ला नीना (La Niña)

ला नीना हा एक हवामानविषयक घटक आहे, ज्यात मध्य आणि पूर्व पॅसिफिक महासागरात सरासरीपेक्षा थंड समुद्री पृष्ठभाग तापमान आढळते, ज्याचा जागतिक हवामानावर मोठा प्रभाव पडतो. हा एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) चक्राचा भाग आहे आणि एल निनोचा प्रतिरूप मानला जातो. ला नीना घटनेमुळे पश्चिम पॅसिफिकमध्ये पर्जन्यमान वाढते आणि पूर्व पॅसिफिकमध्ये हवामान कोरडे राहते, ज्यामुळे कृषी, अर्थव्यवस्था आणि हवामानातील विविधता यांवर परिणाम होतो [१][२][३].

प्रक्रिया आणि प्रभाव

ला नीना समुद्रातील आणि वातावरणातील विविध प्रक्रियांमुळे निर्माण होते, विशेषतः व्यापार वाऱ्यांचे (Trade Winds) बळ वाढते, ज्यामुळे पूर्व पॅसिफिकमध्ये थंड पाण्याचे ज्वालामुखी प्रभाव वाढतो आणि हवामानातील बदल होतो. या प्रभावामुळे दक्षिणपूर्व आशिया आणि ऑस्ट्रेलिया येथे पर्जन्यमान वाढते, तर दक्षिण अमेरिकेतील काही भाग आणि अमेरिका, विशेषतः दक्षिणेकडील राज्ये, कोरडे हवामान आणि कमी कृषीय उत्पादनांचा सामना करतात [४][५][६]. यामुळे, कृषीवर अवलंबून असलेल्या समुदायांना सामाजिक-आर्थिक आव्हाने निर्माण होऊ शकतात [७][८].

ला नीना नैसर्गिक घटक असला तरी, संशोधन असे सूचित करते की हवामान बदलामुळे या घटनेचा परिणाम अधिक तीव्र होऊ शकतो. तसेच, या घटनेची वारंवारता आणि तीव्रता वाढू शकते, ज्यामुळे या घटनांचे संभाव्य परिणाम पूर्वनियोजनाद्वारे कमी करण्याची आवश्यकता वाढते [९][१०][११].

ला नीना सहसा तीव्र हवामानातील घटनांशी जोडला जातो, जसे की अटलांटिकमध्ये चक्रीवादळांच्या संख्येत वाढ, जो जागतिक हवामान प्रणालीवर त्याचा परिणाम दर्शवतो. ऐतिहासिक दृष्ट्या, १९८८-८९ च्या तीव्र ला नीना घटनेने संपूर्ण जगात हवामानातील अनियमितता निर्माण केली होती, ज्यामुळे या घटनेच्या अनपेक्षित परिणामांची पूर्वसूचना मिळवणे आणि त्यानुसार उपाययोजना करणे महत्त्वाचे ठरते [१२][१३][१४].

ला नीना: कारणे

महासागरीय आणि वातावरणीय प्रक्रियेचा परस्परसंवाद

ला नीना हा पॅसिफिक महासागरातील तापमान आणि व्यापार वाऱ्यांच्या बदलांमुळे निर्माण होणारा हवामान घटक आहे. हा घटक मुख्यतः मध्य आणि पूर्व उष्णकटिबंधीय पॅसिफिकमधील समुद्री पृष्ठभाग तापमान सरासरीपेक्षा कमी असताना दिसून येतो. या घटनेचा प्रभाव महासागरातील करंट्स (वाहने) आणि व्यापार वाऱ्यांवर दिसतो, ज्यामुळे पॅसिफिकमधील जलवायू बदल घडतात.

वॉकर सर्क्युलेशन

ला नीनाच्या कार्यपद्धतीत वॉकर सर्क्युलेशन हा एक मुख्य घटक आहे, जो उष्णकटिबंधीय प्रदेशातील हवेच्या प्रवाहाचा नमुना आहे. सामान्य स्थितीत, वॉकर सर्क्युलेशनमध्ये पूर्वेकडील व्यापार वारे पृष्ठभागावरील गरम पाणी पश्चिमेकडे ढकलतात, ज्यामुळे दक्षिण अमेरिकेच्या किनाऱ्यावर थंड, पोषक-समृद्ध पाण्याची चढती लाट निर्माण होते. ला नीना दरम्यान, हे पूर्वेकडील व्यापार वारे अधिक तीव्र होतात, ज्यामुळे ही चढती प्रक्रिया अधिक तीव्र होते आणि पूर्व पॅसिफिकमध्ये पृष्ठभाग तापमान आणखीन कमी होते. या प्रक्रियेमुळे पुन्हा थंड पाण्याचा प्रवाह वाढतो आणि हा थंडावा वाढण्यास प्रोत्साहन मिळते, ज्यामुळे ला नीना अधिक तीव्र होते [१][२].

