुर्लक्ष केले आणि कर वसुली सुरूच ठेवली. या अन्यायकारक वागणुकीमुळे शेतकऱ्यांमध्ये तीव्र असंतोष पसरला. त्यांनी आपल्या समस्यांसाठी महात्मा गांधींच्या मदतीची विनंती केली. गांधीजींनी त्यांच्या सहाय्यासाठी आपले मुख्यालय नडियाद येथे हलविले आणि स्थानिक कार्यकर्त्यांना एकत्र केले. या कार्यकर्त्यांमध्ये वल्लभभाई पटेल यांचा विशेष सहभाग होता, जे पुढे जाऊन भारताचे पहिले गृहमंत्री बनले.

गांधीजींनी असहकार आणि सत्याग्रह या तत्त्वांच्या आधारे आंदोलनाची रणनीती आखली. त्यांनी शेतकऱ्यांना कर न भरण्याची शपथ घेण्यास प्रोत्साहित केले, जरी त्यांच्या जमिनी जप्त केल्या जाण्याचा धोका होता. शेतकऱ्यांनी कर न भरण्याचे ठरविले आणि सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांना अहिंसात्मक मार्गाने विरोध केला. आंदोलनादरम्यान, शेतकऱ्यांनी महसूल अधिकाऱ्यांचा सामाजिक बहिष्कार केला, ज्यामुळे प्रशासनावर दबाव वाढला.

गांधीजींनी देशभरात या आंदोलनासाठी लोकांचे समर्थन मिळविण्यासाठी कठोर परिश्रम केले. त्यांनी पत्रके, सभां आणि माध्यमांच्या माध्यमातून खेडा सत्याग्रहाची माहिती पसरवली. पाच महिन्यांच्या संघर्षानंतरही प्रशासनाने शेतकऱ्यांच्या मागण्यांना प्रतिसाद दिला नाही. परंतु मे १९१८ च्या अखेरीस, सरकारने आपल्या भूमिकेत बदल केला आणि कर वसुलीचे नियम शिथिल केले. त्यांनी दुष्काळ संपेपर्यंत कर वसुली स्थगित केली आणि अटकेतील सर्व कैद्यांची सुटका केली.

या आंदोलनात वल्लभभाई पटेल यांनी शेतकऱ्यांचे प्रतिनिधित्व करून ब्रिटिश अधिकाऱ्यांसोबत चर्चा केली. त्यांच्या कौशल्यपूर्ण वाटाघाट्यांमुळे शेतकऱ्यांना न्याय मिळविण्यात यश आले. खेडा सत्याग्रहामुळे शेतकरी वर्ग एकत्र आला आणि त्यांना आपले हक्क ओळखण्याची आणि त्यासाठी लढण्याची प्रेरणा मिळाली. हा आंदोलन भारतातील सत्याग्रहाच्या तत्त्वांचा एक महत्त्वपूर्ण प्रयोग होता, ज्यामुळे पुढील स्वातंत्र्य चळवळींसाठी मार्ग मोकळा झाला.

महत्त्व आणि परिणाम

• शेतकऱ्यांच्या समस्यांकडे लक्ष: खेडा सत्याग्रहामुळे शेतकऱ्यांच्या समस्यांना राष्ट्रीय पातळीवर वाचा फोडली गेली.
• अहिंसेच्या तत्त्वांची प्रभावशीलता: या आंदोलनाने अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या तत्त्वांची प्रभावशीलता सिद्ध केली.
• लोकशक्तीचे प्रदर्शन: शेतकऱ्यांच्या एकतेने ब्रिटिश प्रशासनाला झुकविण्यास भाग पाडले.
• वल्लभभाई पटेल यांचा उदय: या आंदोलनाद्वारे वल्लभभाई पटेल यांचे नेतृत्त्वाचे गुण प्रकाशात आले.

खिलाफत आंदोलनाचा

खिलाफत आंदोलन हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण आणि गुंतागुंतीचे अध्याय आहे. १९१९ साली प्रथम महायुद्धानंतर, महात्मा गांधींनी ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या आपल्या लढ्यात मुस्लीम समुदायाचे सहकार्य मिळविण्याचा प्रयत्न केला. यासाठी त्यांनी पराभूत झालेल्या ऑटोमन साम्राज्याच्या समर्थनार्थ सुरू झालेल्या खिलाफत चळवळीला आपला पाठिंबा दर्शविला.

आंदोलनाची पार्श्वभूमी

प्रथम महायुद्धानंतर ऑटोमन साम्राज्याचा पराभव झाला आणि त्याचे विभाजन करण्यात आले. ऑटोमन सुलतान हा इस्लाम धर्मातील खलिफा मानला जात असे, जो संपूर्ण मुस्लिम समुदायासाठी धार्मिक नेता होता. भारतीय सुन्नी मुस्लिमांनी खलिफाच्या पदाचे महत्त्व ओळखून त्याचे समर्थन करण्यासाठी खिलाफत चळवळ सुरू केली. अली बंधू (मुहम्मद अली आणि शौकत अली) आणि इतर मुस्लिम नेत्यांनी या चळवळीचे नेतृत्व केले.

गांधीजींचा सहभाग आणि उद्दिष्टे

महात्मा गांधींना वाटले की ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध प्रभावीपणे लढण्यासाठी हिंदू-मुस्लिम ऐक्य आवश्यक आहे. त्यांनी खिलाफत आंदोलनाला आपला पाठिंबा दिला आणि मुस्लिम समुदायाशी जवळीक निर्माण केली. गांधीजींनी असे मानले की खलिफाच्या समर्थनाद्वारे ते मुस्लिम नेत्यांचे आणि समुदायाचे विश्वास संपादन करू शकतील, ज्यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीत त्यांचा सहभाग वाढेल.

असहकार आंदोलन आणि खिलाफत

गांधीजींनी असहकार आंदोलन आणि खिलाफत आंदोलन या दोन्ही चळवळी एकत्रितपणे पुढे नेल्या. त्यांनी भारतीयांना ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध असहकार दाखविण्याचे आवाहन केले, ज्यामध्ये ब्रिटिश शिक्षण संस्था, न्यायालये, वस्तू आणि सेवांचा बहिष्कार समाविष्ट होता. या संयुक्त चळवळींमुळे हिंदू आणि मुस्लिम समुदाय एकत्र आले आणि देशभरात व्यापक जनआंदोलन झाले.

मुस्लिम समुदायाचा सहभाग

खिलाफत आंदोलनामुळे मुस्लिम समुदाय स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रियपणे सहभागी झाला. अनेक मुस्लिम नेत्यांनी गांधीजींच्या अहिंसेच्या तत्त्वांचा स्वीकार करून ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लढा दिला. या काळात हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचे सुंदर उदाहरण पाहायला मिळाले, ज्यामुळे ब्रिटिश सत्तेला मोठे आव्हान निर्माण झाले.

आंदोलनाची समाप्ती आणि परिणाम

१९२२ साली, चौरी चौरा येथील हिंसक घटनेनंतर गांधीजींनी असहकार आंदोलन थांबविण्याचा निर्णय घेतला. त्याचवेळी, तुर्कस्तानमध्ये कमाल अतातुर्क यांच्या नेतृत्वाखाली राजकीय बदल झाले आणि खलिफाची पदवी रद्द करण्यात आली. या घटनांमुळे खिलाफत आंदोलनाचा आधार नष्ट झाला आणि चळवळ हळूहळू संपुष्टात आली.

खिलाफत आंदोलनाच्या समाप्तीनंतर, हिंदू-मुस्लिम ऐक्य कमकुवत झाले आणि देशात पुन्हा सांप्रदायिक तणाव वाढला. काही मुस्लिम नेत्यांनी गांधीजी आणि काँग्रेस पक्षावर अविश्वास व्यक्त करून स्वतंत्र राजकीय मार्ग निवडला, ज्यामुळे पुढे जाऊन भारताच्या फाळणीला हातभार लागला.

महत्त्व आणि वारसा

खिलाफत आंदोलन हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता, ज्याने हिंदू आणि मुस्लिम समुदायांना एका उद्दिष्टासाठी एकत्र आणले. या चळवळीने महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील अहिंसात्मक आंदोलनांच्या शक्तीचे दर्शन घडविले. तथापि, या चळवळीतील गुंतागुंती आणि त्यानंतर उद्भवलेल्या सांप्रदायिक तणावांमुळे भारताच्या राजकीय इतिहासावर दीर्घकालीन परिणाम झाले.

