जीवन प्रमाण हे भारत सरकारने सुरू केलेले एक बायोमेट्रिक-आधारित डिजिटल सेवा आहे, ज्यामुळे पेन्शनधारकांसाठी जीवन प्रमाणपत्र सादर करण्याची प्रक्रिया सुलभ होते. पूर्वी पेन्शनधारकांना त्यांच्या अस्तित्वाचे प्रमाण देण्यासाठी स्वतः उपस्थित राहावे लागत असे, ज्यामुळे विशेषतः वृद्ध आणि चालण्यास असमर्थ असलेल्या व्यक्तींना अडचणी येत असत. जीवन प्रमाण या सेवेमुळे पेन्शनधारकांना आधार-आधारित बायोमेट्रिक प्रमाणीकरणाद्वारे डिजिटल जीवन प्रमाणपत्र (DLC) निर्माण करण्याची सुविधा मिळते, ज्यामुळे प्रत्यक्ष उपस्थितीची गरज संपुष्टात येते.
अलीकडील विकास आणि अंतिम मुदती
१. प्रमाणपत्र सादर करण्याची अंतिम तारीख
८० वर्षांखालील पेन्शनधारकांसाठी जीवन प्रमाणपत्र सादरीकरणाची अंतिम तारीख १ नोव्हेंबर ते ३० नोव्हेंबर दरम्यान आहे. ८० वर्षांवरील पेन्शनधारकांसाठी या प्रक्रियेला १ ऑक्टोबरपासून सुरूवात होते आणि ३० नोव्हेंबरपर्यंत मुदत मिळते. यामुळे वयोवृद्ध पेन्शनधारकांना अधिक वेळ मिळतो.
२. राष्ट्रीय अभियान
नोव्हेंबर २०२३ मध्ये पेन्शन आणि पेन्शनधारक कल्याण विभागाने एक राष्ट्रीय प्रचार अभियान सुरू केले. या अभियानामध्ये डिजिटल जीवन प्रमाणपत्र आणि फेस ओळख तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यास प्रोत्साहन देण्यात आले आहे. या अभियानात १०० शहरांमधील ५० लाख पेन्शनधारकांना कव्हर करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले गेले आहे.
३. सुरक्षा सल्ला
काही पेन्शनधारकांनी नकली पेन्शन अधिकाऱ्यांकडून फसवणूक कॉल्स आल्याचे अहवाल दिले आहेत. या कॉल्समध्ये पेन्शन अधिकाऱ्यांच्या नावाने माहिती विचारली जाते. अधिकाऱ्यांनी पेन्शनधारकांना असे कॉल स्वीकारू नये, अधिकृत माध्यमांद्वारेच जीवन प्रमाणपत्र सादर करावे, अशी सूचना दिली आहे. हे सल्ले पेन्शनधारकांच्या सुरक्षेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
जीवन प्रमाण सध्या चर्चेत का आहे?
जीवन प्रमाण सध्या चर्चेत असण्याचे अनेक कारणे आहेत. राष्ट्रीय प्रचार अभियान, अंतिम सादरीकरणाच्या मुदतीची जवळीक, आणि फसवणूकविरोधी सल्ले यामुळे पेन्शनधारकांमध्ये जागरूकता वाढली आहे. या सगळ्यामुळे पेन्शनधारक डिजिटल जीवन प्रमाणपत्र प्रक्रियेबद्दल अधिक माहिती घेत आहेत.
उद्दिष्ट आणि फायदे
१. सुलभ प्रक्रिया
जीवन प्रमाण सेवा पेन्शनधारकांना डिजिटल माध्यमातून त्यांचे जीवन प्रमाणपत्र सादर करण्याची सुविधा देते. या प्रक्रियेमुळे पेन्शनधारकांना बँक, पोस्ट ऑफिस किंवा सरकारी कार्यालयांना भेट देण्याची गरज कमी होते. बायोमेट्रिक प्रमाणीकरणाद्वारे डिजिटल माध्यमातून हे प्रमाणपत्र सादर केले जाऊ शकते, ज्यामुळे ही प्रक्रिया अत्यंत सुलभ झाली आहे.
२. सुविधा
ही सेवा विशेषतः आरोग्यविषयक समस्या असलेल्या किंवा दुर्गम भागांत राहणाऱ्या पेन्शनधारकांसाठी उपयुक्त ठरते. या प्रक्रियेमुळे पेन्शनधारक कुठूनही, अगदी घरबसल्या, जीवन प्रमाणपत्र तयार करू शकतात. यामुळे वृद्ध आणि कमकुवत आरोग्य असणाऱ्या पेन्शनधारकांना प्रवासाची गरज राहत नाही.
३. कार्यक्षमता
जीवन प्रमाण सेवा पेन्शन वितरण प्रक्रियेच्या वेळेत सुधारणा करते. डिजिटल जीवन प्रमाणपत्रामुळे पेन्शन वितरण करणाऱ्या संस्थांना वास्तविक वेळेत माहिती मिळू शकते, ज्यामुळे पेन्शन वितरणाचे वेळापत्रक नियमित ठेवता येते. यामुळे पेन्शनधारकांना वेळेवर आर्थिक मदत मिळण्यास मदत होते.
लाभार्थी
जीवन प्रमाण सेवा खालील प्रकारच्या पेन्शनधारकांसाठी उपलब्ध आहे:
- केंद्र सरकारचे पेन्शनधारक: भारतातील सर्व केंद्र सरकारी कर्मचारी, ज्यांना पेन्शन मिळते.