वातावरणीय परिस्थिती

ला नीनाशी विशिष्ट वातावरणीय परिस्थितीदेखील जोडलेली असते. तीव्र व्यापार वारे केवळ समुद्री पृष्ठभाग तापमान कमी करत नाहीत, तर ते ढगांची निर्मिती आणि पर्जन्याच्या नमुन्यांनाही प्रभावित करतात. ला नीनादरम्यान, पूर्व पॅसिफिकमध्ये कोरडे हवामान असते, तर इंडोनेशिया आणि आसपासच्या प्रदेशांमध्ये पर्जन्यमान वाढते. त्यामुळे पश्चिम पॅसिफिकमध्ये हवेचा दाब कमी होतो आणि पूर्वेकडील भागात दाब वाढतो, ज्यामुळे ला नीना स्थिती अधिक स्थिर होते [१५][२][४].

विलंबित नकारात्मक प्रतिसाद (Delayed Negative Feedbacks)

ला नीना आणि तिची उलट स्थिती एल निनो यांच्यातील संक्रमण विविध प्रतिसादांवर अवलंबून असते. या प्रतिसादांमध्ये “वॉर्म वॉटर व्हॉल्यूम” (WWV) हा महत्त्वाचा घटक आहे, जो महासागरातील तापमान बदलांची पूर्वसूचना देतो. WWV पॅसिफिक महासागरातील पृष्ठभाग तापमान बदलांवर प्रभाव टाकतो, ज्यामुळे समुद्र-वातावरण यंत्रणा अधिक समजण्यास मदत होते [१६][२].

मानवी प्रभाव

ला नीना सृजन करणाऱ्या नैसर्गिक प्रक्रियांचा अभ्यास नीट झाला असला, तरी संशोधनातून सूचित होत आहे की हवामान बदल यावर परिणाम करू शकतो. मानवी क्रियांमुळे होणारे तापमान वाढीचे परिणाम महासागराच्या तापमानातील बदल, विविधता आणि अत्यंत हवामान घटकांना प्रोत्साहन देऊ शकतात, ज्यामुळे ला नीना घटनेची वारंवारता आणि तीव्रता वाढण्याची शक्यता आहे [९].

ला नीनाचे वैशिष्ट्ये

सामान्य वैशिष्ट्ये

ला नीना ही घटना मुख्यतः मध्य आणि पूर्व पॅसिफिक महासागरात सरासरीपेक्षा कमी समुद्र पृष्ठभाग तापमानाने दर्शवली जाते, ज्याचा जागतिक हवामानाच्या नमुन्यांवर लक्षणीय प्रभाव पडतो. एल निनोला पूरक असलेली ही घटना एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) चक्राचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. महासागराच्या तापमानातील बदलांमुळे हवामानात विशिष्ट बदल होतात, ज्यामुळे विविध हवामान परिणाम घडतात.

महासागरीय आणि वातावरणीय परस्परसंवाद

ला नीनाच्या घटनेदरम्यान व्यापार वाऱ्यांचे (Trade Winds) बळ वाढते, ज्यामुळे दक्षिण अमेरिकेच्या किनाऱ्यावरील थंड पाण्याची चढती लाट अधिक तीव्र होते. या प्रक्रियेमुळे पूर्व पॅसिफिकमध्ये तापमान कमी होते, तर पश्चिम पॅसिफिकमध्ये गरम पाणी साचते [३][४]. वातावरणीय प्रतिसादात वाऱ्यांच्या नमुन्यांमध्ये बदल होतात, ज्यामुळे पश्चिम पॅसिफिकमध्ये जास्त पर्जन्यमान, तर पूर्वेकडील भागात कोरडे हवामान अनुभवायला मिळते. उदाहरणार्थ, ला नीनाच्या वर्षात पूर्व आफ्रिकेत पाऊस कमी पडतो, तर आग्नेय आशिया आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये पावसाचे प्रमाण वाढते [१७][१८].

हवामानावर प्रभाव

ला नीनाचे जागतिक हवामानावर ठळक परिणाम होतात. उत्तर अमेरिकेत उत्तर-पश्चिम भागात थंड आणि ओले हवामान निर्माण होऊ शकते, तर दक्षिणेकडील राज्यांमध्ये उष्ण आणि कोरडे हवामान पाहायला मिळू शकते [३][५]. तसेच, कॅलिफोर्निया आणि नेवाडासारख्या प्रदेशांमध्ये दुष्काळाच्या स्थितीला सामोरे जावे लागू शकते. भारतीय उपखंडात मॉन्सून ऋतू तीव्र होणे हे ला नीनाच्या वर्षांमध्ये नेहमीचे असते [६].

