कोथिंबीर (Coriander) हे भारतीय खाद्यसंस्कृतीतील एक महत्त्वाचे आणि लोकप्रिय पिक आहे. याच्या पानांचा वापर चटणी, कोशिंबीर, सूप, आणि विविध खाद्यपदार्थांमध्ये केला जातो. कोथिंबीरमध्ये अ जीवनसत्त्व, क जीवनसत्त्व, आणि पोटॅशियम, लोह यांसारखी खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात. यामुळे कोथिंबीर आहारासाठी पोषक आणि आरोग्यवर्धक मानली जाते. कोथिंबीरला आयुर्वेदातही महत्त्व आहे, कारण तिचे औषधी गुणधर्म आहेत. महाराष्ट्रातील नाशिक, पुणे, कोल्हापूर, आणि सोलापूर येथे कोथिंबीरीची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते. कोथिंबीर हे नगदी पीक असल्याने शेतकऱ्यांसाठी उत्पन्नाचे एक महत्त्वाचे साधन ठरते.
हवामान आणि जमीन
कोथिंबीरीच्या पिकाची योग्य वाढ आणि उत्पादनासाठी योग्य हवामान आणि माती निवडणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
हवामान
- तापमान: कोथिंबीरीसाठी आदर्श तापमान २० ते ३० अंश सेल्सिअस आहे. कमी तापमानात पिकाची वाढ मंदावते, तर जास्त तापमानामुळे पानांची गुणवत्ता कमी होते.
- हवामानाची गरज: कोथिंबीरीसाठी सौम्य आणि कोरडे हवामान योग्य असते. दमट हवामानामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, त्यामुळे कोरडे हवामान पिकाच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते.
- आर्द्रता: कोथिंबीरीच्या पिकाला ६५% ते ७५% आर्द्रता आवश्यक असते. जास्त आर्द्रता असल्यास पानांवर बुरशी आणि करप्याचा प्रादुर्भाव दिसू शकतो.
जमीन
- जमिनीचे प्रकार: मध्यम ते हलक्या जमिनीत कोथिंबीर चांगली वाढते. माती भुसभुशीत, सुपीक, आणि पाण्याचा निचरा होणारी असावी.
- सामू (pH): जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा. अत्यंत आम्लीय किंवा क्षारीय माती कोथिंबीरच्या पिकासाठी योग्य नाही.
- जमिनीची तयारी: जमिनीत शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळल्यास मातीची सुपीकता वाढते. नांगरणी आणि कुळवणी करून माती भुसभुशीत करावी, ज्यामुळे मुळांना योग्य पोषणतत्त्वे मिळतात.
लागवडीचा हंगाम
कोथिंबीर हे वर्षभर घेतले जाणारे पीक आहे. मात्र, योग्य हंगामात लागवड केल्यास उत्पादन आणि गुणवत्तेत वाढ होते. महाराष्ट्रात खरीप, रब्बी, आणि उन्हाळी या तिन्ही हंगामांमध्ये कोथिंबीरीची लागवड केली जाते.
खरीप हंगाम
- लागवड कालावधी: खरीप हंगामात कोथिंबीरची लागवड जून ते ऑगस्ट महिन्यांमध्ये केली जाते.
- फायदे: या हंगामात पावसामुळे जमिनीला ओलावा चांगला मिळतो, ज्यामुळे पिकाची वाढ चांगली होते. पिकाला कमी सिंचनाची गरज भासते.
- उत्पादन: खरीप हंगामात हेक्टरमागे १०० ते १५० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
रब्बी हंगाम
- लागवड कालावधी: रब्बी हंगामात लागवड ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात केली जाते.
- फायदे: थंड हवामानात कोथिंबीरीची पानं अधिक हिरवी आणि ताजी राहतात. या हंगामात रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- उत्पादन: रब्बी हंगामात हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
उन्हाळी हंगाम
- लागवड कालावधी: उन्हाळी हंगामात लागवड फेब्रुवारी ते एप्रिल महिन्यांमध्ये केली जाते.
