कबूतर (Feral pigeon)

रान कबूतर (Feral pigeons), ज्याचे शास्त्रीय नाव Columba livia आहे, हे गृहपाळी कबूतरांचे वंशज आहेत, ज्यांचा उगम प्राचीन काळातील रॉक डव्ह (Columba livia) पासून झाला आहे. ५,००० वर्षांपूर्वी मानवांनी त्यांचे पाळीव कबूतर म्हणून पालन केले होते. आज, हे कबूतर शहरी जीवनाशी उत्तम प्रकारे जुळवून घेतले असून, विविध शहरांतील इमारती, पुल, आणि अन्य मानवनिर्मित रचना हे त्यांचे प्रमुख निवासस्थान बनले आहे. त्यामुळे ते शहरी परिसंस्थेतील एक महत्त्वाचा घटक बनले आहेत [१][२].

रॉक, गृहपाळी, आणि रान कबूतर हे सर्व एकाच प्रजातीचे आहेत आणि एकमेकांशी सहजपणे संयोग करतात. शहरातील इमारतींच्या कडांना कबूतर समुद्रकिनाऱ्यावरील खडकांचा पर्याय म्हणून वापरतात, त्यामुळे कबूतर शहरी जीवनाशी चांगले जुळवून घेतात आणि जगभरातील अनेक शहरांमध्ये मोठ्या संख्येने आढळतात [५].

रान कबूतरांची जुळवून घेण्याची क्षमता आणि सामाजिक वर्तन त्यांना शहरी पर्यावरणात टिकून राहण्यासाठी मदत करते. हे पक्षी मजबूत जोडी बंधन निर्माण करतात आणि जटिल सामाजिक संरचनांमध्ये राहतात. त्यांच्या या गुणांमुळे ते काहींसाठी प्रिय सहचर आणि शहरी जीवनातील सामान्य रहिवासी बनतात [३]. कबूतरांचे सांस्कृतिक इतिहासातील महत्त्व आणि रेसिंग कबूतर म्हणून त्यांचा वापर हे त्यांच्या लोकप्रियतेचे कारण आहे. परंतु, अनेक शहरांमध्ये त्यांच्या विपुलतेमुळे आणि आरोग्याच्या समस्यांमुळे त्यांना कीटक मानले जाते [४][३].

कबूतरांच्या विष्ठेतील सेंद्रिय घटकांमुळे शहरातील हरित क्षेत्रांच्या आरोग्यास मदत होते. त्यांच्या विष्ठेमुळे खत मिळते आणि ते अन्न उरलेले साफ करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे पोषणचक्राला चालना मिळते आणि कचरा व्यवस्थापन सुधारते [५][६]. परंतु, हवामान बदल, प्रदूषण, आणि अधिवास गमावणे यांसारख्या समस्यांमुळे त्यांच्या संख्येत घट होण्याची शक्यता वाढत आहे [६].

कबूतरांच्या शहरी परिसंस्थेतील स्थानामुळे आणि त्यांच्या विपुलतेमुळे, त्यांच्याशी संबंधित व्यवस्थापनाच्या समस्या उद्भवतात. उदाहरणार्थ, लंडनमधील ट्राफलगर स्क्वेअर येथे कबूतरांच्या उपस्थितीवरून जैवविविधता आणि सार्वजनिक आरोग्य यांच्यातील तणावाबद्दल चर्चा होत असते [४]. या पक्ष्यांच्या उपस्थितीमुळे शहरी नियोजन आणि व्यवस्थापनाच्या धोरणांचे पुनर्मूल्यांकन करण्याची गरज निर्माण झाली आहे, ज्यामुळे मानवी क्रियाकलाप आणि वन्यजीव यांच्यातील संतुलन राखता येईल [७].

रान कबूतर हे शहरी वन्यजीवांचे एक उत्तम उदाहरण आहे, जे जुळवून घेण्याच्या आव्हानांचा सामना करताना शहरातील पर्यावरणीय आणि सांस्कृतिक जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यांच्या उपस्थितीमुळे शहरी परिसंस्थेतील गुंतागुंत उलगडते, ज्यामुळे शहरी नियोजनात त्यांचा समावेश करण्याची गरज स्पष्ट होते. हे पक्षी केवळ शहरी जीवनातील एक समस्या नाहीत, तर पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून देखील महत्त्वाचे घटक आहेत.