- राज्य सरकारचे पेन्शनधारक: राज्य सरकारशी संबंधित कर्मचारी.
- सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांचे पेन्शनधारक: सरकारी उपक्रमांशी संबंधित कर्मचारी.
- इतर सरकारी संस्थांचे पेन्शनधारक: इतर सरकारी संस्थांशी संबंधित पेन्शनधारक.
प्रक्रिया कशी कार्य करते
१. नोंदणी
पेन्शनधारकांना जीवन प्रमाण पोर्टल किंवा जीवन प्रमाण मोबाइल अॅप वर जाऊन नोंदणी करावी लागते. नोंदणीसाठी आधार क्रमांक, मोबाइल क्रमांक, आणि पेन्शनसंबंधी माहिती आवश्यक असते. ही नोंदणी प्रक्रिया एकदाच करावी लागते, त्यानंतर पेन्शनधारकांना दरवर्षी या सुविधेचा लाभ घेता येतो.
२. बायोमेट्रिक प्रमाणीकरण
नोंदणी झाल्यानंतर, पेन्शनधारकांचा बायोमेट्रिक प्रमाणीकरणाद्वारे ओळख पडताळणी केली जाते. आधार प्रणालीवर आधारित फिंगरप्रिंट, आयरिस स्कॅन, किंवा चेहरा ओळख तंत्रज्ञानाद्वारे प्रमाणीकरण केले जाते. हा तपासणी टप्पा पूर्ण झाल्यानंतर, पुढील प्रक्रिया सुरू होते.
३. प्रमाणपत्र निर्माण
बायोमेट्रिक प्रमाणीकरण यशस्वी झाल्यानंतर, डिजिटल जीवन प्रमाणपत्र तयार होते. हे प्रमाणपत्र जीवन प्रमाण प्रमाणपत्र साठ्यात संग्रहित केले जाते, ज्यामुळे नंतर पेन्शन वितरण करणाऱ्या संस्थांना ते सहज उपलब्ध होते. ही प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर, पेन्शनधारकांना त्यांच्या मोबाइलवर प्रमाणपत्र तयार झाल्याची सूचना मिळते.
४. संस्था प्रमाणपत्र वापर
पेन्शन वितरण करणाऱ्या संस्था हे प्रमाणपत्र प्रमाणपत्र साठ्यातून डाउनलोड करून पेन्शन वितरण प्रक्रियेसाठी वापरू शकतात. या प्रक्रियेमुळे प्रमाणपत्राची सहज उपलब्धता होते, ज्यामुळे पेन्शन वितरणाचे कार्य वेगाने होऊ शकते.
प्रमाणपत्र कसे मिळवायचे
१. जीवन प्रमाण अॅपद्वारे
पेन्शनधारक जीवन प्रमाण मोबाइल अॅप त्यांच्या स्मार्टफोनवर डाउनलोड करू शकतात. त्यामध्ये नोंदणी करून बायोमेट्रिक प्रमाणीकरण करून डिजिटल जीवन प्रमाणपत्र तयार करता येते. हे अॅप सामान्यत: आधार-आधारित प्रमाणीकरणासाठी वापरले जाते आणि पेन्शनधारकांना प्रत्यक्ष उपस्थित राहण्याची गरज संपते.
२. निर्धारित केंद्रांना भेट देऊन
जे पेन्शनधारक जीवन प्रमाण अॅपचा वापर करू शकत नाहीत, त्यांना कॉमन सर्व्हिस सेंटर्स (CSC), बँक शाखा, किंवा सरकारी कार्यालयांना भेट देऊन जीवन प्रमाण प्रमाणपत्र तयार करता येते. हे केंद्र बायोमेट्रिक प्रमाणीकरणासाठी आवश्यक साधनांनी सुसज्ज असतात, ज्यामुळे पेन्शनधारकांना प्रक्रिया सुलभ होते.
अधिक माहितीसाठी आणि जीवन प्रमाण सेवांचा लाभ घेण्यासाठी पेन्शनधारक अधिकृत पोर्टलला भेट देऊ शकतात.
संदर्भ सूची
- Government of India. (n.d.). Jeevan Pramaan: Digital Life Certificate for Pensioners. Retrieved from https://jeevanpramaan.gov.in/
- Department of Pension & Pensioners’ Welfare. (2023, November). Nationwide campaign for Digital Life Certificate submission. Retrieved from https://doppw.gov.in/
- Press Information Bureau. (2023, October 31). Submission of Digital Life Certificate for Central Government pensioners. Government of India. Retrieved from https://pib.gov.in/
- Unique Identification Authority of India. (n.d.). Aadhaar Authentication Services. Retrieved from https://uidai.gov.in/aadhaar-eco-system/authentication.html
- Department of Electronics & Information Technology. (n.d.). Introduction to Jeevan Pramaan. Retrieved from https://jeevanpramaan.gov.in/
- Ministry of Electronics and Information Technology. (2022, November). Jeevan Pramaan: Improving ease of life for pensioners through technology. Retrieved from https://meity.gov.in/
- Department of Pension & Pensioners’ Welfare. (2023). Advisory on fraudulent calls to pensioners. Retrieved from https://doppw.gov.in/advisory-fraudulent-calls
- National Informatics Centre. (n.d.). Jeevan Pramaan – Digital Life Certificate. Retrieved from https://nic.in/jeevan-pramaan/