असहकार आंदोलन

असहकार आंदोलन (१९२०-१९२२) हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण आणि व्यापक जनआंदोलन होते, ज्याचे नेतृत्व महात्मा गांधी यांनी केले. या आंदोलनाचे उद्दिष्ट ब्रिटिश राजवटीला अहिंसात्मक मार्गाने विरोध करणे आणि भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देणे हे होते. जलियांवाला बाग हत्याकांड (१३ एप्रिल १९१९) आणि रॉलेट कायदा (१९१९) या महत्त्वपूर्ण घटनांच्या परिणामी असहकार आंदोलनाची सुरुवात झाली. अमृतसर येथे जनरल डायरच्या आदेशाने शांतीपूर्ण जमावावर गोळीबार करण्यात आला, ज्यात शेकडो निरपराध लोक मृत्युमुखी पडले, आणि रॉलेट कायद्याने ब्रिटिश सरकारला भारतीय नागरिकांच्या मूलभूत अधिकारांवर मर्यादा घालण्याची परवानगी दिली, ज्यामुळे व्यापक विरोध झाला.

महात्मा गांधींनी या आंदोलनाच्या माध्यमातून अहिंसा आणि सत्याग्रह या तत्त्वांचा अवलंब करून ब्रिटिश सत्तेला आव्हान देण्याचे ठरविले. त्यांनी भारतीयांना ब्रिटिश सरकार आणि त्यांच्या संस्थांशी असहकार दर्शविण्याचे आवाहन केले. त्यांच्या धोरणात ब्रिटिश वस्तूंचा बहिष्कार, विदेशी कापड आणि उत्पादनांचा त्याग करून स्वदेशी वस्तूंचा वापर वाढविणे, शैक्षणिक आणि प्रशासकीय संस्थांपासून दूर राहणे, ब्रिटिश शाळा, महाविद्यालये, न्यायालये आणि सरकारी नोकऱ्यांचा त्याग करणे, आणि कर न भरणे, ब्रिटिश सरकारला आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत करण्यासाठी कर भरणे थांबविणे, यांचा समावेश होता.

गांधीजींनी स्वदेशी चळवळीला प्रोत्साहन दिले, ज्यामध्ये स्थानिक उत्पादनांचा वापर आणि उत्पादनाला वाढ देण्यात आली. त्यांनी खादीचा प्रचार करून देशातील कापड उद्योगाला नवी चालना दिली, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला आधार मिळाला आणि बेरोजगारी कमी झाली. असहकार आंदोलनात समाजाच्या विविध स्तरांतील लोकांनी सक्रिय सहभाग घेतला. विद्यार्थी आणि शिक्षकांनी ब्रिटिश शिक्षण संस्थांमधून बाहेर पडून राष्ट्रीय शाळांची स्थापना केली, वकील आणि न्यायालयीन कर्मचाऱ्यांनी ब्रिटिश न्यायालयांमध्ये काम करण्यास नकार दिला, आणि सरोजिनी नायडू, कमला नेहरू आणि कस्तुरबा गांधी यांसारख्या स्त्रियांनी प्रदर्शन, सभांचे आयोजन आणि विदेशी वस्तूंच्या जळत्या होळ्या आयोजित केल्या.

५ फेब्रुवारी १९२२ रोजी उत्तर प्रदेशातील चौरी चौरा येथे आंदोलकांनी पोलिस ठाण्यास आग लावली, ज्यामुळे २२ पोलिसांचा मृत्यू झाला. या हिंसक घटनेनंतर गांधीजींनी आंदोलन थांबविण्याचा निर्णय घेतला, कारण ते अहिंसेच्या तत्त्वाशी प्रतिकूल होते. या आंदोलनामुळे राजकीय जागृती झाली, सामान्य लोकांमध्ये स्वातंत्र्याच्या कल्पनेबद्दल जागृती झाली आणि ते स्वातंत्र्य संघर्षात सामील झाले. ब्रिटिश सरकारला भारतीय जनतेच्या एकतेची आणि शक्तीची जाणीव झाली. हिंदू-मुस्लिम ऐक्य आणि विविध समाजघटकांमध्ये एकतेची भावना वाढली. असहकार आंदोलनाने पुढील सविनय कायदेभंग आंदोलन आणि भारत छोडो आंदोलन यांसारख्या चळवळींसाठी मार्ग मोकळा केला.

असहकार आंदोलन हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक ऐतिहासिक टप्पा होते, ज्याने अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या माध्यमातून स्वातंत्र्य मिळविण्याच्या संकल्पनेला जनसामान्यांच्या मनात दृढ केले. या आंदोलनाने भारतीय समाजात स्वाभिमान, स्वावलंबन आणि राष्ट्रभक्तीची भावना जागृत केली, ज्याचा प्रभाव स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या घडणीवरही दिसून येतो.[७][९]

मिठाचा सत्याग्रह

मिठाचा सत्याग्रह (१२ मार्च ते ६ एप्रिल १९३०) हा भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अत्यंत प्रभावशाली आणि प्रतीकात्मक अहिंसात्मक आंदोलन होते, ज्याचे नेतृत्व महात्मा गांधी यांनी केले. या आंदोलनाचा उद्देश ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक मिठाच्या कायद्यांना आव्हान देणे आणि स्वराज्याच्या मागणीसाठी जनजागृती करणे होता. ब्रिटिश सरकारने भारतातील मिठाच्या उत्पादन आणि विक्रीवर एकाधिकार स्थापित केला होता, ज्यामुळे भारतीयांना स्वतःचे मीठ तयार करण्यास मनाई होती आणि त्यांना सरकारकडून कर लावलेल्या उच्च किंमतीत मीठ खरेदी करावे लागत होते. या कायद्यांनी सामान्य जनतेवर आर्थिक भार वाढवला होता आणि त्यांचे स्वाभिमान दुखावले होते.

महात्मा गांधींनी या अन्यायकारक कायद्यांना विरोध करण्यासाठी अहिंसात्मक प्रतिकाराची रणनीती निवडली. त्यांनी १२ मार्च १९३० रोजी साबरमती आश्रम, अहमदाबाद येथून दांडी या गुजरातमधील समुद्रकिनारी गावाकडे पायी यात्रा सुरू केली. या यात्रेत गांधीजींसह ७८ सत्याग्रही सहभागी झाले होते. प्रवासाचे अंतर सुमारे २४० मैल (३८६ किलोमीटर) होते, जे त्यांनी २४ दिवसांत पूर्ण केले. यात्रेदरम्यान गांधीजींनी मार्गातील गावांमध्ये थांबून लोकांना स्वराज्य, अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या तत्त्वांची माहिती दिली. त्यांनी लोकांना ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध एकत्र येण्याचे आवाहन केले. या आंदोलनाने राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय माध्यमांचे लक्ष वेधले. जगभरातील वृत्तपत्रांनी या यात्रेचे वार्तांकन केले, ज्यामुळे भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीला जागतिक पातळीवर समर्थन मिळाले. सरोजिनी नायडू, कमला नेहरू आणि कस्तुरबा गांधी यांसारख्या स्त्रियांनी आंदोलनात सक्रिय सहभाग घेतला, ज्यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीत महिलांच्या सहभागाला चालना मिळाली.

६ एप्रिल १९३० रोजी गांधीजी दांडी येथे पोहोचले. तिथे त्यांनी समुद्रकिनारी जाऊन मीठ तयार करून मिठाच्या कायद्याचा उघडपणे भंग केला. या कृतीने ब्रिटिश सरकारला थेट आव्हान दिले आणि देशभरातील लोकांना प्रेरणा दिली. गांधीजींच्या उदाहरणाचा पाठपुरावा करून देशभरातील हजारो लोकांनी मिठाच्या कायद्यांचा भंग केला. त्यांनी समुद्रकिनारी जाऊन मीठ तयार केले किंवा मिठाची विक्री केली. ब्रिटिश सरकारने हजारो सत्याग्रहींना अटक केली; गांधीजींनाही ५ मे १९३० रोजी अटक करण्यात आली. यामुळे लोकांच्या संतापाला अधिकच हवा मिळाली. गांधीजींच्या अटकेनंतर, सरोजिनी नायडू यांच्या नेतृत्वाखाली सत्याग्रहींनी धारासाना मिठाच्या कारखान्यावर अहिंसात्मक आंदोलन केले. या आंदोलनादरम्यान ब्रिटिश पोलिसांनी आंदोलकांवर अत्याचार केले, ज्यामुळे जागतिक पातळीवर ब्रिटिश सत्तेची टीका झाली.