अत्यंत हवामान घटकांवर प्रभाव

ला नीना अधिक तीव्र आणि वारंवार हवामानातील तीव्र घटना घडविण्यात योगदान देते. उदाहरणार्थ, अटलांटिकमधील चक्रीवादळांची क्रियाशीलता वाढल्याने हवामानात अधिक तीव्रता येते, कारण कॅरिबियनमध्ये वाऱ्याचा दबाव कमी होत असल्याने चक्रीवादळांच्या निर्मितीला अनुकूल परिस्थिती मिळते [३][४]. याशिवाय, ला नीनामुळे जेट स्ट्रीमच्या (Jet Stream) मार्गात बदल होऊन विविध प्रदेशांमध्ये वादळांचे आणि पर्जन्यमानाचे वितरण बदलू शकते.

ला नीनाचे परिणाम

प्रादेशिक परिणाम

उत्तर अमेरिका

उत्तर अमेरिकेत ला नीनाचा प्रभाव खूप व्यापक आहे कारण तेथे विविध भौगोलिक वैशिष्ट्ये आहेत. पॅसिफिक उत्तर-पश्चिम प्रदेशात पावसाचे प्रमाण वाढते, तर दक्षिणेकडील राज्यांमध्ये दुष्काळासारखी स्थिती उद्भवू शकते. या हवामानातील तफावतीमुळे कृषी उत्पादनात अडचणी येऊ शकतात, कारण स्थानिक हवामानातील बदलांमुळे पीक उत्पादनात मोठ्या प्रमाणावर फरक पडतो. हवामानातील अनपेक्षित बदलांमुळे शेतकऱ्यांना पिके वाढवण्यासाठी अधिक तयारी करावी लागते, ज्यामुळे कृषी उत्पादनावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो [७][८].

लॅटिन अमेरिका

लॅटिन अमेरिकेत ला नीनामुळे कृषी उत्पादनावर गंभीर परिणाम होऊ शकतात. विशेषतः मका आणि सोयाबीनच्या पेरणी हंगामात अर्जेंटिना आणि उरुग्वे यांसारख्या प्रदेशांमध्ये पीक उत्पादन कमी होण्याची शक्यता असते. ऐतिहासिक नोंदींवरून असे दिसून आले आहे की ला नीना स्थितीत उरुग्वेमध्ये मक्याचे उत्पादन ५.४% ने घटले आहे [१२][१९]. २०२३-२०२४ या काळातील ला नीना घटनेमुळे शेतकऱ्यांना स्थिर हवामानाच्या अपेक्षेपेक्षा मोठे धोके निर्माण होण्याची शक्यता आहे.

आशिया आणि पॅसिफिक

आशिया आणि पॅसिफिक प्रदेशात ला नीना हवामानावर मोठा प्रभाव टाकते. काही प्रदेशांमध्ये पावसाचे प्रमाण वाढल्याने पूर आणि पिकांची हानी होऊ शकते, तर काही ठिकाणी दुष्काळसदृश्य परिस्थिती उद्भवू शकते. या आपत्तींमुळे विशेषतः ग्रामीण गरीब लोकांना अधिक आर्थिक आणि सामाजिक संकटांचा सामना करावा लागतो, कारण त्यांचा उपजीविका मुख्यतः शेतीवर अवलंबून असतो [१९][२०].

सामान्य परिणाम

ला नीना हा एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) चक्राचा भाग आहे आणि त्याचा जागतिक हवामान, कृषी, आणि अर्थव्यवस्थेवर लक्षणीय परिणाम होतो. पॅसिफिक महासागराच्या मध्य आणि पूर्व भागात समुद्री पृष्ठभागाचे तापमान कमी झाल्याने वातावरणीय प्रवाहात बदल होतो. या बदलामुळे उत्तर अमेरिकेच्या पॅसिफिक उत्तर-पश्चिम भागात पर्जन्यमान वाढते, तर दक्षिण कॅलिफोर्निया, कॅन्सास आणि टेक्सास या भागात कोरडे हवामान निर्माण होते [७][८].

सागरी परिसंस्था

ला नीना फक्त स्थलांतरित परिणामांवरच मर्यादित राहत नाही, तर सागरी परिसंस्थेलाही प्रभावित करते. या घटनेदरम्यान पोषक-समृद्ध पाण्याची चढती लाट (upwelling) अधिक तीव्र होते, ज्यामुळे फायटो प्लँक्टनची उत्पादनक्षमता वाढू शकते. तथापि, या बदलामुळे सागरी अन्न साखळीत तफावत निर्माण होऊन माशांच्या संख्येवर आणि सागरी परिसंस्थेच्या आरोग्यावर परिणाम होतो, जो हवामानातील बदलांचा परिसंस्थेशी संबंध दर्शवतो [२१][२२].