वर्गीकरण: रान कबूतरांची (Columba livia) टॅक्सोनॉमी

रान कबूतरांचे वर्गीकरण त्यांचे गृहपाळी जातींशी असलेले जटिल आनुवंशिक संबंध आणि शहरी वातावरणाशी जुळवून घेतलेली अनुकूलता दर्शवते. आनुवंशिक अभ्यासांमध्ये असे दिसून आले आहे की रान कबूतरांच्या लोकसंख्येमध्ये मोठ्या प्रमाणात आनुवंशिक विविधता आहे. यात प्रभावी (Ne) आणि खास खासगी ऍलील्सचा समावेश आहे, ज्यामुळे त्यांच्या शहरी परिसंस्थेशी जुळवून घेण्याच्या क्षमतेत वाढ झाली आहे [१].

गृहपाळी आणि रान कबूतरांमधील आनुवंशिक प्रवाह

रान कबूतरांची आनुवंशिक समृद्धी ही प्राचीन काळातील गृहपाळीकरण प्रक्रियेचे आणि सतत चालू असलेल्या गृहपाळी आणि रान जनसंख्यांमधील जनुक प्रवाहाचे परिणाम आहे. इटलीच्या एमिलिया-रोमाग्ना आणि लोम्बार्डी प्रदेशांमध्ये, रेसिंग होमर आणि पियाचेंटिनो सारख्या विशिष्ट गृहपाळी जातींनी रान कबूतरांच्या आनुवंशिकतेत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे [१].

आनुवंशिक संरचना आणि विश्लेषण पद्धती

GenAlEx, Genetix, आणि Bayesian clustering सारख्या साधनांचा वापर करून केलेल्या ताज्या विश्लेषणात असे आढळले आहे की, रान कबूतरांची आनुवंशिक संरचना भौगोलिक आणि मानवनिर्मित घटकांनी प्रभावित होते. शहरी भागांतील लोकसंख्यांमध्ये विशिष्ट आनुवंशिक मार्कर्स आढळतात, जे विभक्त अंतरामुळे झालेले अलगाव दर्शवतात [१][८].

Discriminant Analysis of Principal Components (DAPC) वापरून केलेल्या विश्लेषणात इटलीच्या मध्य भागात मिश्रित आनुवंशिक नमुना आढळला, ज्यामुळे रान आणि गृहपाळी जातींमधील गतिशील परस्परसंवाद स्पष्ट झाला आहे [१].

रान कबूतरांचे फिलोजेनेटिक मूल्यांकन

विविध अंतर मेट्रिक्स, जसे की Fst आणि Da, वापरून केलेल्या फिलोजेनेटिक मूल्यांकनात स्पष्ट आनुवंशिक विभाजन आढळले नाही. यावरून असे सूचित होते की, रान कबूतरांमध्ये उच्च प्रमाणात आनुवंशिक मिश्रण आहे आणि लोकसंख्यात्मक संरचनेत लक्षणीय फरक दिसून येत नाही [१][९].

रान कबूतरांच्या आनुवंशिक विविधतेचा अभ्यास त्यांच्या मानवनिर्मित पर्यावरणातील जुळवून घेण्याच्या चालू उत्क्रांतीचा एक महत्त्वाचा भाग दर्शवतो. शहरी वातावरणाशी त्यांच्या वाढत्या अनुकूलतेमुळे, रान कबूतरांचे व्यवहार आणि जनुकीय विकास यांचा अभ्यास करणे आवश्यक ठरते. या पक्ष्यांच्या उत्क्रांतीच्या प्रवासाचे निरीक्षण केल्याने शहरी परिसंस्थेतील मानव-वन्यजीव परस्परसंवाद अधिक स्पष्ट होऊ शकतो.

कबूतरांची शारीरिक वैशिष्ट्ये

रान कबूतरांमध्ये अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण शारीरिक गुणधर्म आढळतात, ज्यामुळे ते विविध पर्यावरणात टिकून राहण्यास सक्षम असतात. त्यांच्या शरीराच्या रचनेपासून ते रंगछटा आणि उडण्याच्या क्षमतेपर्यंत सर्वच गुणधर्म त्यांच्या जिवंत राहण्याच्या अनुकूलतेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

शरीर रचना

कबूतरांचे शरीर ठेंगणे आणि मजबूत असते, जे उत्तम उड्डाणासाठी अनुकूलित आहे. त्यांच्या शक्तिशाली पेक्टोरल स्नायूंमुळे पंखांची हालचाल जोरदार होते, ज्यामुळे ते आकाशात सहजपणे आणि सुरेखपणे उडू शकतात. कबूतरांचा कंकाल हलका आणि मजबूत असतो, जो त्यांना लांब अंतराच्या उड्डाणात आणि वेगवान हवाई हालचालीत मदत करतो [१०][११]. प्रौढ कबूतरांची लांबी साधारणपणे ११ ते १५ इंच असते, तर काही मोठ्या जातींची लांबी २० इंचांपर्यंत जाऊ शकते. लहान कबूतरांची लांबी ७ ते ९ इंचांपर्यंत असू शकते [१०].