मिठाच्या सत्याग्रहामुळे ब्रिटिश सरकारवर प्रचंड दबाव आला. त्यांना भारतीय जनतेच्या एकतेची आणि अहिंसात्मक आंदोलनाच्या शक्तीची जाणीव झाली. या आंदोलनाच्या परिणामस्वरूप ब्रिटिश सरकारने चर्चेची आवश्यकता ओळखली. गांधीजी आणि वाइसरॉय लॉर्ड इरविन यांच्यात करार झाला, ज्यामध्ये राजकीय कैद्यांची सुटका आणि मिठाच्या कायद्यांवर पुनर्विचार यांसारख्या मुद्द्यांचा समावेश होता. गांधीजींनी लंडनमध्ये आयोजित द्वितीय गोलमेज परिषदेत भारताचे प्रतिनिधित्व केले, ज्यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीला आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळाली.

मिठाचा सत्याग्रह हा संपूर्ण देशाच्या सहभागाचा आंदोलन होता, ज्यामुळे राष्ट्रीय एकात्मता वाढली. या आंदोलनाने अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या तत्त्वांची प्रभावशीलता सिद्ध केली, ज्यामुळे जगभरातील अनेक नेत्यांना प्रेरणा मिळाली, जसे की मार्टिन ल्यूथर किंग जूनियर आणि नेल्सन मंडेला. खादी आणि स्वदेशी वस्तूंचा वापर वाढला, ज्यामुळे भारतीय अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली आणि स्वावलंबनाची भावना वाढीस लागली.

मिठाचा सत्याग्रह हा भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वपूर्ण आणि निर्णायक टप्पा होता. महात्मा गांधी यांच्या नेतृत्वाखालील या अहिंसात्मक आंदोलनाने ब्रिटिश सत्तेला थेट आव्हान दिले आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्याला नवी ऊर्जा आणि दिशा दिली. या आंदोलनाचे प्रभाव आजही भारतीय समाजात आणि जागतिक स्तरावर जाणवतात, ज्यामुळे अहिंसा, सत्याग्रह आणि स्वावलंबनाच्या तत्त्वांची महत्ता अधोरेखित होते.[७][८]

नागरी अवज्ञा

नागरी अवज्ञा म्हणजे अन्यायकारक कायद्यांचे अहिंसात्मक उल्लंघन करून सरकारच्या धोरणांना शांततामय मार्गाने विरोध करणे. महात्मा गांधी यांनी भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीत नागरी अवज्ञेचा प्रभावी वापर करून ब्रिटिश सत्तेला आव्हान दिले. त्यांच्या नेतृत्वाखालील सविनय कायदेभंग आंदोलन (१९३०-१९३४) हे नागरी अवज्ञेचे सर्वात महत्त्वपूर्ण उदाहरण आहे. ब्रिटिश राजवटीच्या दडपशाही धोरणांमुळे भारतीय जनतेमध्ये तीव्र असंतोष निर्माण झाला होता. रॉलेट कायदा, मिठाच्या कायदे आणि इतर आर्थिक व राजकीय अन्यायांनी लोकांच्या जीवनावर प्रतिकूल परिणाम झाला होता. गांधीजींनी या अन्यायकारक परिस्थितीला अहिंसात्मक मार्गाने उत्तर देण्याचा निर्णय घेतला आणि नागरी अवज्ञेच्या माध्यमातून ब्रिटिश सत्तेला आव्हान दिले.

सविनय कायदेभंग आंदोलनाची सुरुवात मिठाच्या सत्याग्रहाने झाली. १२ मार्च १९३० रोजी गांधीजींनी साबरमती आश्रमातून दांडी या समुद्रकिनारी गावाकडे पायी यात्रा सुरू केली. २४० मैलांच्या या यात्रेनंतर त्यांनी ६ एप्रिल १९३० रोजी समुद्रकिनारी मीठ तयार करून ब्रिटिशांच्या मिठाच्या कायद्यांचा भंग केला. या कृतीने देशभरातील लोकांना प्रेरणा दिली आणि त्यांनी विविध ठिकाणी मिठाच्या कायद्यांचे उल्लंघन केले. नागरी अवज्ञेच्या अन्य प्रमुख क्रियांमध्ये कर न भरणे, परदेशी वस्तूंचा बहिष्कार, शैक्षणिक व प्रशासकीय संस्थांपासून दूर राहणे आणि अन्यायकारक जमिनीच्या कायद्यांचे उल्लंघन यांचा समावेश होता.

नागरी अवज्ञा आंदोलनात समाजाच्या सर्व स्तरांतील लोकांनी सक्रिय सहभाग घेतला. शहरी व ग्रामीण भागातील लोकांनी एकत्र येऊन ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध आवाज उठविला. स्त्रियांनीही मोठ्या प्रमाणात सहभाग घेतला; त्यांनी प्रदर्शन, सभांचे आयोजन आणि परदेशी वस्तूंच्या जळत्या होळ्या आयोजित केल्या. ब्रिटिश सरकारने आंदोलन दडपण्यासाठी कठोर उपाययोजना केल्या. हजारो लोकांना अटक करण्यात आली, छापे टाकण्यात आले आणि प्रसारमाध्यमांवर नियंत्रण आणण्यात आले. गांधीजींनाही अनेक वेळा अटक करण्यात आली. परंतु या दडपशाहीमुळे लोकांच्या निर्धारात वाढच झाली.

नागरी अवज्ञा आंदोलनाचे परिणाम महत्त्वपूर्ण ठरले. राष्ट्रीय जागृती वाढली, लोकांनी आपल्या हक्कांसाठी लढण्याचा निर्धार केला. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीला समर्थन मिळाले, आणि ब्रिटिश सत्तेच्या दडपशाहीची निंदा झाली. ब्रिटिश सरकारला भारतीयांच्या मागण्यांवर विचार करण्यास भाग पाडले गेले, आणि पुढील वाटाघाटींसाठी मार्ग मोकळा झाला. या आंदोलनाने अहिंसात्मक प्रतिकाराची प्रभावशीलता सिद्ध केली, ज्यामुळे जगभरातील अनेक चळवळींना प्रेरणा मिळाली.

नागरी अवज्ञा हे महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे एक महत्त्वपूर्ण आणि निर्णायक साधन होते. अन्यायकारक कायद्यांना अहिंसात्मक मार्गाने विरोध करून त्यांनी ब्रिटिश सत्तेला आव्हान दिले आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्याला नवी दिशा दिली. नागरी अवज्ञेच्या तत्त्वांवर आधारित हे आंदोलन जगभरातील अनेक स्वातंत्र्य आणि नागरी हक्क चळवळींसाठी प्रेरणादायी ठरले आहे, ज्यामुळे अहिंसा, सत्याग्रह आणि लोकशक्तीच्या महत्त्वावर भर दिला जातो.

गोलमेज परिषद

१९३१ ते १९३२ या काळात, ब्रिटिश सरकार आणि महात्मा गांधी यांच्यात गोलमेज परिषदांच्या चर्चासत्रांमध्ये महत्त्वपूर्ण घडामोडी घडल्या. सुमारे ६२ वर्षांचे गांधी ब्रिटिश वसाहती राजवटीच्या समाप्तीची तयारी म्हणून घटनात्मक सुधारणांची मागणी करीत होते, ज्यामुळे भारतीयांच्या स्वराज्याची सुरुवात होईल. परंतु ब्रिटिश सरकारला भारताला वसाहत म्हणून ठेवायचे होते आणि त्यांनी ब्रिटिश डॉमिनियन मॉडेलवर आधारित अशा सुधारणा प्रस्तावित केल्या ज्यात धार्मिक आणि सामाजिक विभागांवर आधारित स्वतंत्र मतदारसंघांची स्थापना केली जाईल.

ब्रिटिशांनी काँग्रेस पक्ष आणि गांधीजींच्या संपूर्ण भारताचे प्रतिनिधित्व करण्याच्या अधिकारावर प्रश्न उपस्थित केले. त्यांनी मुस्लिम, शीख यांसारख्या भारतीय धार्मिक नेत्यांना त्यांच्या धार्मिक मागण्यांसह बोलावले, तसेच डॉ. बी. आर. आंबेडकर यांना अस्पृश्यांच्या प्रतिनिधी म्हणून आमंत्रित केले. गांधीजींनी धर्मावर आधारित अधिकार किंवा प्रतिनिधित्व असलेल्या संविधानाला तीव्र विरोध केला, कारण त्यांना भीती होती की त्यामुळे लोक एकत्र येण्याऐवजी विभागले जातील, त्यांच्या स्थितीचे कायम स्वरूप राहील आणि भारताच्या वसाहती राजवटीच्या अंताच्या संघर्षापासून लक्ष विचलित होईल.

