लाला लजपत राय हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक तेजस्वी, प्रभावी आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व होते. “पंजाब केसरी” या नावाने ओळखले जाणारे राय हे पंजाबमधून भारतीय राष्ट्रवादाचा झेंडा उंचावणारे प्रमुख नेते होते. ते केवळ राजकीय नेते नव्हते, तर समाजसुधारक, लेखक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि विधिज्ञ सुद्धा होते.
त्यांनी भारतीय समाजाला परकीय सत्तेपासून मुक्त करण्यासाठी अहिंसात्मक आणि वैचारिक चळवळींमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी आर्य समाजाच्या विचारधारेचा प्रसार केला आणि शिक्षण, स्त्रीशिक्षण, अस्पृश्यता निर्मूलन यासाठी महत्त्वाचे कार्य केले.
लाला लजपत राय हे लोकमान्य टिळक आणि बिपिनचंद्र पाल यांच्यासोबत “लाल-बाल-पाल त्रिकूट” म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांची धगधगती भाषणे, राष्ट्रप्रेम आणि निडर व्यक्तिमत्त्वामुळे त्यांनी ब्रिटिश सत्तेला अनेकदा हादरवून सोडले. विशेषतः सायमन कमिशनविरोधातील आंदोलनात त्यांच्यावर झालेल्या लाठीमारामुळे झालेली जखम ही त्यांचा मृत्यू घडवणारी ठरली आणि त्यामुळे ते भारतीय जनतेच्या हृदयात “शहीद” ठरले.
सुरुवातीचे जीवन आणि पार्श्वभूमी
जन्म, कुटुंब आणि बालपण
लाला लजपत राय यांचा जन्म २८ जानेवारी १८६५ रोजी पंजाबमधील मोगा जिल्ह्यातील ढुडिके गावात झाला. त्यांचे वडील राधाकृष्ण अग्रवाल हे सरकारी नोकरीत होते आणि एक सुसंस्कृत, धार्मिक विचारांचे व्यक्तिमत्त्व होते. आई गुलाब देवी यांनी लहानपणीच मुलाच्या मनात धर्म, संस्कृती आणि शिक्षणाचे बीज पेरले.
लहानपणापासूनच लजपत राय यांच्यावर शिस्तप्रियता, धार्मिकता आणि राष्ट्रप्रेमाचे संस्कार झाले. ते अभ्यासात हुशार आणि तत्त्वचिंतनात रमणारे बालक होते. त्यांच्या वडिलांकडून त्यांना संस्कृत आणि पर्शियन भाषेचे शिक्षण मिळाले.
शिक्षण आणि प्रारंभिक वैचारिक प्रभाव
लजपत राय यांनी प्रारंभीचे शिक्षण मोगा व लुधियाना येथे घेतले. पुढे ते लाहोरच्या गव्हर्नमेंट कॉलेजमध्ये दाखल झाले. याच काळात ते आर्य समाजाच्या प्रभावाखाली आले आणि त्यांनी स्वामी दयानंद सरस्वतींचे विचार आत्मसात केले. आर्य समाजाच्या सुधारक विचारसरणीने त्यांचे मन भारावून गेले.
त्यांनी १८८६ मध्ये लॉची पदवी घेतली आणि लाहोरमध्ये वकिली सुरु केली. शिक्षणाच्या कालखंडात त्यांनी भारतातील सामाजिक आणि धार्मिक परिस्थितीचा सखोल अभ्यास केला. त्यांनी भारतीय संस्कृतीचे पुनरुत्थान हेच भारताचे खरे स्वातंत्र्य या विचाराशी निष्ठा ठेवली.
कायदा व्यवसाय आणि समाजसेवा
लाला लजपत राय हे आपल्या काळातील प्रखर बुद्धिवादी आणि प्रभावी वकील होते. त्यांनी हिसार आणि लाहोर येथे वकिलीचा सराव केला. परंतु त्यांच्या वकिलीचा उद्देश केवळ धनसंपादन नव्हता; ते गरिबांकरिता लढण्यासाठी, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी न्यायालयीन व्यासपीठ वापरत होते.