डोके आणि चोच

कबूतरांचे डोके त्यांच्या शरीराच्या तुलनेत लहान असते. त्यांची चोच ठेंगणी आणि शंक्वाकार असते, ज्यामुळे अन्न पकडणे आणि हाताळणे सोपे जाते. चोचीच्या टोकाला असलेला किंचित वाकलेला भाग अन्न पकडण्यासाठी उपयुक्त ठरतो. चोचेच्या आत एक “सिर” नावाचे मांसल भाग असतो, जो स्पर्शज्ञान वाढवतो आणि कबूतरांना खाद्य शोधण्यात मदत करतो [१०].

पंखांची रचना

कबूतरांचे पंख त्यांच्या उडण्याच्या क्षमतेसाठी विशेषतः महत्त्वपूर्ण आहेत. हे पंख मजबूत आणि शक्तिशाली असतात, ज्यामुळे ते उच्च वेग गाठू शकतात आणि लांब अंतर पार करू शकतात. कबूतरांची सरासरी पंखांची रुंदी २० ते २६ इंचांपर्यंत असते, जी प्रजातींनुसार बदलू शकते [१०]. त्यांच्या पंखांच्या शक्तीमुळे ते शहरी तसेच ग्रामीण भागात सहजपणे टिकून राहू शकतात.

रंगछटा आणि पिसारे

कबूतरांचे पिसारे विविध रंगांच्या आणि नमुन्यांच्या असतात. रान कबूतरांचे पारंपारिक रंग सामान्यतः करड्या-निळ्या छटेचे असतात. परंतु, त्यांच्या पिसांमध्ये पांढरे, काळे, तपकिरी, आणि मिश्र रंगांच्या छटा देखील आढळतात. त्यांच्या पिसांमध्ये आढळणारे इरीडिसंट पिसारे (चमकदार पिसारे) उन्हाच्या प्रकाशात हिरवे किंवा जांभळे दिसतात, जे प्रामुख्याने निसर्गातील सौंदर्याचा भाग आहेत. नर कबूतर हे पिसारे मादांना आकर्षित करण्यासाठी दाखवतात, ज्यामुळे त्यांच्या प्रणयाच्या वर्तनात मदत होते [१०][१२].

पर्यावरणाशी जुळवून घेण्याची क्षमता

कबूतरांच्या शरीरातील भौतिक गुणधर्म त्यांना विविध हवामानात जुळवून घेण्यास मदत करतात:

• थंडीतील अनुकूलता: त्यांच्या पिसांचे आवरण थंड हवामानात उत्तम प्रकारे इन्सुलेशन करते, ज्यामुळे त्यांना शरीराचे तापमान नियंत्रित करता येते.
• उष्णतेतील अनुकूलता: कबूतरांच्या विशेष श्वसन प्रणालीमुळे गरम हवामानात उष्णता कमी करणे शक्य होते, ज्यामुळे ते उष्ण हवामानातही तग धरू शकतात [११].

रान कबूतरांच्या शारीरिक वैशिष्ट्यांमुळे त्यांची टिकावू क्षमता आणि विविध पर्यावरणात राहण्याची क्षमता वाढते. त्यांच्या मजबूत पंखांची रचना, रंगछटा, आणि शारीरिक अनुकूलता यामुळे ते शहरी तसेच ग्रामीण भागात सहजपणे राहू शकतात. हे वैशिष्ट्ये त्यांना अत्यंत जुळवून घेणारे पक्षी बनवतात, ज्यामुळे ते शहरी परिसंस्थेतील महत्त्वाचा घटक ठरतात.

वर्तन

रान कबूतरांची (Columba livia) वर्तनशैली त्यांच्या अनुकूलतेच्या आणि सामाजिक स्वभावाच्या अनुषंगाने विकसित झाली आहे. त्यांच्या वर्तनात खाद्य शोधणे, संवाद साधणे, आणि गटातील संरचना यांचा समावेश आहे, जे त्यांना शहरी पर्यावरणात टिकून राहण्यास मदत करतात.