ला नीना वि. एल निनो

ला नीना आणि एल निनो हे एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) चक्राचे दोन मुख्य टोक दर्शवतात. हे हवामान घटक पॅसिफिक महासागरातील समुद्र पृष्ठभाग तापमानाच्या आवर्तनांवर आधारित असतात. ऐतिहासिक नोंदी दर्शवतात की, एल निनो घटना ला नीना पेक्षा किंचित अधिक वारंवारता दाखवतात. १९५० पासून एल निनो २५ वेळा तर ला नीना २४ वेळा दिसून आली आहे. मात्र, ला नीना सहसा सलग हिवाळ्यांत आढळते, जे एल निनो घटनेत सहसा आढळत नाही [१३].

निर्मितीचे यंत्रणा

या दोन्ही घटकांमधील मुख्य फरक व्यापार वारे आणि महासागर तापमानाच्या वर्तनात असतो. एल निनो घटनेत व्यापार वारे कमी होते, ज्यामुळे गरम पाणी मध्य आणि पूर्व पॅसिफिकमध्ये जमा होते. याउलट, ला नीना घटनेत व्यापार वारे अधिक तीव्र होऊन गरम पाणी पश्चिमेकडे ढकलले जाते आणि पूर्व पॅसिफिकमध्ये थंड पाण्याचा प्रवाह वाढतो [२३]. परिणामतः, ला नीना घटनेत वातावरणीय प्रतिक्रिया तुलनेने पश्चिमेकडे अधिक लक्ष केंद्रित करते, तर एल निनो अधिक व्यापक परिणाम दर्शवतो [१३].

वारंवारता आणि कालावधी

दोन्ही घटना साधारणत: डिसेंबरमध्ये सर्वोच्च टप्प्यावर पोहोचतात आणि सरासरी नऊ महिने टिकतात. सहसा जूनमध्ये सुरुवात होऊन एप्रिलपर्यंत त्यांचा शेवट होतो [२४][२५]. एल निनो घटनेनंतर सहसा हवामानात तटस्थ स्थिती परतते, ज्याची शक्यता ३७-५६% असते. याउलट, ला नीना घटनेनंतर सलग दुसऱ्या वर्षी देखील तीच घटना होण्याची २८% शक्यता असते [२६].

जागतिक प्रभाव

ला नीना आणि एल निनो हे जागतिक स्तरावर वेगवेगळे परिणाम घडवतात. उदाहरणार्थ, ला नीना वर्षांमध्ये उत्तर अमेरिकेच्या पॅसिफिक उत्तर-पश्चिम भागात पर्जन्यमान वाढते, तर दक्षिण कॅलिफोर्नियामध्ये कोरडे हवामान अनुभवले जाते. याउलट, एल निनो सामान्यतः जागतिक तापमान वाढवतो, तर ला नीना सामान्यतः ग्लोबल तापमान कमी करण्याकडे झुकते, ज्याचा दीर्घकालीन तापमानातील घसरणीवर परिणाम होतो [२४].

महासागर-वातावरण परस्परसंवाद

ENSO चक्राच्या गतिशीलतेचा अभ्यास करण्यासाठी महासागर आणि वातावरणाच्या परस्पर प्रभावांचे महत्त्व आहे. उदाहरणार्थ, ला नीना घटनेदरम्यान पूर्व पॅसिफिकमध्ये समुद्र पृष्ठभाग तापमान कमी झाल्यामुळे उष्णकटिबंधीय पर्जन्यमानाची पुनर्रचना होते, ज्यामुळे इंडोनेशियाच्या दिशेने पर्जन्यमान अधिक केंद्रीत होते [२५]. हे बदल केवळ तात्कालिक हवामानावरच नव्हे तर दीर्घकालीन परिसंस्थांवरही परिणाम करतात, विशेषतः कोरल रीफ्ससारख्या नाजूक परिसंस्थांवर, ज्या तापमानातील लहान बदलांवर अत्यंत संवेदनशील असतात [२२].

ऐतिहासिक घटना

ला नीना घटनेने ऐतिहासिकदृष्ट्या जागतिक हवामान आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थांवर महत्त्वपूर्ण परिणाम केले आहेत. सर्वात तीव्र ला नीना घटनांपैकी एक १९८८-८९ दरम्यान घडली होती, जेव्हा महासागराचे तापमान सरासरीपेक्षा ७°F ने कमी झाले होते [१२]. या घटनेने विविध प्रदेशांमध्ये हवामानात मोठी तफावत निर्माण करण्याची क्षमता दर्शवली होती.