त्याचबरोबर, त्यांनी आर्य समाजाच्या तत्त्वांवर आधारित शाळा, विधवा आश्रम, बालिका शिक्षण संस्था यांची स्थापना केली. समाजसुधारणेसाठी त्यांनी आपली व्यासपीठे वापरली आणि अस्पृश्यता, बालविवाह, स्त्रीशिक्षण यांसारख्या प्रश्नांवर भाष्य केले. त्यांचे आयुष्य सामाजिक आणि राष्ट्रकार्य यांना समर्पित होते.
राजकीय कारकिर्दीची सुरुवात
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमधील सहभाग
लाला लजपत राय यांनी १८८८ साली ‘भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस’मध्ये प्रवेश केला आणि अल्पावधीतच ते पक्षातील प्रभावी आणि स्पष्टवक्ते नेत्यांपैकी एक बनले. त्यांनी काँग्रेसच्या अधिवेशनांमध्ये अनेक प्रभावी भाषणे दिली, विशेषतः स्वराज्य, शिक्षण, आणि स्वदेशी यासारख्या मुद्द्यांवर त्यांनी ठाम भूमिका मांडली.
काँग्रेसमधील सौम्य व मध्यममार्गी विचारधारेच्या तुलनेत लजपत राय अधिक कट्टर राष्ट्रवादी विचारांवर विश्वास ठेवत होते. त्यामुळे त्यांची ओळख “गरमपंथीय” नेत्यांमध्ये झाली. लोकमान्य टिळक, बिपिनचंद्र पाल आणि लजपत राय यांचे त्रिकूट ‘लाल-बाल-पाल’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. या तिघांनी काँग्रेसला अधिक आक्रमक आणि राष्ट्रीय भूमिका घेण्यास भाग पाडले.
पंजाबमध्ये जनजागृती अभियान
लजपत राय यांचे मुख्य कार्यक्षेत्र पंजाब होते. त्यांनी पंजाबमध्ये राष्ट्रवादाचे बीज रोवण्यासाठी शाळा, ग्रंथालये, सार्वजनिक व्याख्याने आणि पत्रकारिता यांचा प्रभावी वापर केला. त्यांनी गरीब, अशिक्षित व शोषित जनतेला स्वराज्य म्हणजे काय, इंग्रजांचे शोषण कसे चालले आहे, आणि त्याविरुद्ध संघर्ष का आवश्यक आहे – हे समजावून सांगण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले.
ते अनेकदा हिसार, लाहोर, फिरोझपूर, अमृतसर अशा भागांत प्रचार यात्रांना जात आणि लोकांमध्ये देशप्रेम जागवण्याचे कार्य करत. त्यांच्या आवाजात धार होती, शब्दात जिवंतपणा आणि कृतीत सातत्य होतं. त्यामुळे ते पंजाब केसरी या नावाने ओळखले जाऊ लागले.
समाजसुधारक म्हणून योगदान
राजकीय चळवळींसोबतच लजपत राय यांनी सामाजिक सुधारणा हे कार्यही जोमाने चालू ठेवले. त्यांनी स्त्रीशिक्षणाचा प्रसार, विधवांचे पुनर्विवाह, दलितांसाठी शिक्षण व आरोग्याच्या सुविधा उपलब्ध करून देण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले.
त्यांनी आर्य समाजाच्या मदतीने अनेक राष्ट्रीय शाळा, मुलींची आश्रयस्थाने, आणि समाजसेवी संस्था स्थापन केल्या. लाहोरमध्ये त्यांनी दयानंद अँग्लो वैदिक कॉलेज (DAV College) ची स्थापना करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या दृष्टीने शिक्षण आणि समाजसुधार हीच खरी राष्ट्रसेवा होती.
प्रमुख चळवळी आणि आंदोलने
स्वदेशी चळवळ आणि वंदे मातरम आंदोलन
लाला लजपत राय हे स्वदेशी चळवळीचे कट्टर समर्थक होते. १९०५ साली बंगाल विभाजनाच्या पार्श्वभूमीवर जेव्हा देशभरात स्वदेशी वस्तूंचा वापर आणि विदेशी वस्तूंचा त्याग याचा आग्रह सुरू झाला, तेव्हा लजपत राय यांनी पंजाबमध्ये या चळवळीला अत्यंत प्रभावीपणे चालना दिली.