दुसरी गोलमेज परिषद ही १९१४ ते १९४८ या काळातली एकमेव वेळ होती जेव्हा गांधीजी भारताबाहेर गेले. सरकारने दिलेल्या महागड्या वेस्ट एंड हॉटेलमध्ये राहण्याच्या ऑफरला त्यांनी नकार दिला आणि भारतात जसे ते कामगार वर्गातील लोकांसोबत राहत, तसेच लंडनच्या ईस्ट एंड भागात राहण्यास प्राधान्य दिले. तीन महिन्यांच्या वास्तव्यासाठी त्यांनी किंग्सले हॉल येथे एक लहान खोलीत निवास केला आणि ईस्ट एंडमधील लोकांनी त्यांचे उत्साहाने स्वागत केले. या काळात, गांधीजींनी ब्रिटनमधील शाकाहारी चळवळीशी आपले संबंध पुन्हा प्रस्थापित केले.

दुसऱ्या गोलमेज परिषदेवरून परत आल्यावर, गांधीजींनी नवीन सत्याग्रह सुरू केला. त्यांना अटक करण्यात आली आणि पुण्यातील येरवडा जेल मध्ये कैद करण्यात आले. ते तुरुंगात असताना, ब्रिटिश सरकारने नवीन कायदा पारित केला ज्याने अस्पृश्यांना स्वतंत्र मतदारसंघ प्रदान केले. याला ‘सामुदायिक पुरस्कार‘ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. या विरोधात, गांधीजींनी तुरुंगात असतानाच अनशन सुरू केले. परिणामी झालेल्या सार्वजनिक संतापामुळे सरकारला, डॉ. आंबेडकर यांच्या सल्लामसलतीने, सामुदायिक पुरस्काराची जागा पूना करार या समेटाने बदलावी लागली.

आंदोलनाचे परिणाम आणि महत्त्व

• गांधीजींच्या सत्याग्रहामुळे ब्रिटिश सरकारवर दबाव वाढला आणि त्यांनी भारतीय नेत्यांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला.
• पूना करारामुळे अस्पृश्यांना स्वतंत्र मतदारसंघांऐवजी सर्वसाधारण मतदारसंघांत आरक्षण देण्यात आले, ज्यामुळे सामाजिक ऐक्याची भावना वाढीस लागली.
• या घटनांमुळे गांधीजींचे राष्ट्रीय नेते म्हणून स्थान अधिक दृढ झाले आणि त्यांनी सामाजिक न्यायासाठी आपल्या वचनबद्धतेचे प्रदर्शन केले.
• गोलमेज परिषदांच्या माध्यमातून भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अधिक मान्यता आणि समर्थन मिळाले.

द्वितीय महायुद्ध आणि भारत छोडो आंदोलन

द्वितीय महायुद्धाच्या काळात, महात्मा गांधींनी ब्रिटिश युद्धप्रयत्नांना समर्थन देण्यास स्पष्ट विरोध केला आणि भारतीयांच्या युद्धात सहभाग घेण्याविरुद्ध प्रचार केला. त्यांचा विश्वास होता की जेव्हा भारताला स्वातंत्र्य नाकारले जाते, तेव्हा लोकशाही स्वातंत्र्यासाठी लढल्या जाणाऱ्या युद्धात सहभागी होणे नैतिकदृष्ट्या अयोग्य आहे. गांधीजींच्या या भूमिकेमुळे ब्रिटिश सरकारने त्यांना आणि अनेक काँग्रेस नेत्यांना अटक केली, तसेच या आंदोलनात सहभागी झालेल्या शेकडो भारतीयांचा छळ केला. काही ठिकाणी राष्ट्रीयतावाद्यांनी ब्रिटिश सरकारविरुद्ध हिंसक हल्लेही केले. जरी गांधीजींच्या या आंदोलनाला काही भारतीय नेत्यांचा पाठिंबा नव्हता आणि सुमारे २५ लाख भारतीयांनी ब्रिटिश सैन्यात भरती होऊन युद्धात सहभाग घेतला, तरीही या आंदोलनामुळे ब्रिटिश राजवटीचे भारतावरील नियंत्रण कमकुवत झाले आणि शेवटी भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी मार्ग मोकळा झाला.

गांधीजींचा युद्धात सहभागी होण्यावरील विरोध त्यांच्या या विश्वासातून उत्पन्न झाला की जेव्हा भारताला स्वतःचे स्वातंत्र्य नाही, तेव्हा अशा युद्धात सहभागी होणे योग्य नाही. त्यांनी नाझीवाद आणि फॅसिझमचीही तीव्र निंदा केली, ज्याला इतर भारतीय नेत्यांनीही पाठिंबा दिला. युद्ध जसजसे पुढे जात होते, गांधीजींनी स्वातंत्र्याची मागणी अधिक तीव्र केली आणि १९४२ मध्ये मुंबईत प्रसिद्ध “भारत छोडो” भाषण दिले. हे गांधीजी आणि काँग्रेस पक्षाचे ब्रिटिशांना भारतातून बाहेर जाण्याची स्पष्ट मागणी करणारे सर्वात निर्णायक आंदोलन होते.

या भाषणानंतर काही तासांतच ब्रिटिश सरकारने गांधीजी आणि काँग्रेस कार्यकारिणीच्या सर्व सदस्यांना अटक केली. या अटकांच्या प्रतिसादात देशभरात संतापाची लाट उसळली. लोकांनी शेकडो सरकारी रेल्वे स्टेशन, पोलिस ठाणी यांना नुकसान पोहोचवले आणि तारसंपर्क तोडले. १९४२ मध्ये, जवळपास ७३ वर्षांचे गांधीजींनी भारतीयांना ब्रिटिश सत्तेशी पूर्णतः असहकार करण्याचे आवाहन केले. त्यांनी लोकांना सांगितले की ब्रिटिश लोकांना मारू नका किंवा जखमी करू नका, परंतु हिंसा झाली तरीही स्वतः दुःख सहन करण्याची तयारी ठेवा. त्यांनी स्पष्ट केले की कोणत्याही वैयक्तिक हिंसक कृतींमुळे आंदोलन थांबणार नाही, कारण त्यांच्या मते सध्याच्या प्रशासनाची “व्यवस्थित अराजकता” वास्तविक अराजकतेपेक्षा वाईट आहे. गांधीजींनी भारतीयांना आपल्या हक्कांसाठी “करो या मरो” अशी घोषणा दिली.

गांधीजींना दोन वर्षे अटकेत ठेवण्यात आले, आणि त्यांना पुण्यातील आगाखान पॅलेस येथे ठेवण्यात आले. या काळात त्यांच्या दीर्घकाळी सचिव महादेव देसाई यांचे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले, त्यांच्या पत्नी कस्तुरबा गांधींचे दीर्घ आजारानंतर निधन झाले, आणि गांधीजींना गंभीर मलेरियाचा झटका आला. तुरुंगात असताना त्यांनी ब्रिटिश पत्रकार स्टुअर्ट गेल्डर यांच्यासोबत एक मुलाखत दिली, ज्यामध्ये काही विवादास्पद विधानांचे श्रेय गांधीजींना देण्यात आले. या विधानांमुळे गांधीजी आणि काँग्रेस कार्यकर्ते आश्चर्यचकित झाले. त्यांनी या विधानांचे खंडन केले आणि आंदोलनावरील आपल्या वचनबद्धतेचा पुनरुच्चार केला.

६ मे १९४४ रोजी, गांधीजींची आरोग्यस्थिती बिघडल्यामुळे आणि आवश्यक शस्त्रक्रियेची गरज असल्यामुळे त्यांना तुरुंगातून सोडण्यात आले. ब्रिटिशांना भीती होती की ते तुरुंगातच मरण पावल्यास देशभरात संतापाची लाट उसळेल. तुरुंगातून बाहेर पडल्यावर, गांधीजींना एक बदललेले राजकीय दृश्य आढळले. काही वर्षांपूर्वी अल्प प्रमाणात असलेली मुस्लिम लीग आता राजकीय केंद्रस्थानी होती, आणि मोहम्मद अली जिन्ना यांच्या पाकिस्तानच्या मागणीवर भर दिला जात होता.

गांधीजी आणि जिन्ना यांच्यात सप्टेंबर १९४४ मध्ये मुंबईतील जिन्ना यांच्या निवासस्थानी विस्तृत चर्चा झाली. गांधीजींनी धार्मिक विविधतेसह एकसंघ, स्वतंत्र भारताची मागणी केली, ज्यात उपखंडातील मुस्लीम आणि गैर-मुस्लीम एकत्र राहतील. परंतु जिन्ना यांनी धार्मिक आधारावर भारताचे विभाजन करून स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राची (नंतरचे पाकिस्तान) स्थापना करण्याची मागणी कायम ठेवली. या चर्चाही १९४७ पर्यंत सुरू राहिल्या.