आहाराचे स्वरूप

रान कबूतरांचा आहार मुख्यतः धान्य आणि बिया यांवर आधारित असतो, ज्यामुळे त्यांना ग्रॅनिव्होरस (धान्यभक्षक) म्हटले जाते. परंतु, शहरी भागात राहणारे कबूतर संधिसाधक खाद्य शोधक असतात. ते ब्रेडचे तुकडे, उरलेले फास्ट फूड, आणि फळे यांसारखे अन्न सहजपणे खातात [१३][१४]. अन्नाची कमतरता असल्यास, कबूतर छोटे कीटक देखील खाऊ शकतात, ज्यामुळे त्यांच्या आहारात विविधता दिसून येते आणि ते सर्वभक्षी खाद्य शोधक बनतात [१५].

संवादाची पद्धत

रान कबूतरांचे संवाद अत्यंत गुंतागुंतीचे असतात, ज्यामध्ये विविध आवाज आणि शरीराब्दाचे प्रदर्शन सामील असते. कूइंग आवाज, चोचीचा आवाज, डोक्याची हालचाल, आणि पंखांचे प्रदर्शन हे सर्व त्यांच्या गटातील सदस्यांशी संवाद साधण्यासाठी वापरले जातात. विशेषतः प्रणयाच्या काळात, नर कबूतर आपली मादांना आकर्षित करण्यासाठी या पद्धतींचा वापर करतात [१०]. हे संवाद पद्धती त्यांच्या सामाजिक परस्परसंवादाला आणि गटातील एकतेला बळकटी देतात.

सामाजिक रचना

कबूतर हे सामाजिक पक्षी आहेत आणि सहसा गटांमध्ये किंवा कळपांमध्ये राहणे पसंत करतात, विशेषतः शहरी भागात जिथे अन्नाच्या स्त्रोतांची उपलब्धता जास्त असते. ते मजबूत जोडपे बंधन तयार करतात आणि प्रणयाच्या काळात नमन, कूइंग प्रदर्शन, आणि चोचेमध्ये चोच घालणे यासारख्या प्रणयाच्या क्रियाकलापांमध्ये सहभागी होतात [१]. कळपांमध्ये एक हायार्की (पेकींग ऑर्डर) तयार होते, जिथे प्रभावशाली पक्षी आपली सत्ता पंख फुलवून किंवा छाती फुगवून दाखवतात [१०]. या हायार्कीमुळे अन्न शोधण्याच्या आणि घरटी तयार करण्याच्या प्रक्रियेत शिस्त आणि सहकार्य राखले जाते [१५].

कळपातील वर्तन

कळपामध्ये राहणे कबूतरांसाठी संरक्षणात्मक उपाय ठरतो, विशेषतः शहरी भागात जिथे शिकारी पक्ष्यांचा धोका असतो. कळपातील कबूतरांची समन्वित उड्डाणाची पद्धत शिकाऱ्यांना गोंधळवून टाकते, ज्यामुळे त्यांच्या संरक्षणात सुधारणा होते [१]. अन्नाची कमतरता असल्यास, कबूतर इतर पक्ष्यांशी आक्रमक वर्तन दाखवतात आणि आपल्या संसाधनांचे रक्षण करतात, ज्यामुळे त्यांचा आक्रमक आणि प्रदेशीय स्वभाव स्पष्ट होतो [१३].

घरटी बांधण्याचे वर्तन

रान कबूतरांचा घरटी बांधण्याचा स्वभाव मजबूत असतो. ते सहसा उंच ठिकाणे निवडतात, जसे की इमारतींच्या कडा, पुलांचे कडे, आणि झाडे. त्यांची घरटी सहसा काड्या, पाने, आणि अन्य उपलब्ध वस्तू वापरून बनवली जातात, जे त्यांच्या शहरी परिसराशी जुळवून घेण्याच्या क्षमतेचे उदाहरण आहे [१४]. कबूतर आपले घरटी अतिशय जोमाने संरक्षण करतात आणि घुसखोरांविरुद्ध आक्रमक वर्तन दाखवतात, ज्यामुळे त्यांच्या प्रदेशीय वृत्तीचा परिचय होतो.

रान कबूतरांचे वर्तन त्यांच्या सामाजिक आणि पर्यावरणीय जुळवून घेण्याच्या क्षमतेचे एक उत्तम उदाहरण आहे. त्यांच्या संवाद पद्धती, कळपातील समन्वय, आहारातील विविधता, आणि घरटी बांधण्याच्या तंत्रांमुळे ते शहरी वातावरणात टिकून राहण्यास सक्षम असतात. हे वर्तन त्यांच्या उत्क्रांतीच्या प्रवासाचा आणि शहरी परिसंस्थेत त्यांची भूमिका स्पष्ट करते.