त्यांनी युवकांना, व्यापाऱ्यांना, विद्यार्थ्यांना विदेशी कपड्यांचा बहिष्कार करण्यास उद्युक्त केले. त्यांच्या प्रभावी भाषणांमुळे “वंदे मातरम” हे घोषवाक्य जनतेच्या हृदयात घर करू लागले. या काळात त्यांनी इंग्रजांनी घालून दिलेल्या कायद्यांचा खुलेआम विरोध केला.
बंगाल विभाजन विरोधी चळवळ
१९०५ मध्ये लॉर्ड कर्झनने बंगालचा धार्मिक आधारावर विभाग करण्याचा निर्णय घेतला. हा निर्णय भारतीय एकतेच्या विरोधात होता. लजपत राय यांनी या विभाजनाचा प्रखर विरोध केला. त्यांनी पंजाबमधून आंदोलन उभं केलं आणि बंगालमधील लोकांशी एकात्मतेचा संदेश दिला.
त्यांच्या भाषणांनी लोकांमध्ये असंतोष वाढवला आणि देशभरातील गरमपंथीय नेतृत्व एकत्र आले. “विभाजन रद्द करा” या मागणीसाठी त्यांनी याचिका, मोर्चे आणि व्याख्यानांची मालिका चालवली. त्यामुळे ब्रिटिश सरकारने त्यांच्यावर लक्ष ठेवायला सुरुवात केली.
होम रुल चळवळ आणि बाल गंगाधर टिळक यांच्यासोबत संबंध
लजपत राय हे बाल गंगाधर टिळक यांचे निकटवर्तीय आणि सहकारी होते. टिळकांनी सुरु केलेल्या होम रुल चळवळीत त्यांनी積गळा पंजाब भागात सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी लोकांमध्ये स्वराज्याचा अर्थ स्पष्ट केला आणि देशवासीयांना स्वयंपरिपूर्ण भारताचे स्वप्न दाखवले.
त्यांनी टिळकांप्रमाणेच लोकशिक्षण, स्थानिक संस्था आणि स्थानिक स्वशासन यांचा आग्रह धरला. त्यांची वाणी लोकांपर्यंत सहज पोहोचत होती आणि त्यामुळेच स्वराज्य ही फक्त संकल्पना नसून, ती प्राप्त करण्याजोगी गोष्ट आहे हे ते समजावून देऊ शकले.
सायमन कमिशनविरोधातील आंदोलन
सायमन कमिशनचा विरोध का झाला?
१९२८ साली इंग्रज सरकारने भारतात सायमन कमिशन पाठवले. या आयोगाचे उद्दिष्ट भारतातील राज्यघटना सुधारणा कशा असाव्यात हे ठरवणे होते. मात्र या आयोगात एकही भारतीय सदस्य नव्हता, हे विशेष धक्कादायक होते. त्यामुळे सर्वपक्षीय स्तरावर या आयोगाचा तीव्र विरोध सुरू झाला.
भारतीय जनतेचे प्रतिनिधित्वच नसलेल्या आयोगाने भारतासाठी कायदेकानू बनवणे हे अन्यायकारक असल्याचे लजपत राय यांच्यासह अनेक नेत्यांचे मत होते. सायमन कमिशनचा विरोध करताना लजपत राय यांनी म्हटले होते, “देशाच्या राजकीय स्वातंत्र्यासाठी हा अपमान सहन केला जाणार नाही.“
लाहोरमध्ये नेतृत्व
१७ ऑक्टोबर १९२८ रोजी सायमन कमिशन जेव्हा लाहोरमध्ये आले, तेव्हा त्याच्या विरोधात मोठा शांततापूर्ण मोर्चा काढण्यात आला. याचे नेतृत्व लाला लजपत राय यांनी केले. त्यांनी “सायमन गो बॅक!” अशा घोषणा दिल्या आणि हजारोंचा जमाव त्यांच्या मागे एकवटला.
मोर्चा शांततापूर्ण असतानाही ब्रिटिश पोलिसांनी त्यावर लाठीचार्ज केला. त्यावेळी पोलिस अधीक्षक जेम्स ए. स्कॉट याने लजपत राय यांच्यावर सरळ लाठीने आघात केला. त्यांना छातीवर गंभीर मार बसला, ज्यामुळे ते बेशुद्ध झाले.