काँग्रेस नेते तुरुंगात असताना, इतर पक्षांनी युद्धाला समर्थन दिले आणि आपली संघटना बळकट केली. युद्ध संपल्यानंतर, ब्रिटिशांनी सत्ता भारतीयांच्या हातात सोपविण्याचे संकेत दिले. या वेळी, गांधीजींनी संघर्ष थांबवला आणि सुमारे १,००,००० राजकीय कैद्यांची सुटका करण्यात आली, ज्यात काँग्रेसचे नेतेही समाविष्ट होते.

विभाजन आणि स्वातंत्र्य

महात्मा गांधींनी भारतीय उपखंडाच्या धार्मिक आधारावर विभाजनास तीव्र विरोध केला. त्यांचे मत होते की भारत हा सर्व धर्मांचे आणि संस्कृतींचे एकत्रित राष्ट्र असावे, जिथे हिंदू, मुस्लिम आणि इतर समुदाय शांततेत आणि ऐक्यात राहू शकतील. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस आणि गांधीजींनी ब्रिटिशांना “भारत छोडो” असे आवाहन केले, तर ऑल इंडिया मुस्लिम लीगने “विभाजन करा आणि भारत सोडा” अशी मागणी केली. गांधीजींनी असा प्रस्ताव सुचविला की काँग्रेस आणि मुस्लिम लीगने सहकार्य करून तात्पुरत्या सरकारच्या अंतर्गत स्वातंत्र्य मिळवावे, त्यानंतर मुस्लिम बहुसंख्य जिल्ह्यांमध्ये जनमत चाचणी घेऊन विभाजनाचा प्रश्न सोडवला जाऊ शकतो.

मोहम्मद अली जिन्ना यांनी गांधींच्या या प्रस्तावाला नकार दिला आणि १६ ऑगस्ट १९४६ रोजी “डायरेक्ट अॅक्शन डे” चे आवाहन केले. या दिवशी मुस्लिम समुदायाने शहरांमध्ये एकत्र येऊन भारतीय उपखंडाचे मुस्लिम आणि गैर-मुस्लिम राज्यांमध्ये विभाजन करण्याच्या जिन्नांच्या प्रस्तावाला समर्थन दिले. हुसैन शहीद सुहरावर्दी, बंगालचे मुस्लिम लीगचे मुख्यमंत्री, यांनी कोलकाता पोलिसांना विशेष सुट्टी दिली, ज्यामुळे शहरातील कायदा व सुव्यवस्था बिघडली. डायरेक्ट अॅक्शन डे दरम्यान कोलकात्यात हिंदूंची मोठ्या प्रमाणावर हत्या झाली आणि त्यांच्या मालमत्तेची जाळपोळ झाली. पोलिस सुट्टीवर असल्यामुळे हिंसाचार आटोक्यात आणण्यासाठी कोणीही नव्हते. या घटनेमुळे संपूर्ण देशात हिंदू-मुस्लिम हिंसाचार वाढला. हजारो लोक मारले गेले आणि लाखो जखमी झाले.

गांधीजींनी सर्वाधिक दंगाग्रस्त भागांना भेट देऊन हिंसाचार थांबविण्याचे आवाहन केले. त्यांनी उपोषण, प्रार्थना सभा आणि संवादाच्या माध्यमातून शांततेचे संदेश दिले. त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासाठी अपील केले आणि लोकांना द्वेष आणि हिंसा सोडून शांततेच्या मार्गावर चालण्यास प्रोत्साहित केले.

ब्रिटिश व्हॉइसरॉय लॉर्ड आर्चीबाल्ड वेव्हल यांनी गांधीजी आणि जिन्ना यांच्यासोबत सहमतीचा मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांनी गांधीजींच्या उद्दिष्टांवर आणि विचारसरणीवर टीका केली. वेव्हल यांना भीती होती की उपखंडात गृहयुद्ध होऊ शकते आणि गांधीजी ते थांबवू शकणार नाहीत.

ब्रिटिश सरकारने अखेरीस भारताला स्वातंत्र्य देण्यास मान्यता दिली, परंतु जिन्ना यांच्या विभाजनाच्या मागणीला मान्यता दिली. गांधीजी अंतिम वाटाघाटींमध्ये सहभागी होते, परंतु स्टॅन्ली वोल्पर्ट यांच्या मते, भारताचे विभाजन करण्याच्या योजनेला गांधीजींनी कधीही मान्यता दिली नाही. विभाजन अत्यंत विवादास्पद आणि हिंसक ठरले. सुमारे १० ते १२ दशलक्ष लोकांचे स्थलांतर झाले, ज्यात हिंदू आणि शीख पाकिस्तानातून भारतात, आणि मुस्लिम भारतातून पाकिस्तानात स्थलांतरित झाले. या काळात धार्मिक दंगलींमध्ये अर्धा मिलियनहून अधिक लोक मारले गेले.

१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाले. गांधीजींनी हा दिवस साजरा करण्याऐवजी कोलकात्यात उपोषण आणि चरखा कातत शांततेचे आवाहन केले. विभाजनामुळे उपखंड धार्मिक हिंसाचाराने ग्रासला होता आणि रस्त्यांवर मृतदेह आढळत होते. गांधीजींच्या उपोषण आणि आंदोलनांना धार्मिक दंगली आणि सामुदायिक हिंसा थांबविण्यासाठी श्रेय दिले जाते. त्यांच्या शांततेच्या प्रयत्नांमुळे अनेक ठिकाणी परिस्थिती सुधारली.

स्वातंत्र्योत्तर आव्हाने

१९४७ मध्ये स्वातंत्र्य मिळवूनही, गांधींना हिंदू आणि मुस्लिमांमधील धार्मिक हिंसाचाराच्या तातडीच्या आव्हानांचा सामना करावा लागला, विशेषतः पाकिस्तानच्या निर्मितीला कारणीभूत ठरलेल्या फाळणीच्या संदर्भात. हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासाठीच्या त्यांच्या आजीवन वचनबद्धतेची या अस्थिर काळात गंभीर परीक्षा झाली. गांधींनी उपोषण आणि अहिंसात्मक आंदोलनांचा वापर करून शांततेचे आवाहन केले, भारताची शक्ती त्याच्या विविधतेत आहे असे अधोरेखित केले.[११][८]

वारसा

गांधींची भारतात परतफेरी केवळ भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीसाठीच निर्णायक ठरली नाही, तर अहिंसात्मक प्रतिकाराच्या आधुनिक राजकीय विचारसरणीला आकार देण्यासाठीही महत्त्वपूर्ण ठरली. राजकीय संघर्षातील नैतिक आणि नैतिक पैलूंवर त्यांचा भर जगभरातील न्याय आणि नागरी हक्कांसाठीच्या चळवळींना सतत प्रेरणा देत आहे.[११][७]

तत्त्वज्ञान आणि तत्त्वे

महात्मा गांधींचे तत्त्वज्ञान अहिंसा (अहिंसा) आणि सत्य (सत्य) या तत्त्वांमध्ये खोलवर रुजलेले आहे, ज्यांना त्यांनी सामाजिक आणि राजकीय बदलांसाठी आपल्या दृष्टिकोनाची मूलभूत तत्वे मानले. हे संकल्पना केवळ तात्त्विक विचार नसून, दमन आणि अन्यायाविरुद्ध प्रतिकार करण्यासाठी व्यावहारिक साधने म्हणून कार्य करतात.