ऑस्ट्रेलिया

ऑस्ट्रेलियामध्ये ला नीना वर्षांमध्ये सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस पडल्याची ऐतिहासिक नोंदी आहेत, जे एल निनोशी संबंधित कोरड्या हवामानाच्या स्थितीच्या पूर्णतः विरोधात आहे [२७]. १९०३ ते १९०४ दरम्यान आलेल्या ला नीना घटनांदरम्यान पाऊस काही प्रमाणात वाढला होता, जो १९०२ आणि १९०५ मधील एल निनोच्या दुष्काळामुळे प्रभावित क्षेत्रांमध्ये आल्यामुळे दुष्काळाची स्थिती कमी झाली.

उत्तर अमेरिका

उत्तर अमेरिकेतही ला नीनाचा परिणाम दिसून येतो. पॅसिफिक उत्तर-पश्चिम भागात या घटनेमुळे पर्जन्यमान वाढते, तर दक्षिण कॅलिफोर्निया आणि टेक्साससारख्या राज्यांमध्ये कोरडे हवामान अनुभवले जाते [८]. या हवामानातील तफावत ENSO चक्राचे जटिल परिणाम दाखवते, कारण त्याच देशात वेगवेगळ्या प्रदेशांमध्ये भिन्न कृषी परिणाम दिसून येतात.

ऐतिहासिक विश्लेषण

ला नीना आणि एल निनो या घटकांनी शतकानुशतके हवामान आणि सामाजिक-आर्थिक परिस्थितींवर परिणाम केले आहेत. ७०० वर्षांवरील संशोधनानुसार, विविध ला नीना आणि एल निनो घटनांनी सातत्याने हवामानाच्या नमुन्यांवर आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर परिणाम केले आहेत [१४]. या घटनांचे ऐतिहासिक नोंदींवरील प्रभाव पाहता, हवामानाच्या दीर्घकालीन पूर्वानुमानांमध्ये ला नीनाचे महत्त्व आणि परिणाम लक्षात घेणे आवश्यक ठरते.

ला नीना: निरीक्षण आणि पूर्वानुमान

निरीक्षण पद्धती

ला नीना घटनांचे निरीक्षण आणि अंदाज लावण्यासाठी महासागर आणि वातावरणीय परिस्थितींचे परीक्षण करणाऱ्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानांचा वापर केला जातो. नॅशनल ओशनिक अँड अॅटमॉस्फेरिक ॲडमिनिस्ट्रेशन (NOAA) पॅसिफिक महासागरात बुईंच्या नेटवर्कद्वारे समुद्री पृष्ठभाग तापमान, हवेचे तापमान, प्रवाह, वारे, आणि आर्द्रता यासारख्या महत्वाच्या घटकांची मोजणी करते. सुमारे ७० ठिकाणी असलेल्या या बुई नेटवर्कद्वारे गॅलापागोस बेटांपासून ते ऑस्ट्रेलियापर्यंत दैनंदिन डेटा संकलित केला जातो, जो एल निनो आणि ला नीना घटनांचे संशोधन करण्यासाठी अत्यावश्यक ठरतो [२८].

पूर्वानुमान तंत्रज्ञान

ला नीनाचे अचूक पूर्वानुमान करण्यासाठी दोन मुख्य तंत्रांचा वापर केला जातो: सांख्यिकीय (आमसिक) पूर्वानुमान आणि गतिक (डायनामिक) पूर्वानुमान. सांख्यिकीय पद्धतीमध्ये भूतकाळातील ला नीना घटनांशी संबंधित हवामान नमुन्यांचा अभ्यास करून अंदाज बांधला जातो. ही पद्धत ठराविक संदर्भांमध्ये उपयुक्त ठरली आहे, परंतु गतिक पद्धतीत ग्लोबल हवामान मॉडेल्सचा वापर करून महासागर-वातावरणातील संवादाचे अनुकरण केले जाते, ज्यामुळे अधिक स्थिर आणि विश्वासार्ह हंगामी हवामानाचे अंदाज लावले जातात [१९][१३].

एनसेंबल पूर्वानुमान प्रणाली (Ensemble Prediction Systems)

ENSO (एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन) साठी विकसित एनसेंबल पूर्वानुमान प्रणाली (EPS) ला नीनाचे अचूक अंदाज लावण्यासाठी विशेष प्रभावी ठरली आहे. चीनमधील ॲटमॉस्फेरिक फिजिक्सच्या संस्थेने विकसित केलेली ही प्रणाली एनसेंबल कालमन फिल्टर (EnKF) तंत्र वापरते, ज्यामुळे प्रारंभिक परिस्थिती आणि अंदाज प्रक्रियेमधील अनिश्चितता विचारात घेतली जाते. या प्रणालीने भूतकाळातील अंदाजांवर आधारित प्रयोगांमधून एक वर्षापर्यंतच्या ENSO घटनांचे अचूक अंदाज लावले आहेत [२९][१६].