पोलिस लाठीमार आणि गंभीर जखम
हा लाठीचार्ज केवळ अमानुषच नव्हे, तर लक्षपूर्वक केलेला होता. लाला लजपत राय यांना छातीवर इतक्या जोराचा मार बसला की त्यांना सतत श्वास घ्यायला त्रास होऊ लागला. त्यानंतर काही दिवस त्यांनी आपले कार्य सुरू ठेवण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांची तब्येत झपाट्याने खालावत गेली.
त्यांच्या जखमांचा परिणाम असा झाला की १७ नोव्हेंबर १९२८ रोजी त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. त्यांच्या मृत्यूची थेट जबाबदारी ब्रिटिश पोलिस अधिकाऱ्यावर ठेवण्यात आली. देशभरातून संतापाचा लाट उसळला आणि त्यांचा मृत्यू एकप्रकारे “शहीद” म्हणून स्वीकारण्यात आला.
मृत्यू आणि जनतेची प्रतिक्रिया
लाला लजपत राय यांच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण देशात तीव्र प्रतिक्रिया उमटली. पंजाबमध्ये शोकसागर उसळला. काँग्रेस पक्षाने, विद्यार्थ्यांनी, शिक्षकांनी आणि व्यापाऱ्यांनी त्याच्या विरोधात संप पुकारले. अनेक ठिकाणी ब्रिटिशांविरुद्ध निदर्शने करण्यात आली.
या हल्ल्याचा बदला घेण्यासाठी भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांनी लाहोरमध्ये सॉन्डर्सची हत्या केली. हे लाला लजपत राय यांच्यासाठी घेतलेले “प्रतिकारात्मक बलिदान” होते, ज्यामुळे क्रांतीकारक चळवळ आणखी तीव्र झाली.
लजपत राय यांच्या मृत्यूनंतर त्यांची प्रतिमा केवळ एक नेते म्हणून नव्हे, तर देशासाठी बलिदान देणाऱ्या शहीद म्हणून निर्माण झाली. त्यांच्या कार्यामुळे हजारो युवक राष्ट्रप्रेमासाठी प्रेरित झाले.
विचारसरणी आणि तत्त्वज्ञान
राष्ट्रवाद आणि भारतीय संस्कृतीप्रेम
लाला लजपत राय हे एक अतिशय ठाम राष्ट्रवादी होते. त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य ही फक्त राजकीय गरज नाही, तर ती सांस्कृतिक व आध्यात्मिक पुनरुत्थानाची गरज असल्याचे ठामपणे मांडले. त्यांच्या दृष्टीने स्वातंत्र्य म्हणजे भारताच्या स्वाभिमानाची पुनर्स्थापना.
त्यांनी भारतीय इतिहास, परंपरा, वेद-उपनिषदे आणि हिंदू संस्कृतीचा अभ्यास करून भारतीय अस्मितेला जागृत करण्याचे कार्य केले. त्यांनी भारतीय मूल्यांचा अभिमान बाळगणे आणि पाश्चिमात्य अंधानुकरण न करता आपली वेगळी वाट निर्माण करणे या तत्त्वांचा पुरस्कार केला.
समाजसुधारणांबाबत मत
लजपत राय हे प्रखर राष्ट्रवादी असतानाही, ते संवेदनशील समाजसुधारक होते. त्यांनी आर्य समाजाच्या प्रेरणेतून विधवाविवाह, स्त्रीशिक्षण, बालविवाह विरोध आणि अस्पृश्यता निवारण या चळवळींना समर्थन दिले. त्यांचे सुधारक दृष्टिकोन कृतीशील होता – त्यांनी संस्थाही उभारल्या.
त्यांचा विश्वास होता की, भारताचा खरा विकास हा सर्व समाजघटकांच्या समावेशानेच शक्य आहे. म्हणूनच त्यांनी स्त्रिया, दलित, गरीब यांच्यासाठी कार्य केले. शिक्षण, आरोग्य, आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी त्यांनी अनेक संस्था स्थापन केल्या.
शिक्षण, स्त्री-शिक्षण आणि धर्मसुधारणा
लजपत राय यांना शिक्षणाच्या प्रसाराची विशेष आस्था होती. त्यांनी शाळा, महाविद्यालये, वाचनालये उभारली. त्यांनी स्त्रियांनाही स्वतंत्र शिक्षण मिळावे यासाठी महिला विद्यालये सुरू केली. त्यांना वाटत असे की, प्रबोधन आणि शिक्षणाशिवाय समाजात खरी क्रांती शक्य नाही.