अहिंसेची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

अहिंसेची संकल्पना भारतीय तत्त्वज्ञानात दीर्घकाळापासून आहे, विशेषतः हिंदू धर्म आणि जैन धर्मामध्ये, जिथे ती सर्वोच्च नैतिक कर्तव्य मानली जाते. “अहिंसा परमो धर्मः” हा वाक्यांश या तत्त्वाचा सारांश आहे. महावीर जैन, गौतम बुद्ध आणि नंतर महात्मा गांधी यांसारख्या ऐतिहासिक व्यक्तींनी वैयक्तिक विकास आणि सामाजिक सौहार्दासाठी अहिंसेला महत्त्व दिले आहे.[१२]

अहिंसेचे चार स्तंभ

गांधींनी अहिंसेच्या आचरणासाठी आवश्यक असलेल्या चार महत्त्वपूर्ण स्तंभांची मांडणी केली, जे अहिंसात्मक क्रांतीसाठी आवश्यक आहेत असे त्यांनी मानले:

१. सर्वोदय: या तत्त्वात सर्वांसाठी आर्थिक, राजकीय आणि नैतिक न्यायाच्या महत्त्वावर भर दिला जातो, ज्यातून व्यक्तींमध्ये समान वाटपाची संकल्पना प्रोत्साहित होते.[१२]

२. स्वराज: गांधींच्या मते स्वराज केवळ राजकीय स्वातंत्र्य नसून आध्यात्मिक आणि नैतिक प्रयत्न आहे, जिथे खरे स्वराज आत्मसंयम आणि नैतिक जीवनातून येते.[१२]

३. स्वदेशी: स्वावलंबन आणि स्थानिक उत्पादनाचा अभ्यास महत्त्वपूर्ण आहे, कारण त्यामुळे समुदायाचे संबंध मजबूत होतात आणि बाह्य शक्तींवर अवलंबित्व कमी होते.[१२]

४. सत्याग्रह: “सत्याची शक्ती” म्हणून अनुवादित, हे तत्त्व अन्याय आणि अत्याचाराला अहिंसात्मक प्रतिकाराने सामोरे जाण्याचे प्रचार करते, ज्याचे आधार प्रेम आणि दृढ संकल्प आहेत.[१२]

सत्याग्रहाचे मूलभूत सिद्धांत

सत्याग्रहाच्या केंद्रस्थानी तीन मूलभूत सिद्धांत आहेत:

१. सत्य (सत्य): सर्व व्यवहारांमध्ये प्रामाणिकपणा आणि स्पष्टतेवर भर देतो.[१३]

२. अहिंसा (अहिंसा): इतरांना हानी पोहोचवण्यास नकार देतो, ज्यात केवळ शारीरिक हिंसा नव्हे तर भावनिक आणि मानसिक हानीचाही समावेश होतो.[१३]

३. तपस्या (तपस्या): सत्य आणि न्यायासाठी दुःख सहन करण्याची तयारी प्रोत्साहित करते, ज्यामुळे सत्याग्रहाच्या मागणीची चारित्र्यशक्ती दर्शविली जाते.[१३]

धार्मिक विचारांचा प्रभाव

गांधींचे विचार विविध धार्मिक परंपरांपासून प्रभावित झाले होते, ज्यात हिंदू धर्म, जैन धर्म, बौद्ध धर्म आणि ख्रिश्चन धर्मांचा समावेश होता. त्यांच्या तात्त्विक दृष्टिकोनात या प्रभावांचे आणि त्यांच्या अनुभवांचे संयोजन होते, विशेषतः लिओ टॉलस्टॉय, जॉन रस्किन आणि हेन्री डेव्हिड थोरो यांसारख्या नेत्यांच्या शिकवणींमुळे. त्यांनी त्यांच्या शिकवणींना नैतिक जीवन, अहिंसा आणि सामाजिक न्यायाच्या आपल्या समजामध्ये समाविष्ट केले, ज्यामुळे त्यांच्या अनुयायांमध्ये खोलवर प्रतिध्वनी होणारी एक अनोखी समक्रमता निर्माण झाली.[१४]

व्यावहारिक अंमलबजावणी

गांधींची तत्त्वे केवळ सैद्धांतिक नव्हती; त्यांनी ती मिठाचा सत्याग्रह आणि ब्रिटिश वस्तूंवरील विविध बहिष्कार यांसारख्या मोहिमांद्वारे सक्रियपणे अंमलात आणली. त्यांनी सत्याग्रहींसाठी काही नियमांची रूपरेषा दिली, ज्यात क्रोध न बाळगणे आणि न्यायासाठी दुःख सहन करण्याची तयारी यांचा समावेश होता.[१३] साबरमती आश्रमाची स्थापना त्यांनी या तत्त्वांना वचनबद्ध असलेल्या व्यक्तींसाठी प्रशिक्षण केंद्र म्हणून केली, ज्यामुळे वैयक्तिक आणि सामुदायिक जीवनात अहिंसा, सत्य आणि नैतिक वर्तनाच्या महत्त्वावर भर दिला.[१३]

उत्तरायुष्य

हत्या

दुर्दैवाने, गांधींचे जीवन ३० जानेवारी १९४८ रोजी एका हिंसक शेवटाला पोहोचले, जेव्हा नथुराम गोडसे या हिंदू राष्ट्रवाद्याने, जो हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासंबंधी गांधींच्या धोरणांचा विरोधक होता, त्यांची हत्या केली. त्यांच्या हत्येने देशभर आणि जगभरात धक्का बसला, ज्यामुळे व्यापक शोक आणि त्यांच्या वारशाचे पुनर्मूल्यांकन झाले. तथापि, गांधींच्या अहिंसेच्या तत्त्वज्ञानाने जगभरातील नागरी हक्क आणि सामाजिक बदलांच्या चळवळींना प्रेरणा देणे सुरूच ठेवले.[६][१५][१६]

१९४७ नंतरची राजकीय सहभागिता

१९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, महात्मा गांधींनी फाळणीनंतरच्या अस्थिरतेदरम्यान सामुदायिक सौहार्द वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी हिंदू आणि मुस्लिमांमधील हिंसाचार थांबवण्याचा प्रयत्न केला, शांतता आणि मेलमिलापाच्या आवश्यकतेवर भर दिला. गांधींच्या हस्तक्षेपांमध्ये उपवास आणि प्रार्थना सभांमध्ये सहभागाचा समावेश होता, विशेषतः कोलकाता सारख्या दंगाग्रस्त प्रदेशांमध्ये, जिथे त्यांनी लोकांना आपल्या पूर्वग्रहांचा त्याग करून एकता प्रोत्साहित करण्याचे आवाहन केले.[१][१७] त्यांच्या प्रयत्नांनंतरही, तणाव कायम राहिले, आणि एकात्मिक राष्ट्राच्या त्यांच्या ध्येयामध्ये गांधींना महत्त्वपूर्ण आव्हानांचा सामना करावा लागला.

आरोग्य आणि वैयक्तिक संघर्ष

उत्तरायुष्यात, चालू असलेल्या सामुदायिक संघर्षाच्या तणावामुळे आणि शांततेसाठी त्यांच्या सततच्या प्रयत्नांमुळे गांधींच्या आरोग्यात घट होऊ लागली. त्यांनी अहिंसा आणि नागरी हक्कांचा प्रचार सुरू ठेवला, राजकीय नेते आणि लोकांसोबत संवाद साधून सहकार्याच्या भावनेला प्रोत्साहन दिले. तथापि, त्यांच्या देशातील हिंसा आणि विभाजनाचे साक्षीदार होण्याच्या भावनिक ओझ्याने त्यांना खोलवर प्रभावित केले[४][१८]

सन्मान आणि गौरव

महात्मा गांधींना सर्व काळातील महान नेत्यांपैकी एक आणि मानवतावादी म्हणून व्यापकपणे मान्यता आहे. त्यांना भारतात “राष्ट्रपिता” ही पदवी मिळाली आहे आणि मानवजातीसाठीच्या त्यांच्या योगदानासाठी जागतिक स्तरावर सन्मानित केले जाते.[१९] त्यांच्या प्रभावाने राष्ट्रीय सीमांच्या पलीकडेही पोहोच आहे, कारण त्यांच्या जीवन आणि शिकवणींनी जगभरातील शांतता आणि न्यायासाठी प्रयत्न करणाऱ्या असंख्य नेत्यांना आणि चळवळींना प्रेरित केले आहे.