अधिवास

रान कबूतर, ज्यांचा उगम रॉक डव्ह (Columba livia) पासून झाला आहे, त्यांनी शहरी परिसराशी उल्लेखनीय अनुकूलता साधली आहे. शहरांचे पर्यावरण त्यांच्या नैसर्गिक खडकाळ अधिवासाचे (cliff habitats) एक प्रतिरूप बनले आहे. इमारतींच्या कडा, छप्पर, आणि उद्याने हे कबूतरांसाठी कृत्रिम निवासस्थानाचे कार्य करतात, ज्यामुळे ते शहरी जीवनात सहज टिकून राहू शकतात [४][१६].

शहरी अधिवासाचे प्रकार

शहरी परिसर हा विविध सूक्ष्म अधिवासांचा (microhabitats) संगम आहे, ज्यात:

• इमारतींच्या कडा आणि छप्परे: रान कबूतर या ठिकाणी आपली घरटी तयार करतात, ज्यामुळे त्यांना सुरक्षित आणि उंच स्थाने मिळतात.
• उद्यान आणि सार्वजनिक ठिकाणे: येथे अन्न मिळण्याची सुविधा असते, ज्यामुळे कबूतरांचा संचार वाढतो.

शहरी अधिवासाच्या या रुपांतरामध्ये काही प्रमुख घटकांचा सहभाग आहे:

• परदेशी प्रजातींचे आयात: शहरांमध्ये अनेक वेळा विविध परदेशी प्रजाती आणल्या जातात, ज्यामुळे विविध पर्यावरणीय घटक निर्माण होतात.
• शहरांच्या जैवविविधतेने समृद्ध स्थान: अनेक शहरे जैविकदृष्ट्या समृद्ध भागांमध्ये वसलेली आहेत, ज्यामुळे कबूतरांना अनुकूल पर्यावरण मिळते [४].

शिकारी पक्ष्यांशी जुळवून घेणे

शहरी भागांमध्ये नैसर्गिक शिकारी पक्ष्यांची संख्या कमी असते. परंतु, काही शिकारी पक्षी, जसे की पेरिग्रिन फाल्कन, शहरी अधिवासाशी जुळवून घेतले आहेत आणि कबूतरांची संख्या नियंत्रित करण्याचे काम करतात [१७]. यामुळे कबूतरांच्या लोकसंख्येवर नैसर्गिक नियंत्रण ठेवले जाते, परंतु तरीही शहरी कबूतर मोठ्या संख्येने आढळतात.

शहरीकरणाचे आव्हान

शहरीकरणामुळे, जसे की प्रदूषण आणि आवाजाची वाढ, कबूतरांना काही आव्हानांचा सामना करावा लागतो. तरीसुद्धा, रान कबूतर शहरी परिसरातील संसाधनांचा वापर करून टिकून राहतात. इमारतींच्या कडा आणि खिडकीच्या कठड्यांचा वापर कबूतर कृत्रिम घरटी बनवण्यासाठी करतात, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या पिल्लांचे पालनपोषण करणे सोपे जाते [१६].

शहरी नियोजन आणि कबूतरांचे स्थान

शहरी डिझाइनमध्ये कबूतरांची उपस्थिती कमी करण्यासाठी अनेक उपाययोजना केल्या जातात, जसे की स्पाइक्स (लोखंडी काटे) लावणे आणि इमारतींचे नियमित स्वच्छता करणे [४]. परंतु, या प्रयत्नांमध्ये अनेकदा कबूतरांच्या शहरी परिसंस्थेतील महत्त्वपूर्ण भूमिकेचा विचार केला जात नाही. कबूतर हे केवळ कीटक नसून शहरी जैवविविधतेचा आणि परिसंस्थेतील गुंतागुंतीचा एक भाग आहेत [४][८].

रान कबूतरांचे शहरी परिसराशी जुळवून घेणे हे मानवाच्या क्रियाकलाप आणि वन्यजीव यांच्यातील एक संतुलित परस्परसंवाद दर्शवते. शहरी नियोजन करताना कबूतरांसारख्या प्रजातींचा समावेश केला गेला पाहिजे, त्यांना पूर्णपणे नष्ट करण्याचा प्रयत्न न करता. कबूतरांचे अनुकूलतेचे गुणधर्म आणि त्यांची शहरी परिसंस्थेत असलेली भूमिका या पक्ष्यांना शहरातील एक महत्त्वाचा घटक बनवतात.