धर्माच्या नावाखाली होणाऱ्या आंधळ्या रूढी-परंपरांविरोधात त्यांनी आर्य समाजाच्या माध्यमातून संघर्ष केला. धर्म हा समाजकल्याणाचा माध्यम असावा, अंधश्रद्धांचा नाही – हा त्यांचा दृढ विश्वास होता.
लेखन आणि साहित्यिक योगदान
प्रमुख पुस्तकं आणि ग्रंथ
लाला लजपत राय हे केवळ राजकीय आणि सामाजिक कार्यकर्तेच नव्हते, तर एक प्रभावी लेखक आणि विचारवंतही होते. त्यांनी आपल्या लेखनातून भारतीय राष्ट्रवाद, समाजसुधारणा, शिक्षण, आणि सांस्कृतिक पुनरुत्थान यासंबंधी विचार मांडले. त्यांनी लिहिलेल्या काही प्रमुख पुस्तकांमध्ये पुढील ग्रंथांचा समावेश होतो:
- “Unhappy India” – या पुस्तकात त्यांनी ब्रिटीश साम्राज्याच्या अन्यायकारक धोरणांवर कठोर टीका केली आहे. हे पुस्तक इंग्रजांच्या भारतीय समाजावरील प्रभावाचे खोल विश्लेषण करते.
- “England’s Debt to India” – यात त्यांनी ब्रिटनने भारताकडून घेतलेल्या संसाधनांचा आणि आर्थिक शोषणाचा इतिहास मांडला आहे.
- “The Arya Samaj” – स्वामी दयानंद सरस्वती यांच्यावर आधारित हे पुस्तक आर्य समाजाच्या विचारधारेचा विस्तृत आढावा देते.
- “Young India” – युवकांसाठी उद्देशून लिहिलेल्या या ग्रंथात त्यांनी सामाजिक जबाबदारी, शिक्षण आणि राष्ट्रसेवेचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
त्यांनी इतरही अनेक लघुनिबंध, वैचारिक लेख आणि भाषणांचे संकलन प्रसिद्ध केले आहे. त्यांचे लेखन विद्वत्तापूर्ण, धारदार आणि प्रेरणादायी असते.
पत्रकारिता आणि संपादन
लजपत राय यांचे लेखनकार्य केवळ पुस्तके लिहिण्यापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी पत्रकारितेच्या माध्यमातूनही राष्ट्रप्रेमाचा प्रचार केला. त्यांनी “पंजाब” नावाचे वृत्तपत्र आणि “द पीपल” नावाचे इंग्रजी साप्ताहिक सुरु केले. या माध्यमांद्वारे त्यांनी भारतीय जनतेला सत्य परिस्थिती समजावून दिली.
अमेरिकेत असताना त्यांनी “Young India” या मासिकाचे संपादन केले. त्यांनी भारताबाहेर राहूनही भारतीय स्वातंत्र्याची व्याप्ती, गरज आणि शोषण यावर लेख लिहिले आणि आंतरराष्ट्रीय समाजाच्या लक्षात आणून दिले की भारत स्वतंत्र होणे गरजेचे आहे.
हिंदू समाजासाठी बौद्धिक योगदान
लजपत राय यांनी हिंदू समाजासाठी बौद्धिक मार्गदर्शनही केले. त्यांनी वेद, उपनिषदं आणि भारतीय संस्कृतीचा अभ्यास करून धर्माचा अर्थ समाजकल्याणाशी जोडला. त्यांचा धर्म म्हणजे अंधश्रद्धा नव्हे, तर शुद्ध विचार आणि नैतिकता यांच्यावर आधारित जीवनपद्धती होती.
त्यांनी धर्मसुधारणेचा मार्ग घेताना सर्व धर्मीय लोकांमध्ये सहिष्णुता, समानता आणि सद्भावनेची भावना वाढवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या मते, भारताची शक्ती विविधतेत आहे आणि ती एकसंघता आणि परस्पर सन्मानानेच टिकू शकते.