- फायदे: उन्हाळ्यात कोथिंबीरला बाजारात अधिक मागणी असते. मात्र, पाण्याची गरज जास्त असल्याने सिंचनाचे व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे.
- उत्पादन: उन्हाळी हंगामात हेक्टरमागे १०० ते १२५ क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
सुधारित जाती
कोथिंबीरच्या सुधारित जातींचा वापर केल्यास पिकाची गुणवत्ता आणि उत्पादन वाढते. विविध हंगामांसाठी योग्य जाती निवडल्यास शेतकऱ्यांना चांगला फायदा मिळतो.
पुसा सुवर्ण
- वैशिष्ट्ये: ही जात अधिक उत्पादन देणारी असून, पानं गडद हिरवी आणि चमकदार असतात. या जातीची वाढ जलद होते.
- वाढीचा कालावधी: ३० ते ३५ दिवसांत तयार होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे २०० ते २५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
पुसा हायब्रिड
- वैशिष्ट्ये: ही संकरीत जात रोगप्रतिकारक असून, पाने मोठी आणि आकर्षक हिरव्या रंगाची असतात.
- वाढीचा कालावधी: ४० ते ४५ दिवसांत फळ तयार होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे २५० ते ३०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का अंकुर
- वैशिष्ट्ये: ही जात विविध हंगामांसाठी योग्य आहे. पानं गडद हिरवी आणि लांबट असतात.
- वाढीचा कालावधी: ३५ ते ४० दिवसांत फळ तयार होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
स्थानिक जाती
- स्थानिक जाती: स्थानिक जातींमध्ये ‘महाराष्ट्रा लोकल’ आणि ‘धनिया लवकर’ यांचा समावेश आहे. या जातींची निवड केल्यास पिकाची गुणवत्ताचांगली मिळते आणि स्थानिक बाजारपेठेत मागणी असते.
- संकरीत जाती: संकरीत जातींमध्ये ‘पुसा हायब्रिड’ आणि ‘अर्का अंकुर’ लोकप्रिय आहेत. या जाती अधिक उत्पादन आणि रोगप्रतिकारक क्षमता देतात.
बियाणे प्रमाण आणि निवड
योग्य बियाणे निवडल्यास आणि पेरणीपूर्वी प्रक्रिया केल्यास उगवण क्षमता वाढते आणि उत्पादन चांगले मिळते. उच्च दर्जाच्या आणि प्रमाणित बियाण्यांचा वापर करून शेतकरी चांगले उत्पन्न घेऊ शकतात.
बियाणे प्रमाण
- प्रमाण: कोथिंबीर लागवडीसाठी प्रति हेक्टर १० ते १२ किलो बियाणे पुरेसे असते.
- बियाणे प्रक्रिया: पेरणीपूर्वी बियाण्यांना थायरम किंवा कॅप्टन पावडरने प्रक्रिया करावी. प्रति किलो बियाण्यास २ ते ३ ग्रॅम पावडर वापरल्यास बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- बियाणे उगवण: बियाण्यांना पेरण्यापूर्वी १२ ते २४ तास पाण्यात भिजवून ठेवावे. यामुळे उगवण दर सुधारतो आणि बियाण्यांचा उगवण कालावधी कमी होतो.
बियाण्यांची निवड
- सुधारित वाण: उच्च दर्जाच्या सुधारित जाती वापरल्यास अधिक उत्पादन मिळते आणि रोगप्रतिकारक क्षमता वाढते. ‘पुसा सुवर्ण’ आणि ‘अर्का अंकुर’ या जातींची निवड फायदेशीर ठरते.
- बियाण्यांची साठवण: बियाणे कोरड्या आणि हवेशीर ठिकाणी साठवावीत. ओलसर ठिकाणी ठेवले असल्यास बियाण्यांची उगवण क्षमता कमी होऊ शकते.