पर्यावरणीय भूमिका: शहरी परिसंस्थेतील रान कबूतरांचे महत्त्व

शहरी परिसंस्थेतील योगदान

रान कबूतरांचा शहरी परिसंस्थेतील पोषणचक्र आणि कचरा व्यवस्थापनात महत्त्वपूर्ण वाटा आहे:

• पोषणचक्रातील योगदान: कबूतरांची विष्ठा शहरी मातीतील पोषक तत्त्वांचे प्रमाण वाढवते, ज्यामुळे झाडांची वाढ होते आणि हरित क्षेत्रांचे आरोग्य सुधारते [५].
• कचरा व्यवस्थापन: कबूतर मोठ्या प्रमाणात सार्वजनिक ठिकाणी उरलेले अन्न खातात, ज्यामुळे कुजणाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांमुळे होणाऱ्या आरोग्य समस्यांचा धोका कमी होतो. यामुळे उंदीर आणि इतर कीटकांच्या वाढीसही आळा बसतो [५][६].

शिकारी पक्ष्यांसाठी खाद्य स्रोत

रान कबूतर हे शहरी अन्न साखळीतील एक महत्त्वाचे खाद्य स्रोत आहेत:

• ते शहरी शिकारी पक्ष्यांसाठी, जसे की गरुड, केस्ट्रेल, आणि फाल्कन, खाद्य म्हणून काम करतात [५][४].
• हा शिकारी-शिकार संबंध शहरी परिसंस्थेतील संतुलन राखण्यास मदत करतो. कबूतरांच्या संख्येत घट झाल्यास, शिकारी पक्ष्यांच्या लोकसंख्येवर परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे शहरी जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो [६].

आव्हाने आणि पर्यावरणीय परिणाम

शहरी परिसरातील अनुकूलतेनंतरही, रान कबूतरांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागतो:

• प्रदूषणाचे परिणाम: हवेतील विषारी घटक आणि जड धातूंच्या संपर्कामुळे कबूतरांच्या आरोग्यावर वाईट परिणाम होतो. यामुळे श्वसनाचे विकार होऊ शकतात आणि पुनरुत्पादन क्षमताही कमी होऊ शकते [६].
• हवामान बदलाचे परिणाम: हवामान बदलामुळे खाद्य उपलब्धता आणि स्थलांतराच्या पद्धतींवर परिणाम होतो, ज्यामुळे त्यांच्या टिकावू क्षमतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते [६].

रान कबूतरांनी शहरी परिसंस्थेत मोठ्या प्रमाणावर अनुकूलता साधली आहे, आणि त्यांचे पर्यावरणीय योगदान महत्त्वपूर्ण आहे. त्यांनी पोषणचक्र सुधारणे, कचरा व्यवस्थापनात मदत करणे, आणि शिकारी पक्ष्यांसाठी खाद्य स्रोत बनणे या सर्व गोष्टी शहरी परिसंस्थेतील जैवविविधता आणि पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी आवश्यक आहेत. शहरी नियोजन करताना या पक्ष्यांच्या भूमिकेचा विचार करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे त्यांच्या आरोग्याचे संरक्षण आणि शहरी परिसंस्थेतील त्यांचे टिकाव सुनिश्चित होऊ शकते [५][७].

मानवी सहवास: कबूतर आणि मानवांतील संबंध

रान कबूतरांचा (Columba livia) आणि मानवांचा सहवास प्राचीन काळापासून सुरू आहे. साधारणत: ५,००० वर्षांपूर्वी, मध्य पूर्वेत कबूतरांचे प्रथम पाळीव प्राणी म्हणून पालन करण्यात आले. या प्राचीन संबंधामुळे कबूतरांनी मानवांशी जवळीक साधली आहे आणि ते सहजीवनाच्या परिस्थितीत राहण्यास सक्षम झाले आहेत. कबूतरांनी मानवी सहवासाचा आनंद घेतला आहे आणि अनेकदा लोकांशी मैत्रीपूर्ण वर्तन दाखवले आहे, ज्यामुळे त्यांच्या मानवी सहवासाच्या इच्छेचा प्रत्यय येतो [२][११].