प्रभाव आणि वारसा
पंजाब केसरी म्हणून ओळख
लाला लजपत राय यांना “पंजाब केसरी” म्हणजेच पंजाबचा सिंह असे मानाचे बिरूद देण्यात आले. त्यांच्या निर्भय नेतृत्वामुळे आणि धगधगत्या भाषणांमुळे ते पंजाबसह संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध झाले. ते नेहमीच सत्य बोलणारे, निर्भीड विचार व्यक्त करणारे आणि जनतेसाठी स्वतःला समर्पित करणारे नेते होते.
त्यांनी पंजाबमधील सामान्य माणसांना इंग्रजांच्या शोषणाविरुद्ध जागवले आणि राष्ट्रवादाची ज्योत पेटवली. त्यामुळे त्यांचे नाव आजही पंजाबच्या इतिहासात अढळ स्थानावर आहे.
देशातील स्मारके, रस्ते, संस्था
लाला लजपत राय यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ भारतात अनेक ठिकाणी स्मारके, शाळा, महाविद्यालये, रस्ते, आणि उद्याने उभारली गेली आहेत. दिल्लीतील लाजपत नगर, लाजपत राय मार्केट, लुधियानामधील लाला लाजपत राय मेमोरियल मेडिकल कॉलेज, आणि अनेक शाळा त्यांच्या नावाने ओळखल्या जातात.
त्यांचं स्मारक लाहोरमध्ये होतं, जे भारत-पाक फाळणीनंतर पाकिस्तानमध्ये राहिलं. भारतात मात्र त्यांची स्मृती जुन्या दिल्लीतील ‘लाजपत राय मार्ग’ आणि इतर नामांकीत ठिकाणी जिवंत ठेवली गेली आहे. त्यांच्या जन्मदिनी, २८ जानेवारीला, देशभरात अनेक कार्यक्रम घेऊन त्यांना अभिवादन केले जाते.
प्रेरणादायी नेतृत्वाचा वारसा
लजपत राय यांचा वारसा आजही भारतीय राजकारण, समाजसुधार आणि युवक चळवळींमध्ये अनुभवता येतो. त्यांनी दाखवलेला मार्ग – शिक्षण, सेवा, वैचारिक शुद्धता आणि राष्ट्रनिष्ठा – आजच्या पिढीने आत्मसात करणे गरजेचे आहे.
त्यांच्या विचारांनी भगतसिंग, सुभाषचंद्र बोस, आणि इतर अनेक क्रांतिकाऱ्यांना प्रेरणा दिली. त्यांचा जीवनप्रवास हे दाखवतो की परिवर्तनासाठी शब्द आणि कृती दोन्ही आवश्यक असतात, आणि सच्च्या देशभक्तीचा मार्ग आत्मबलिदानानेच पूर्ण होतो.
निष्कर्ष
लाला लजपत राय हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक थोर नेते, समाजसुधारक आणि विचारवंत होते. त्यांनी केवळ ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लढा दिला नाही, तर भारतीय समाजाच्या अंतर्गत शोषण, अज्ञान, अंधश्रद्धा, आणि विषमता यांच्याविरुद्धही संघर्ष केला. राष्ट्रप्रेम, शिक्षणप्रेम आणि समाजहित या त्रिसूत्रीवर त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन खर्च केले.
त्यांची वैचारिक स्पष्टता, तत्त्वनिष्ठा आणि कार्यक्षम नेतृत्व हे आजच्या काळातही प्रेरणा देणारे ठरते. त्यांनी सांगितलेले मूल्य – आत्मनिर्भरता, राष्ट्राभिमान, सामाजिक समता आणि वैचारिक प्रगल्भता – यांच्याच आधारे खरे स्वतंत्र भारत घडू शकतो.
लाल-बाल-पाल त्रिकुटात ते जसे अग्रस्थानी होते, तसेच त्यांनी अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देणारा वारसा मागे ठेवला. त्यांचे बलिदान व विचार हे भारतीय इतिहासाच्या पानांमध्ये सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले आहेत.
आजच्या पिढीने जर लजपत राय यांचे जीवन आणि कार्य समजून घेतले, तर राष्ट्रनिर्माणाच्या प्रक्रियेत ते अधिक सजग आणि जबाबदार नागरिक बनू शकतील. त्यांच्या विचारांचा प्रचार व प्रसार करणे ही खरी त्यांच्याप्रती श्रद्धांजली ठरेल.