- उगवण चाचणी: बियाण्यांची उगवण चाचणी पेरणीपूर्वी करावी. साधारणतः ८५% किंवा त्याहून जास्त उगवण क्षमता असणारी बियाणे निवडावीत.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
कोथिंबीरच्या पिकाच्या चांगल्या उत्पादनासाठी योग्य पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धतींचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे. जमिनीची तयारी, खते, आणि पेरणी पद्धती यावर पिकाची गुणवत्ता अवलंबून असते.
जमिनीची तयारी
- नांगरणी: जमिनीची उभी आणि आडवी नांगरणी करून माती भुसभुशीत करावी. नांगरणीमुळे मातीतील ढेकळे तुटतात आणि माती हलकी होते.
- कुळवणी: नांगरणी झाल्यानंतर दोन ते तीन कुळवाच्या पाळ्या देऊन जमिनीत सेंद्रिय खत मिसळावे. यामुळे मातीची सुपीकता वाढते.
- सेंद्रिय खतांचा वापर: हेक्टरी २० ते २५ टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे. सेंद्रिय खतामुळे मातीतील पोषणतत्त्वे वाढतात आणि पिकाची वाढ सुधारते.
लागवड पद्धती
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफा तयार करण्यासाठी १ मीटर रुंद, ३ मीटर लांब आणि २० सेंमी उंच वाफा तयार करावा. गादी वाफा पद्धतीने लागवड केल्यास पिकाच्या मुळांना अधिक पोषणतत्त्वे मिळतात आणि उत्पादनात वाढ होते.
- सपाट वाफा पद्धत: सपाट वाफे तयार करण्यासाठी ३० ते ४५ सेंमी अंतरावर ओळी तयार कराव्यात. बी पेरणी करताना बियाणे १५ सेंमी अंतरावर पेरावे आणि पेरणीनंतर मातीच्या थराने झाकावे.
- बी पेरणी: बी पेरणीसाठी ५ ते ७ सेंमी खोलीपर्यंत बियाणे पेरावे. पेरणीनंतर लगेच हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे उगवण चांगली होते.
- रोपे तयार करणे: कोथिंबीरीची पेरणी रोपवाटिकेत केली जाते. साधारणतः २५ ते ३० दिवसांत रोपे लागवडीस तयार होतात. रोपांची उंची १० ते १२ सेंमी असावी.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
कोथिंबीरच्या पिकासाठी योग्य खते आणि पाणी व्यवस्थापन आवश्यक आहे. पोषणतत्त्वांची योग्य मात्रा आणि वेळेवर सिंचन केल्यास उत्पादनात वाढ होते आणि पिकाची गुणवत्ता टिकून राहते.
खते व्यवस्थापन
- सेंद्रिय खते: सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास मातीच्या सुपीकतेत वाढ होते. हेक्टरी २० ते २५ टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे.
- रासायनिक खते: कोथिंबीर पिकासाठी नत्र, स्फुरद, आणि पालाश यांची योग्य मात्रा द्यावी.
- नत्र: ५० किलो नत्र प्रति हेक्टर लागवडीपूर्वी द्यावे. नत्रामुळे पिकाची वाढ जलद होते.
- स्फुरद: २५ ते ३० किलो स्फुरद प्रति हेक्टर जमिनीत मिसळावे. स्फुरद मुळांच्या मजबुतीसाठी उपयुक्त आहे.
- पालाश: २० ते २५ किलो पालाश प्रति हेक्टर लागवडीपूर्वी द्यावे. पालाशामुळे फुलधारणे आणि फळधारणेची क्षमता वाढते.
- वरखत देणे: नत्राचे दोन हप्ते पेरणीनंतर १५ आणि ३० दिवसांनी द्यावेत. यामुळे पिकाची वाढ सुधारते आणि पोषणतत्त्वांची कमतरता भासत नाही.
- जैविक खतांचा वापर: रायझोबियम किंवा पीएसबी जिवाणूंच्या मिश्रणाचा वापर मुळांना अधिक नत्र आणि फॉस्फरस मिळविण्यास मदत करतो.