डेटा वापर आणि विश्लेषण

बुई डेटाशिवाय विविध डेटासेट्सचा वापर करून अंदाजांचा अचूकपणा वाढवला जातो. उदाहरणार्थ, NOAA चे ओप्टीमम इंटरपोलेशन (OI) समुद्र पृष्ठभाग तापमान विश्लेषण आणि NCEP ग्लोबल ओशन डेटा असिमिलेशन सिस्टमद्वारे संकलित महासागर तापमानाचे उपपृष्ठ डेटा ला नीनाच्या विकासामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात [१६]. त्याचबरोबर, हावमोलर (Hovmoller) आरेखांचा वापर करून वातावरणीय घटकांमधील काळानुसार बदलांचे दृश्य स्वरूप तयार केले जाते, ज्यामुळे संशोधकांना महत्त्वाचे नमुने ओळखण्यात मदत होते [२९][२२].

ला नीना: प्रतिबंध आणि अनुकूलन

प्रभावांचा आढावा

ला नीना, एल निनोसारखीच, शेती, हवामान, आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थांवर लक्षणीय परिणाम करते, विशेषत: हवामान धक्क्यांना संवेदनशील प्रदेशांमध्ये. कंबोडिया, लाओस, म्यानमार, फिलिपिन्स, आणि व्हिएतनाम यांसारख्या देशांमध्ये शेतीतून एकूण GDP च्या १३-३०% पर्यंत उत्पन्न मिळते आणि रोजगाराचा ४०-६८% हिस्सा कृषी क्षेत्रावर अवलंबून आहे, ज्यामुळे या देशांमध्ये गंभीर प्रभाव दिसतो [२०]. त्यामुळे, ला नीना घटनेच्या नकारात्मक परिणामांचा प्रभाव कमी करण्यासाठी प्रभावी प्रतिबंधात्मक धोरणांची गरज आहे.

धोरण हस्तक्षेप

ला नीना-संबंधित नुकसानींचा सामना करण्यासाठी विविध धोरण हस्तक्षेप सुचवले गेले आहेत, ज्यात दुष्काळ सहन करणाऱ्या पिकांचे वाण, सिंचन यंत्रणांचा विस्तार, तांदूळ निर्यात प्रतिबंध, आणि अन्न साठवण व वितरण प्रणालीचा विकास यांचा समावेश आहे. याशिवाय, सामाजिक सुरक्षा कवच वाढवणे आणि अन्न आयात अनुदाने लागू करणेही महत्त्वाचे मानले गेले आहे [२०]. एकत्रितपणे हे उपाय प्रभावी मानले जातात, जे अत्यंत हवामानातील अस्थिरतेमुळे होणारे आर्थिक नुकसान कमी करण्यास मदत करतात [२०].

पूर्वसूचना क्रियाकलाप

ला नीनामुळे होणारे संभाव्य नुकसान कमी करण्यासाठी पूर्वसूचना कृती महत्त्वपूर्ण ठरतात. अन्न आणि कृषी संघटना (FAO) ने आपल्या ला नीना प्रत्युत्तर कृती आणि प्रतिसाद योजना (Anticipatory Action and Response Plan) द्वारे जागतिक कृतीचे आवाहन केले आहे. या योजनेत उच्च जोखमीच्या ग्रामीण समुदायांना, हवामान संकटे येण्याआधीच आवश्यक समर्थन दिले जाते [३०]. FAO १०.५ दशलक्ष लोकांना मदत करण्यासाठी सुमारे $३१८ दशलक्ष निधी गोळा करण्यासाठी कार्यरत आहे [३०].

पूर्वानुमानाचे महत्त्व

ला नीनासारख्या घटनांसाठी पूर्वानुमान क्षमतांचा विकास करणे महत्त्वाचे आहे, कारण योग्य तयारीने देशांना अनुकूलनासाठी अधिक चांगल्या योजना तयार करता येतात. हवामान बदलामुळे ला नीनाचे परिणाम अधिक तीव्र होत असल्याने हवामान प्रतिबंध आणि अनुकूलन या दोन्ही पद्धतींचा वापर करणे आवश्यक आहे [१०]. या दुहेरी दृष्टिकोनातून तात्कालिक जोखमींवर मात करता येते आणि दीर्घकालीन शाश्वतता आणि प्रतिकारशक्ती वाढवता येते.