प्रमुख सन्मान

गांधींच्या वारशाला विविध सन्मान आणि पुरस्कारांद्वारे मान्यता मिळाली आहे, ज्यात समाविष्ट आहे:

• १९३० मध्ये टाइम मॅगझिनचे “पर्सन ऑफ द इयर”.
• नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांकन: १९३७, १९३८, १९३९, १९४७ आणि १९४८ मध्ये गांधींची नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांकन झाले, जरी त्यांनी हा पुरस्कार कधीच प्राप्त केला नाही. नोबेल समितीने नंतर या दुर्लक्षाबद्दल खेद व्यक्त केला, त्यांच्या आयुष्यात त्यांना पुरस्कार न देण्याच्या निर्णयामागे मतभेदांचा उल्लेख केला.[१९][२०]
• संयुक्त राष्ट्रांचा आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन: २ ऑक्टोबर, त्यांच्या जन्मदिवशी साजरा केला जातो.
• गांधी शांतता पुरस्कार: भारत सरकारकडून १९९५ पासून अहिंसा द्वारे सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय परिवर्तनासाठी योगदान देणाऱ्या व्यक्ती आणि संस्थांना प्रदान केला जातो.
• गांधी-किंग पुरस्कार: १९९९ पासून वर्ल्ड मूव्हमेंट फॉर नॉनव्हायोलन्सकडून दिला जातो, जो अहिंसा आणि सामाजिक न्याय प्रोत्साहित करणाऱ्यांचा सन्मान करतो.
• लंडनमधील पार्लमेंट स्क्वेअर येथे गांधींचा पुतळा: २०१५ मध्ये उद्घाटन केलेला हा पुतळा त्यांच्या जागतिक प्रभावाचे आणि आदराचे प्रतीक आहे.[१९]

इतर नेत्यांवरील प्रभाव

गांधींच्या अहिंसा आणि नागरी अवज्ञेच्या तत्त्वज्ञानाचा अनेक उल्लेखनीय व्यक्तींवर खोलवर प्रभाव पडला आहे, ज्यात समाविष्ट आहेत:

• मार्टिन ल्यूथर किंग ज्युनियर: अमेरिकेतील नागरी हक्कांसाठीच्या संघर्षात गांधींच्या तत्त्वांचे त्यांनी अवलंब केले.
• नेल्सन मंडेला: दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेदाविरुद्धच्या त्यांच्या लढ्यात गांधींच्या रणनीतींमधून प्रेरणा घेतली.
• दलाई लामा: शांतता आणि करुणेसाठीच्या त्यांच्या आंदोलनात गांधींच्या शिकवणींवर त्यांनी जोर दिला.
• आंग सान सू ची: म्यानमारमध्ये अत्याचाराविरुद्धच्या त्यांच्या अहिंसात्मक प्रतिकारात गांधींच्या प्रभावाचे त्यांनी श्रेय दिले.
• डेसमंड टूटू, मलाला युसुफजई आणि बराक ओबामा: या सर्वांनी न्याय आणि समतेसाठीच्या त्यांच्या प्रयत्नांमध्ये गांधींच्या शिकवणींच्या महत्त्वाला मान्यता दिली आहे[१९][२१]

आलोचना आणि वाद

महात्मा गांधी, भारतीय स्वातंत्र्य संघर्षातील एक प्रमुख व्यक्ती म्हणून पूजनीय आहेत, परंतु त्यांच्या तत्त्वज्ञान आणि रणनीतींबाबत त्यांना महत्त्वपूर्ण टीकेचा सामना करावा लागला आहे. टीकाकार अनेकदा पश्चिमी लोकशाही मॉडेलमधील वैयक्तिकता आणि भौतिकतावाद यांवर लक्ष केंद्रित करतात, ज्यांना गांधींच्या तत्त्वज्ञानाने विरोध केला. काहींचे मत आहे की त्यांचा दृष्टिकोन “कर्तव्यांपेक्षा अधिकारांवर आणि परोपकारापेक्षा स्वहितावर जोर देणारा वैयक्तिकतावादी” होता, ज्यामुळे परस्पर जबाबदारीवर आधारित एक सुसंहती समुदायाची शक्यता कमी होते.[२२]

समकालीन विचारवंत मायकेल वॉल्झर यांनीही असेच विचार व्यक्त केले आहेत, ज्यांनी नमूद केले की अमेरिकेच्या वैयक्तिकतेवरील भरामुळे एक विखुरलेले समाज निर्माण झाले आहे, ज्यामध्ये समुदायाची आणि सामाजिक जबाबदारीची भावना कमकुवत झाली आहे.[२२] याशिवाय, गांधींच्या सत्याग्रहाच्या संकल्पनेवर अत्याधिक आदर्शवादी असल्याची टीका झाली आहे. टीकाकारांचा असा विश्वास आहे की अहिंसेमुळे अल्पकालीन लाभ मिळू शकतात, परंतु दीर्घकालीन शांततेची स्थिरता शांततापूर्ण आंदोलनापलीकडे व्यावहारिक उपायांची गरज असते.[२३] या दृष्टिकोनात सामाजिक बदलाच्या प्रयत्नांमध्ये साधने आणि उद्दिष्टे एकत्र करण्याची नैतिक आणि राजकीय आवश्यकता अधोरेखित केली आहे.[२३] काही विद्वानांचा असा युक्तिवाद आहे की गांधींच्या दृष्टिकोनामुळे अत्याचाराच्या समोर आवश्यक राजकीय कृतींच्या व्याप्तीला अनवधानाने मर्यादा येऊ शकतात.[२३]

गांधींचे समकालीन नेत्यांसोबतचे संबंध त्यांच्या तत्त्वज्ञानातील गुंतागुंत दर्शवतात. उदाहरणार्थ, रवींद्रनाथ टागोर यांसारख्या व्यक्तींशी त्यांच्या संवादातून भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत भिन्न दृष्टिकोनांना सामंजस्य साधण्याच्या अडचणी समोर येतात. टागोर यांनी गांधींना पश्चिमाविरुद्धचा दृष्टिकोन स्वीकारल्याबद्दल टीका केली, असा सुचक विचार व्यक्त केला की अशी भूमिका भारतीय राष्ट्रवादाच्या व्यापक उद्दिष्टांना कमकुवत करू शकते.[२४][१] हे संवाद गांधींच्या आदर्शां आणि त्यांच्या समकालीनांनी मांडलेल्या व्यवहार्य विचारांमधील तणावाचे उदाहरण देतात.

तसेच, व्यक्ती आणि समुदायाच्या परस्परसंबंधाबद्दलच्या गांधींच्या विश्वासाला टीका झाली आहे. त्यांनी “व्यक्तीचे जीवन हे संपूर्ण जीवनात आहे” असे म्हटले, ज्यामध्ये वैयक्तिक आनंद हे सामूहिक कल्याणावर अवलंबून असल्याचे दर्शवले आहे.[२२] परंतु या भूमिकेची टीका केली जाते की ती सामुदायिक उद्दिष्टांसाठी वैयक्तिक स्वायत्ततेचा त्याग करण्याची शक्यता निर्माण करते, ज्यामुळे वैयक्तिक अधिकार आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या यांच्यातील संतुलनाबद्दल प्रश्न निर्माण होतात.[२२]

या टीकांनंतरही, गांधींच्या पद्धती जगभरातील विविध अहिंसात्मक चळवळींना प्रेरणा देत आहेत. टीकाकारांसोबतही संवाद आणि आदरपूर्वक मतभेदांवर त्यांच्या भरामुळे त्यांच्या वारशाचा एक महत्त्वपूर्ण पैलू अधोरेखित होतो, ज्यामुळे सामाजिक बदलांच्या समर्थनात येणाऱ्या गुंतागुंत आणि आव्हानांचे चित्रण होते.[२४][२५]

सांस्कृतिक प्रभाव

महात्मा गांधींचा प्रभाव राजकीय क्षेत्रांच्या पलीकडे पसरला; त्यांनी भारतात आणि जगभरातील सांस्कृतिक प्रथा आणि सामाजिक मूल्यांवर खोलवर परिणाम केला. अहिंसा (अहिंसा) आणि नागरी अवज्ञेच्या (सत्याग्रह) त्यांच्या तत्त्वज्ञानाने अनेक चळवळींना प्रेरणा दिली आणि सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनासाठी एक उत्प्रेरक म्हणून काम केले.

स्थानिक अर्थव्यवस्थांचा प्रोत्साहन

गांधींच्या स्वदेशी संकल्पनेने स्थानिक उत्पादनांच्या वापराचे समर्थन केले, ज्याला केवळ आर्थिक धोरण नव्हे तर समुदायाची ओळख आणि अभिमान वाढविण्याचे साधन मानले गेले. या दृष्टिकोनामुळे सामाजिक सुसंवादाला प्रोत्साहन मिळाले, कारण स्थानिक बाजारपेठा समुदायातील सदस्यांमधील परस्परसंवादासाठी मंच बनल्या, ज्यामुळे सामाजिक बंध आणि समर्थन नेटवर्क मजबूत झाले.[२६] याशिवाय, स्थानिक उत्पादने त्यांच्या निर्मात्यांच्या वारसा आणि कथांचा समावेश करतात, ज्यामुळे सांस्कृतिक प्रथा आणि परंपरांची जपणूक होते.[२६] वाढत्या जागतिकीकृत अर्थव्यवस्थेत, गांधींची शिकवण समुदायांना आंतरराष्ट्रीय संबंधांना मजबूत स्थानिक अर्थव्यवस्थांसह संतुलित करण्याची आठवण करून देते, ज्यामुळे बाह्य बाजारातील चढउतारांपासून असुरक्षितता कमी होते.[२६]