पाणी व्यवस्थापन
- सिंचन पद्धती: ड्रिप सिंचन पद्धती वापरल्यास पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि मुळांना योग्य प्रमाणात पाणी मिळते.
- सिंचनाची वेळ: कोथिंबीरीच्या पिकाला नियमित सिंचन आवश्यक आहे. उन्हाळ्यात ५ ते ७ दिवसांच्या अंतराने, तर हिवाळ्यात १० ते १२ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.
- ओलावा टिकवणे: मातीतील ओलावा टिकवण्यासाठी मल्चिंग पद्धतीचा वापर करावा. प्लास्टिक मल्चिंग किंवा गवताचे मल्चिंग केल्यास पाण्याचे नुकसान कमी होते.
- सुकवणे: काढणीपूर्वी ५ ते ७ दिवस पाणी देणे बंद करावे, ज्यामुळे पानांची गुणवत्ता टिकून राहते आणि बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण हे कोथिंबीरीच्या पिकासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. योग्य पद्धतींचा अवलंब केल्यास पिकाची गुणवत्ता वाढते आणि तणांचे प्रमाण कमी होते.
आंतरमशागत
- खुरपणी: पेरणीनंतर २ ते ३ आठवड्यांनी पहिली खुरपणी करावी. खुरपणीमुळे माती हलकी होते आणि मुळांना ऑक्सिजनची उपलब्धता वाढते.
- विरळणी: पेरणीनंतर १५ दिवसांनी विरळणी करावी. जोमदार आणि निरोगी रोपांची निवड करून कमजोर रोपांना काढून टाकावे. यामुळे पिकाची गुणवत्ता सुधारते.
- मल्चिंग: कोथिंबीरच्या पिकात मल्चिंग केल्यास तणांचे प्रमाण कमी होते आणि मातीतील ओलावा टिकून राहतो. प्लास्टिक मल्चिंग किंवा गवताचा वापर करावा.
तण नियंत्रण
- तणनाशकांचा वापर: तणांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी पेरणीपूर्वी पेंडीमेथालिन किंवा ऑक्सिफ्लॉरफेन यांसारखी तणनाशके वापरावीत. यामुळे तणांची वाढ कमी होते.
- सेंद्रिय तण नियंत्रण: सेंद्रिय पद्धतीने तण काढण्यासाठी नियमित खुरपणी आणि विरळणी करावी. या पद्धतीने मातीतील सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते आणि पिकाची गुणवत्ता सुधारते.
- तणनाशकाची फवारणी: तणांचा प्रादुर्भाव झाल्यास, १० लिटर पाण्यात ५० मिली पेंडीमेथालिन मिसळून फवारणी करावी. फवारणी करताना तणनाशकाच्या प्रमाणाचे पालन करावे.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
कोथिंबीरच्या पिकावर विविध रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादनात घट येऊ शकते. योग्य नियंत्रण पद्धती आणि फवारणींचा वापर करून पिकाचे संरक्षण करता येते.
प्रमुख रोग
- करपा रोग (Cercospora Leaf Spot): या बुरशीजन्य रोगामुळे पानांवर लहान गोलाकार तपकिरी डाग दिसतात. प्रादुर्भाव वाढल्यास पाने वाळतात आणि झाडाची वाढ थांबते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात ३० ग्रॅम मॅन्कोझेब किंवा २५ ग्रॅम कॉपर ऑक्सिक्लोराईड मिसळून फवारणी करावी. फवारणी दर १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने करावी.
- भुरी रोग (Powdery Mildew): या रोगामुळे पानांवर पांढरे चूर्णासारखे डाग दिसतात. पानांच्या पृष्ठभागावर बुरशी दिसून येते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २० ग्रॅम सल्फर पावडर मिसळून फवारणी करावी. प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी फवारणी दर १५ दिवसांनी करावी.
- डाऊनी मिल्ड्यू (Downy Mildew): पानांच्या खालच्या बाजूवर पिवळे आणि तपकिरी डाग दिसतात. या रोगामुळे पाने गळून पडतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २५ ग्रॅम मेटालॅक्सिल मिसळून फवारणी करावी.