सामुदायिक सहभाग आणि समर्थन

ला नीनाचे परिणाम कमी करण्यासाठी स्थानिक समुदाय, शेतकरी, आणि आदिवासी गटांचा सहभाग महत्त्वपूर्ण आहे. आपत्ती जोखमी व्यवस्थापन आणि कृषी नियोजनात या गटांचा सहभाग त्यांच्या स्थानिक अडचणींवर योग्य उपाययोजना करण्यासाठी आवश्यक आहे [११]. त्वरित प्रतिसाद प्रणालींची स्थापना आणि प्रतिकूल हवामानाला प्रतिरोध करणाऱ्या कृषी घटकांचे वितरण हे देखील संभाव्य नुकसान कमी करण्यासाठी प्रभावी उपाय आहेत [११].

ला नीना २०२४-२५: संभाव्य अंदाज

नोव्हेंबर २०२४ पर्यंत, हवामान संशोधन संस्थांनी २०२४-२५ च्या कालावधीसाठी ला नीना परिस्थितीच्या विकासावर बारीक लक्ष ठेवले आहे. अमेरिकेच्या क्लायमेट प्रेडिक्शन सेंटर (CPC) च्या अंदाजानुसार, सप्टेंबर ते नोव्हेंबर २०२४ दरम्यान ला नीना होण्याची सुमारे ६०% शक्यता आहे, जी जानेवारी ते मार्च २०२५ पर्यंत कायम राहण्याची अपेक्षा आहे (cpc.ncep.noaa.gov). तथापि, या वेळी ला नीना घटना कमजोर आणि अल्पकालीन असण्याची शक्यता आहे (foxweather.com).

ला नीना हा घटक मध्य आणि पूर्व पॅसिफिक महासागरात सरासरीपेक्षा कमी समुद्री पृष्ठभाग तापमानाने दर्शवला जातो, जो जागतिक हवामानावर परिणाम करतो. साधारणत: यामुळे आग्नेय आशिया आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये पर्जन्यमान वाढते, तर अमेरिकेच्या काही भागात कोरडे हवामान अनुभवले जाते. भारतात, ला नीना सहसा मॉन्सून क्रियाशीलतेत वाढ दर्शवते, ज्यामुळे सरासरीपेक्षा अधिक पाऊस पडण्याची शक्यता असते.

हवामान तज्ञांनी सांगितले आहे की, ला नीना हंगामी हवामानातील बदल घडवतो, परंतु त्याचा प्रभाव प्रदेशीय घटकांवर अवलंबून असतो. या हंगामात समुद्र आणि वातावरणीय परिस्थितींवर सतत निरीक्षण ठेवले जाईल, ज्यामुळे हवामान अंदाज वेळोवेळी अद्यतनित केले जातील.

भारतीय उपखंडावर आणि भारतीय राज्यांवर ला नीनाचा प्रभाव

ला नीना भारत आणि संपूर्ण भारतीय उपखंडावर लक्षणीय हवामानविषयक परिणाम घडवतो. सरासरीपेक्षा थंड समुद्र पृष्ठभाग तापमानामुळे वातावरणीय परिस्थिती बदलते, ज्याचा भारतातील पावसाळा आणि थंडीत विशेष प्रभाव दिसतो. सामान्यतः, ला नीनामुळे भारतीय उपखंडात मॉन्सून अधिक सक्रिय होतो, ज्यामुळे सरासरीपेक्षा अधिक पर्जन्यमान आणि थंड हिवाळ्याची स्थिती अनुभवली जाते.

भारतीय राज्यांवर परिणाम

उत्तरेकडील राज्ये

ला नीनाच्या वर्षांमध्ये उत्तर भारतात पावसाळ्याच्या वेळी अधिक पाऊस पडण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे हिमालयातील नद्यांचा जलस्तर वाढतो. या पावसामुळे उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश, आणि जम्मू-कश्मीरसारख्या पर्वतीय राज्यांमध्ये पूर येण्याची स्थिती निर्माण होऊ शकते. पाऊस जास्त असल्यामुळे हिमालयातील भूक्षयाचीही जोखीम वाढते.

पूर्वेकडील राज्ये

पूर्व भारतातील राज्ये जसे की बिहार, पश्चिम बंगाल आणि आसाम, येथे ला नीना घटनांदरम्यान पावसाचा जोर वाढतो, ज्यामुळे पूर येण्याची शक्यता वाढते. या राज्यांमध्ये अतिवृष्टीमुळे शेतीचे नुकसान होते, तर गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांच्या पूर स्थितीमुळे मोठ्या प्रमाणात जनजीवन विस्कळीत होते.