सांस्कृतिक तत्त्व म्हणून अहिंसा

गांधींची अहिंसेची वचनबद्धता क्रांतिकारी होती, ज्याने संघर्ष निराकरणातील प्रचलित हिंसेच्या मानकांना आव्हान दिले. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की शक्तीमुळे शत्रूला दाबले जाऊ शकते, परंतु ती खोलवर रुजलेल्या द्वेष आणि रागाच्या भावना नष्ट करू शकत नाही.[१२] अहिंसेची संस्कृतीचे फायदे दीर्घकाळ टिकणारे आहेत, कारण ती समाजाच्या सर्व स्तरांवर प्रगतीला प्रोत्साहन देते.[१२] या तत्त्वाने जगभरातील विविध नागरी हक्क चळवळींना प्रेरणा दिली आहे, ज्यातून अहिंसात्मक आंदोलन आणि सांस्कृतिक परिवर्तन यांच्यातील खोलवर परस्परसंबंध अधोरेखित होतो.[२७]

असहकार आंदोलन

१९२१ मधील असहकार आंदोलन हे भारतीय सांस्कृतिक इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण क्षण ठरले, ज्यामुळे समाजाच्या संरचनांमध्ये मूलभूत बदल घडून आले आणि विविध सामाजिक स्तरांमध्ये राजकीय जागृती झाली.[२८][२९] या आंदोलनात ग्रामीण गावांपासून शहरी केंद्रांपर्यंत व्यापक सहभाग दिसून आला, ज्यामुळे केवळ औपनिवेशिक राजवटीला आव्हान दिले नाही, तर साम्राज्यवादाविरुद्ध भारतीय ओळख आणि एकतेची भावना देखील मजबूत झाली.[२८] या आंदोलनाचे प्रतिध्वनी समकालीन सामाजिक चळवळींमध्येही दिसतात, ज्यामुळे सामूहिक कृती आणि सांस्कृतिक अभिमानावर भर दिला जातो.

जागतिक चळवळींमध्ये वारसा

गांधींच्या शिकवणींनी जगभरातील अनेक चळवळींना प्रेरणा दिली आहे, ज्या वंश, वर्ग आणि असमानतेच्या मुद्द्यांना अहिंसात्मक मार्गाने संबोधित करण्याचा प्रयत्न करतात. मार्टिन ल्यूथर किंग ज्युनियर यांसारख्या नेत्यांनी त्यांच्या तत्त्वज्ञानांचा अवलंब केला आहे, ज्यामुळे गांधींचा प्रभाव सीमा आणि संस्कृतींच्या पलीकडे पोहोचतो आणि शांततामय प्रतिकाराद्वारे न्यायासाठी प्रयत्न करण्याचे उदाहरण मिळते.[२७][१५] हा वारसा समकालीन चळवळींनाही मार्गदर्शन करतो, ज्यामुळे आधुनिक सामाजिक आव्हानांचा सामना करण्यासाठी गांधींच्या तत्त्वांची सुसंगतता अधोरेखित होते.

स्रोत

महात्मा गांधींच्या विस्तृत लेखनाने आणि त्यांच्या जीवन व तत्त्वज्ञानावरील विद्वत्तापूर्ण अभ्यासांनी मोठ्या प्रमाणात साहित्याची निर्मिती केली आहे. त्यांच्या कार्यांमध्ये पुस्तके, लेख आणि भाषणे यांसारख्या विविध माध्यमांचा समावेश आहे, ज्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील नेते म्हणून त्यांच्या वारशात भर पडते. त्यांच्या उल्लेखनीय कार्यांपैकी “हिंद स्वराज” हे आहे, ज्यात स्वराज्य आणि अहिंसात्मक प्रतिकाराबद्दल त्यांचे विचार मांडले आहेत, आणि “माझे सत्याचे प्रयोग” ही आत्मकथा, ज्यामध्ये त्यांच्या जीवनाचे आणि सत्याग्रह (अहिंसात्मक प्रतिकार) तत्त्वांचे वैयक्तिक अंतर्दृष्टी प्रदान केली आहे.[६][३०]

याशिवाय, गांधींनी स्थापन केलेले “इंडियन ओपिनियन” हे प्रकाशन दक्षिण आफ्रिकेमधील वांशिक भेदभावाविरुद्धच्या राजकीय चळवळीत एक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावले.[३१] त्यांच्या लेखनाचे प्रचंड प्रमाण, जे शेकडो हजारो पानांमध्ये अनुमानित आहे, नागरी हक्क आणि वसाहतीकरणाच्या निर्मूलनावर गांधींच्या प्रभावाचा अभ्यास करणाऱ्या संशोधक आणि इतिहासकारांसाठी एक समृद्ध स्रोत प्रदान करते.[३२]

विद्वानांनी गांधींच्या तत्त्वज्ञानाच्या व्यापक परिणामांचाही शोध घेतला आहे, जसे की त्यांच्या विचारसरणी आणि त्यांच्या काळातील सामाजिक-राजकीय संदर्भातील परस्परसंबंध. महादेव देसाई यांचे “द गॉस्पेल ऑफ सेल्फलेस अॅक्शन” आणि राघवन अय्यर यांनी संपादित केलेले “द एसेंशियल रायटिंग्ज ऑफ महात्मा गांधी” यांसारखी कार्ये गांधींच्या नैतिक आणि तात्त्विक चौकटींचा अधिक सखोल अभ्यास करतात.[३३] तसेच, रिचर्ड कोस्टेलानेट्झ आणि ब्रायन लॅपिंग यांसारख्या लेखकांच्या चरित्र आणि समीक्षात्मक अभ्यासांनी त्यांच्या जीवनाचा आणि त्यांनी कार्य केलेल्या ऐतिहासिक संदर्भाचा व्यापक दृष्टिकोन प्रदान केला आहे, ज्यातून नागरी हक्क आणि सामाजिक न्यायासाठीच्या जागतिक चळवळींवर त्यांच्या सततच्या प्रभावाचे प्रतिबिंबित होते.[१][३२]

त्यांच्या कार्यांवरील आणि त्यांच्या परिणामांवरील चालू संशोधन त्यांच्या अहिंसा आणि नागरी हक्कांवरील विचारांची आधुनिक चर्चांमध्ये सततची सुसंगतता प्रदर्शित करते.

संदर्भ सूची

1. Mahatma Gandhi – Wikipedia
2. Mahatma Gandhi | Biography, Education, Religion, Accomplishments, Death …
3. Gandhi’s Vision of Village Republics: Autonomy and Sustainability
4. The Practice of Satyagraha | Selected Writings of Mahatma Gandhi
5. Gandhiji and the struggle for liberation in South Africa
6. Indian National Congress – Wikipedia
7. Indian Independence Movement | History, Summary, Timeline, Causes …
8. Mahatma Gandhi Timeline – Encyclopedia Britannica
9. Nation and Nationalism: Revisiting Gandhi and Tagore – Mahatma Gandhi
10. Mahatma Gandhi – Nonviolence, Indian Independence, Satyagraha | Britannica
11. “My Trip to the Land of Gandhi” – The Martin Luther King, Jr., Research …
12. 22 Mahatma Gandhi and Non Violent Revolution – INFLIBNET Centre
13. Satyagraha – Wikipedia
14. Practices and beliefs of Mahatma Gandhi – Wikipedia
15. Mahatma Gandhi and Martin Luther King Jr.: Champions of a Nonviolent …
16. Chronology of Mahatma Gandhi | Chronology | Mani Bhavan – Gandhi …
17. Indian independence movement – Wikipedia
18. Gandhi Timeline – Mahatma Gandhi Chronology – Gandhi Event Chronology
19. Mahatma Gandhi: The Lawyer Who Became a Leader of Nonviolent Resistance
20. Non-Violence | American Experience | Official Site – PBS
21. Martin Luther King Jr. – Nobel Lecture – NobelPrize.org
22. Gandhi on freedom, rights and responsibility – Mahatma Gandhi
23. Pacifism – Stanford Encyclopedia of Philosophy
24. Culture of Dialogue in Democracy: Revisiting Gandhi
25. Gandhi’s strategy for success — use more than one strategy
26. Swadeshi: Gandhi’s Blueprint for Self-Reliance and Sustainable …
27. MAHATMA GANDHI’S PHILOSOPHY ON NON-VIOLENCE – Academia.edu
28. Non-cooperation movement (1919–1922) – Wikiwand
29. Non-cooperation movement (1919–1922) – Wikipedia
30. Gandhi on non-violence – Global Philosophy
31. Indian Opinion, Volume 4 : Mahatma Gandhi – Archive.org
32. How Gandhi influenced James Farmer and the US civil rights movement
33. GANDHI ON DEMOCRACY, POLITICS AND THE ETHICS OF EVERYDAY LIFE