प्रमुख कीड
- मावा (Aphids): मावा कीड पानांचा रस शोषून पिकाची वाढ थांबवते. माव्यामुळे पानांवर चिकट पदार्थ तयार होतो आणि रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली मोनोक्रोटोफॉस किंवा डायमेथोएट मिसळून फवारणी करावी.
- फुलकिडे (Thrips): फुलकिडे पानांचा रस शोषतात, ज्यामुळे पानांवर पांढरे ठिपके दिसतात. फुलकिड्यांच्या प्रादुर्भावामुळे पानांचा आकार कमी होतो.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली मिथिलडिमेटॉन मिसळून फवारणी करावी.
- शेंडेअळी (Pod Borer): शेंडेअळी पानं आणि फुलांचा रस शोषते, ज्यामुळे उत्पादनात घट येते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली क्विनॉलफॉस मिसळून फवारणी करावी.
काढणी आणि उत्पादन
योग्य काढणी पद्धतींचा अवलंब केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते आणि बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो. काढणीची योग्य वेळ आणि प्रक्रिया ठरवणे महत्त्वाचे आहे.
काढणीची योग्य वेळ
- काढणीची वेळ: कोथिंबीरच्या पिकाची काढणी पेरणीनंतर ३० ते ४५ दिवसांमध्ये केली जाते. पाने कोवळी आणि हिरवी असताना काढणी करावी.
- काढणीची पद्धत: पानांचा देठ हाताने किंवा कात्रीने कापून काढावेत. झाडाची मुळे तुटणार नाही याची काळजी घ्यावी.
- काढणीचे अंतर: काढणी दर १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने करावी, ज्यामुळे नवीन पानांची वाढ चांगली होते.
उत्पादन क्षमता आणि प्रतवारी
- उत्पादन क्षमता: कोथिंबीरच्या पिकाचे उत्पादन हंगामानुसार बदलते. खरीप आणि रब्बी हंगामात हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते, तर उन्हाळ्यात १०० ते १५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
- प्रतवारी: काढणीनंतर पानांची प्रतवारी करावी. कोवळ्या, हिरव्या आणि निरोगी पानांची निवड केल्यास बाजारात चांगला दर मिळतो.
- विक्री आणि साठवण: प्रतवारी केलेली कोथिंबीर थेट बाजारात विक्रीसाठी पाठवावी किंवा थंड ठिकाणी साठवावी. ताज्या पानांची मागणी अधिक असल्यामुळे विक्रीतून अधिक नफा मिळतो.
साठवणूक आणि प्रक्रिया
कोथिंबीर एक नाजूक आणि जलद नाशवंत पीक आहे. योग्य साठवणूक पद्धतींचा वापर केल्यास पानांची गुणवत्ता टिकून राहते आणि शेल्फ लाइफ वाढते. तसेच कोथिंबीरचे विविध खाद्य प्रक्रिया उद्योगात मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला जातो.
साठवणूक पद्धती
- ताज्या पानांची साठवण: काढणीनंतर लगेच पानं थंड ठिकाणी ठेवावीत. कोथिंबीर २ ते ४ अंश सेल्सिअस तापमानावर ठेवल्यास ती ७ ते १० दिवस टिकते.
- थंड साखळी (Cold Chain) वापर: ताज्या पानांची साखळी साठवणूक केल्यास शेल्फ लाइफ वाढते. ही पद्धत मोठ्या प्रमाणावर निर्यात करताना वापरली जाते.
- पॅकेजिंग: कोथिंबीरीची ताजगी टिकवण्यासाठी पानं पॉलिथीन बॅगमध्ये किंवा प्लास्टिक कंटेनरमध्ये ठेवावीत. पॅकेजिंग करताना हवा जाण्याची व्यवस्था ठेवावी.
- प्रक्रिया उद्योगातील वापर: कोथिंबीरचे चटणी, सूप, आणि कोरड्या मसाल्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला जातो. प्रक्रिया केलेल्या कोथिंबीर उत्पादनांची मागणी वाढत आहे.