मध्य भारत

मध्य भारतात, विशेषतः मध्य प्रदेश, छत्तीसगड आणि ओडिशा, येथे ला नीनामुळे पावसाळा अधिक तीव्र होऊ शकतो, ज्याचा शेती आणि पिकांवर चांगला परिणाम होऊ शकतो. तांदूळ, कापूस, आणि इतर खरीप पिकांच्या उत्पादनात वाढ दिसून येऊ शकते. तथापि, अतिपाऊस झाल्यास पिकांच्या नुकसानीचीही शक्यता असते.

दक्षिण भारत

ला नीनामुळे दक्षिण भारतातील मॉन्सूनला अधिक चालना मिळते, ज्याचा परिणाम केरळ, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, आणि तमिळनाडू या राज्यांवर होतो. या राज्यांमध्ये अधिक पाऊस पडल्यामुळे शेतीला लाभ होतो, परंतु तामिळनाडूसारख्या राज्यांमध्ये पूरस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता वाढते, विशेषतः नद्या आणि जलाशयांवर वाढलेला दाब लक्षात घेता.

पश्चिम भारत

महाराष्ट्र आणि गुजरातसारख्या राज्यांमध्ये ला नीनाचा प्रभाव कमी प्रमाणात दिसतो, परंतु काही वेळा या प्रदेशांमध्ये पावसाळ्यात पर्जन्यमान वाढण्याची शक्यता असते. विशेषतः महाराष्ट्रातील मराठवाडा आणि विदर्भ या दुष्काळप्रवण भागांमध्ये पाऊस जास्त झाल्यास शेतकऱ्यांना दिलासा मिळू शकतो.

शेती आणि अर्थव्यवस्थेवर परिणाम

ला नीना घटनेचा थेट परिणाम भारतीय शेतीवर होतो. अतिवृष्टीमुळे खरीप पिकांचे उत्पादन वाढते, परंतु अतिपाऊस झाल्यास पिकांचे नुकसान होऊ शकते, ज्याचा परिणाम शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर होतो. अधिक उत्पादनामुळे काहीवेळा अन्नधान्याच्या किमती कमी होतात, तर पूरस्थितीमुळे जनजीवन विस्कळीत होते. आर्थिक दृष्टिकोनातून, ला नीनाचा सकारात्मक परिणाम असेल तरी त्याचे व्यवस्थापन महत्त्वाचे ठरते.

ला नीनामुळे भारतीय उपखंडात अधिक मॉन्सून पाऊस आणि काही भागात थंडी अनुभवली जाते. त्याचे प्रभाव विविध राज्यांमध्ये वेगवेगळे असतात, ज्यामुळे शेती, जलसंधारण, आणि आपत्ती व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने तयारीची आवश्यकता असते.

संदर्भ सूची

1. Walker circulation – Wikipedia
2. El Niño and La Niña: Frequently asked questions – NOAA Climate.gov
3. El Niño & La Niña (El Niño-Southern Oscillation) – NOAA Climate.gov
4. The Rise of El Niño and La Niña – NOAA Climate.gov
5. Effective ENSO Amplitude Forecasts
6. El Niño: Economic devastation and how it intersects with climate change
7. El Niño and La Niña Explained | Ocean Today
8. La Niña has peaked, but impacts continue – public.wmo.int
9. Influence of El Niño and La Niña on Southwest Rainfall
10. Where does global warming go during La Niña? – NOAA Climate.gov
11. La Nina Definition, Causes, and Impacts – ThoughtCo
12. El Niño and La Niña: Their Impact on the Environment
13. La Niña: Implications For Agribusiness Markets in North America
14. La Niña: Implications For Agribusiness Markets in Latin America
15. Enhancing Resilience to Extreme Climate Events
16. Striking a Balance: Managing El Niño and La Niña in the East Asia
17. What are El Niño and La Niña and how do they affect …
18. Global patterns and impacts of El Niño events on coral reefs: A … – PLOS
19. October 2021 ENSO update: La Niña is here! | NOAA Climate.gov
20. World of Change: El Niño, La Niña, and Rainfall – NASA Earth Observatory
21. La Niña is finishing an extremely unusual – The Conversation
22. ENSO FAQ – Climate Prediction Center
23. Australia may be facing another La Niña summer.
24. Effects of the El Niño–Southern Oscillation in Australia
25. New data and tools bring a deeper understanding of El Niño
26. La Niña – National Geographic Society
27. Key Processes on Triggering the Moderate 2020/21 La Niña Event
28. FAO urges swift action as La Niña threatens global food security
29. El Niño climate events cost tropical countries trillions of dollars
30. Anticipating the La Niña Phenomenon