पाळीवपणा आणि अनुकूलता

रान कबूतर हे रॉक डव्हचे वंशज आहेत आणि शहरी वातावरणासाठी विशेषतः अनुकूल आहेत. पूर्वी समुद्रकिनाऱ्यावरील खडकांचा वापर करून घरटी बांधणारी ही पक्षी, मानवाच्या विकासानंतर शहरी संरचनांमध्ये निवास करू लागली. इमारतींच्या कठड्यांचा आणि छप्परांचा वापर त्यांनी आपले घरटी बांधण्यासाठी केला, जे त्यांच्या नैसर्गिक खडकाळ अधिवासाचेच एक प्रकारचे पर्याय आहे [२]. कबूतरांची नेव्हिगेशन (दिशा ओळखण्याची क्षमता) अतिशय प्रगल्भ आहे, ज्यामुळे ते शहरी परिसरात अन्न आणि निवारा शोधण्यात कुशल बनले आहेत [११].

प्रणय आणि सामाजिक परस्परसंवाद

कबूतरांचे सामाजिक वर्तन अत्यंत जटिल आहे आणि त्यांच्या जोडप्यांमधील बंध अधिक दृढ करते:

• प्रणयाच्या काळात, नर कबूतर अलंकृत प्रदर्शन, जसे की चालणे, कूइंग, आणि पिसारे फुलवणे, यांचा वापर करून मादीला आकर्षित करतात [१८][१२].
• या प्रदर्शनांमध्ये परस्पर आहार देणे आणि आवाजाच्या आदानप्रदानाचाही समावेश असतो, ज्यामुळे त्यांच्या बंधातील विश्वास वाढतो. हे आवाज त्यांच्या एकमेकांशी संवाद साधण्याच्या “गुप्त भाषेचा” एक भाग म्हणून पाहिले जाते [१९][२०].
• एकदा जोडपे स्थिर झाले की, ते “क्लोअकल किस” नावाच्या प्रक्रियेने संभोग करतात, ज्यात नर मादीकडे वीर्य हस्तांतरित करतो [२०]. त्यानंतर, दोन्ही पालक अंड्यांचे उबवणे आणि पिल्लांना पोषण देण्याचे कार्य एकत्रितपणे पार पाडतात. कबूतर पिल्लांना पोषण देण्यासाठी पिजन मिल्क (कबूतर दूध) तयार करतात, जे पोषक तत्त्वांनी समृद्ध असते [२०].

शहरी उपस्थिती आणि सांस्कृतिक महत्त्व

कबूतर शहरी परिसरात सामान्यतः आढळतात आणि अनेकदा शहरांचे प्रतीक मानले जातात. त्यांच्या शहरातील उपस्थितीमुळे शहरी वन्यजीव आणि मानवी सहवासाच्या जटिल परस्परसंवादाचे दर्शन घडते [३]. उदाहरणार्थ, लंडनमधील ट्राफलगर स्क्वेअर येथे कबूतरांच्या उपस्थितीवरून जैवविविधता आणि सार्वजनिक आरोग्य यावर चर्चा होते. काहीजण त्यांना सांस्कृतिक संपत्ती मानतात, तर इतरांना त्यांच्या विपुलतेमुळे त्रास होतो [४].

कबूतरांचे मानवी इतिहासातील योगदान लक्षणीय आहे:

• दूत पक्षी म्हणून युद्धांच्या काळात संदेश वाहून नेण्यात त्यांचा वापर झाला.
• रेसिंग कबूतर म्हणून त्यांच्या वेगवान उड्डाण क्षमतेचा फायदा घेतला जातो [११].

मानवांशी असलेल्या त्यांच्या दीर्घकाळच्या सहवासामुळे आणि शहरी परिसराशी झालेल्या त्यांच्या अनुकूलतेमुळे कबूतरांची भूमिका फक्त कीटक म्हणून पाहणे चुकीचे ठरेल. त्यांच्या ऐतिहासिक आणि पर्यावरणीय योगदानाचे मूल्यमापन करूनच आपण शहरी वन्यजीव आणि मानव यांच्या सहजीवनाचा समतोल साधू शकतो.

संवर्धन स्थिती

रान कबूतरांची संवर्धन स्थिती भौगोलिक प्रदेशांनुसार वेगळी आहे. शहरीकरण, अधिवास गमावणे, आणि मानवी हस्तक्षेप यांसारख्या घटकांमुळे काही ठिकाणी कबूतरांच्या लोकसंख्येला मोठ्या प्रमाणात धोका निर्माण झाला आहे. विविध पर्यावरणीय बदल आणि मानवी सहवासामुळे त्यांच्या संवर्धन स्थितीवर प्रभाव पडतो.