बाजारपेठेतील मागणी आणि विक्री
- स्थानिक बाजारपेठ: कोथिंबीरची विक्री स्थानिक बाजारात मोठ्या प्रमाणात होते. ताजी पानं विक्रीसाठी स्थानिक व्यापारी आणि किरकोळ विक्रेते यांना पुरवली जातात.
- हॉटेल आणि रेस्टॉरंट्स: कोथिंबीरच्या पानांचा वापर विविध खाद्यपदार्थांमध्ये सजावटीसाठी आणि चव वाढवण्यासाठी केला जातो.
- निर्यात: ताज्या आणि प्रक्रिया केलेल्या कोथिंबीर उत्पादनांची निर्यात मध्यपूर्व आणि युरोपीय देशांमध्ये केली जाते. निर्यातीत चांगला नफा मिळू शकतो, मात्र गुणवत्ता आणि पॅकेजिंगवर भर देणे आवश्यक आहे.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
कोथिंबीर ही पोषक आणि औषधी गुणधर्मांनी युक्त अशी एक महत्वाची पालेभाजी आहे. ती आहारासाठी तसेच विविध आरोग्यवर्धक उपयोगांसाठी वापरली जाते.
पोषण मूल्य
- जीवनसत्त्वे: कोथिंबीरमध्ये क, अ, आणि ब जीवनसत्त्वे मुबलक प्रमाणात आढळतात. यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.
- खनिजे: कोथिंबीरमध्ये लोह, कॅल्शियम, आणि पोटॅशियम ही खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात. हे खनिजे हाडांची मजबुती आणि रक्तातील हिमोग्लोबिन वाढवण्यासाठी उपयुक्त आहेत.
- कॅलरीज: १०० ग्रॅम कोथिंबीरमध्ये फक्त २३ कॅलरीज असतात, ज्यामुळे ती कमी कॅलरीयुक्त आणि आरोग्यवर्धक आहाराचा एक भाग आहे.
- तंतूमय पदार्थ: कोथिंबीरमध्ये तंतूमय पदार्थ मुबलक प्रमाणात असतात, ज्यामुळे पचनक्रिया सुधारते आणि बद्धकोष्ठतेपासून आराम मिळतो.
औषधी गुणधर्म
- पचनक्रिया सुधारते: कोथिंबीर पोटातील गॅस आणि अपचन दूर करण्यासाठी उपयुक्त आहे. ताज्या पानांचे सेवन केल्यास पचनक्रिया सुधारते.
- अँटीऑक्सिडंट गुणधर्म: कोथिंबीरमध्ये अँटीऑक्सिडंट्स असतात, जे शरीरातील मुक्त रॅडिकल्सचा नाश करून त्वचेला ताजगी देतात.
- डायबेटीस नियंत्रण: कोथिंबीरमध्ये उपस्थित असलेले कंपाऊंड रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतात.
- स्नायू आणि सांधेदुखी: कोथिंबीरच्या पानांमध्ये उपस्थित असलेल्या अँटी-इंफ्लेमेटरी गुणधर्मांमुळे सांधेदुखी आणि सूज कमी होते.
- प्रतिजैविक गुणधर्म: कोथिंबीरमध्ये उपस्थित असलेले तेल आणि कंपाऊंड्स शरीरातील जंतू आणि बॅक्टेरियांचा नाश करण्यात मदत करतात.
संदर्भ सूची
- महाराष्ट्र कृषी विभाग – कोथिंबीर लागवड मार्गदर्शन
http://krishi.maharashtra.gov.in/Site/Home/CategoryContent.aspx?ID=3572edbc-f79b-4049-8192-f9f7a6317b38 - विकिपीडिया – कोथिंबीर लागवड माहिती
https://mr.wikipedia.org/wiki/कोथिंबीर_लागवड - अॅग्रोवन – कोथिंबीर लागवड तंत्रज्ञान
https://www.agrowone.com/contents/en/d2104_kothimbir-lagwad-guide.html