जागतिक धोके

काही भागांमध्ये, रान कबूतरांच्या लोकसंख्येत घट दिसून येते, विशेषतः अधिवासाच्या बदलामुळे आणि जमीन वापरातील बदलामुळे:

• अमेरिकेत यूएसजीएस (United States Geological Survey) च्या Breeding Bird Survey च्या अहवालानुसार, १९६६ ते २०१९ या काळात कबूतरांची लोकसंख्या दरवर्षी सरासरी ०.५% ने घटली, जी दीर्घकाळासाठी चिंताजनक बाब आहे [५].
• पश्चिम ऑस्ट्रेलियात, स्थानिक कबूतरांच्या लोकसंख्येत मोठी घट झाली आहे. संशोधकांनी याचा मुख्य कारण म्हणून कृषी क्रियाकलाप आणि अधिवास नाशाचा उल्लेख केला आहे [५].
• युनायटेड किंगडममध्ये, कबूतरांच्या विविध शहरी लोकसंख्यांमध्ये आनुवंशिक विभक्ती आढळली आहे. यावरून असे सूचित होते की, त्यांच्या लोकसंख्यांमध्ये मर्यादित जनुक प्रवाह आहे, ज्यामुळे काही भागातील कबूतरांचे अलगाव वाढले आहे [१].

संरक्षण उपक्रम

रान कबूतरांच्या लोकसंख्येतील घट थांबवण्यासाठी, विविध संवर्धन संस्था सक्रिय आहेत:

• आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटना (IUCN) शहरी परिसरातील कबूतरांचे रक्षण करण्यासाठी धोके ओळखते आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी धोरणे विकसित करते [६].
• हरित क्षेत्रांची निर्मिती आणि अधिवास संरक्षण यांसारख्या उपाययोजना राबविण्याची शिफारस केली जाते, ज्यामुळे कबूतरांच्या लोकसंख्येला आधार मिळतो आणि मानवांसोबत त्यांचे सहजीवन सुकर होते [२१][६].

संकटग्रस्त प्रजाती

काही कबूतरांच्या प्रजाती, जसे की सिल्वरी पिजन, ज्यांचा उगम इंडोनेशियामध्ये आहे, अधिक गंभीर संकटात आहेत:

• वनेतोड, शिकारी, आणि विदेशी पाळीव प्राण्यांचा व्यापार यांसारख्या मानवी हस्तक्षेपांमुळे त्यांच्या लोकसंख्येत वेगाने घट होत आहे [५].
• अशा प्रजातींसाठी संवर्धन उपाय करणे अत्यावश्यक आहे, कारण या पक्ष्यांच्या अस्तित्वासाठी मानवी क्रियाकलापांचा मोठा परिणाम आहे. या संवर्धन प्रयत्नांमुळे जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यासाठी जागरूकता वाढवता येते आणि धोरणात्मक निर्णय घेता येतात.

संदर्भ

1. Feral pigeon populations: their gene pool and links – bioRxiv
2. Widespread genetic connectivity of feral pigeons
3. Dietary habits of urban pigeons (Columba livia) and implications
4. Pigeon Behavior: Unveiling the Fascinating Characteristics – D-Termination
5. Pigeons: Adaptable Birds in Urban and Rural Areas
6. Unveiling the Fascinating Mating Rituals of Pigeons – D-Termination
7. Pigeon Behavior: Overview With Infographic – Pigeon Ask
8. What Do Pigeons Eat? Unraveling the Dietary Preferences – Birds Wave
9. What Do Pigeons Eat? Discover Their Natural and Urban Diet
10. How have pigeons adapted to urban environments
11. City Pigeons: The Fight to Survive – The Evolution of Planet Earth
12. How to Humanely Deter Pigeons: Responsible and Effective Strategies
13. Pigeon Populations: 30% Decline In Urban Areas Across US Cities
14. From Courtship to Nesting: Understanding Pigeon Mating Behaviors
15. Urbanization Leads to Widespread Genetic Connectivity in Pigeons
16. Why Do Pigeons Live In Cities? – Pigeons Matter
17. Pigeon Mating Rituals: How Do Pigeons Mate? – The Backyard Rocks
18. Pigeon Mating: Courtship Rituals and Communication Methods
19. The Mating Rituals of Pigeons: A Fascinating Look into Avian Romance
20. Why Are There So Many Pigeons in Cities – Medium
21. 1]:  How Cities Reshape the Evolutionary Path of Urban Wildlife