जतिन दास हे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक असामान्य, धैर्यशील आणि आत्मबलिदानी क्रांतिकारक होते. त्यांनी आपल्या जीवनात फक्त २४ वर्षेच पाहिली, पण या थोडक्या आयुष्यात त्यांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध संघर्ष, आत्मसन्मान आणि राष्ट्रसेवेचा अजरामर आदर्श उभा केला. त्यांचं बलिदान म्हणजे शौर्य, तत्त्वनिष्ठा आणि विचारांची उंची यांचं मूर्तिमंत प्रतीक आहे.
लाहोर कटप्रकरणात अटक झाल्यानंतर जतिन दास यांनी तुरुंगातील अन्यायाविरुद्ध ६३ दिवस उपोषण करून भारतात आणि ब्रिटिश साम्राज्यात हलकल्लोळ माजवला. हा उपोषण त्यांचं शरीर भेदू शकला, पण त्यांच्या विचारांची ताकद मोडू शकली नाही.
भगतसिंग यांच्यासह त्यांनी ब्रिटिश सत्तेच्या अन्यायकारक तुरुंग व्यवस्थेचा निषेध केला. त्यांच्या मृत्यूने देशभरातील तरुणांमध्ये क्रांतीसाठी नवचैतन्य निर्माण केलं. आजही त्यांचं नाव भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामात एक निःस्वार्थ, निडर आणि महान त्यागाचं प्रतीक मानलं जातं.
सुरुवातीचे जीवन आणि पार्श्वभूमी
जन्म, कुटुंब आणि बालपण
जतिन दास यांचा जन्म २७ ऑक्टोबर १९०४ रोजी बंगाल प्रांतातील कलकत्त्यात (सध्याचे कोलकाता, पश्चिम बंगाल) झाला. त्यांच्या वडिलांचं नाव बंसीलाल दास होतं. ते एक मध्यमवर्गीय हिंदू कायस्थ कुटुंबात वाढले. घरातील वातावरण शिस्तबद्ध, संस्कारी आणि शिक्षणाला महत्त्व देणारं होतं.
त्यांचे कुटुंब धार्मिकतेबरोबरच राष्ट्रप्रेमानेही भारलेले होते. त्यामुळे लहान वयातच जतिन दास यांच्यावर देशप्रेम, सामाजिक न्याय आणि तत्त्वनिष्ठ विचारांची बीजं रोवली गेली. बालपणात ते शिस्तप्रिय, जिज्ञासू आणि विचारशील होते.
शिक्षण आणि क्रांतिकारक विचारांची सुरुवात
जतिन दास यांनी आपलं शिक्षण काठियाबाद स्कूल आणि पुढे प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कोलकाता येथे पूर्ण केलं. ते अभ्यासात हुशार असून, वाचनाची आणि राजकीय घडामोडी समजून घेण्याची तीव्र आवड असलेले विद्यार्थी होते.
महात्मा गांधींच्या असहकार चळवळीने आणि बंगालमधील क्रांतिकारक वातावरणाने त्यांना प्रचंड प्रेरणा दिली. विद्यार्थीदशेत असतानाच त्यांच्यात राजकीय जागृती झाली आणि त्यांनी राष्ट्रासाठी काहीतरी करण्याची आकांक्षा बाळगली.
स्वदेशी व राष्ट्रीय चळवळीशी परिचय
स्वदेशी चळवळ, बहिष्कार चळवळ, आणि राष्ट्रीय जागृतीचा प्रभाव त्यांच्यावर किशोरवयातच पडला होता. त्यांनी विदेशी कपड्यांचा त्याग केला आणि स्वदेशी वापराचा आग्रह धरला. ते गांधीजींच्या विचारांनी प्रभावित झाले होते, पण त्यांनी अहिंसेच्या व्याख्येतील मर्यादा देखील ओळखल्या.
बंगालमधील क्रांतिकारक साहित्य, अनुशीलन समितीचे कार्य आणि भगिनी निवेदिता व विवेकानंद यांच्या विचारांनी त्यांना वैचारिक बळ मिळालं. त्यांच्या मनात एकच संकल्प होता — देश स्वतंत्र होईपर्यंत मागे वळून पाहायचं नाही.
क्रांतिकारक चळवळीत प्रवेश
अनुशीलन समिती आणि भूमिगत कार्य
जतिन दास यांनी सुरुवातीच्या काळात बंगालमधील अनुशीलन समिती या क्रांतिकारक संघटनेत सक्रिय सहभाग घेतला. ही संघटना ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध सशस्त्र लढ्याच्या धोरणावर विश्वास ठेवणारी होती. जतिन यांनी काही काळ गुप्त कार्यकर्ता म्हणून भूमिगत राहून समितीच्या कार्यात योगदान दिलं.
या कालावधीत त्यांनी बॉम्ब बनवण्याचे तांत्रिक ज्ञान, संदेशवहनाचे गुप्त मार्ग, आणि शस्त्र प्रशिक्षण आत्मसात केले. त्यांनी अनेक क्रांतिकारकांसोबत संपर्कात राहून संघटनेचं कार्य बंगालबाहेर पसरवण्याचं काम केलं. त्यांच्या संयमित स्वभावामुळे आणि कुशाग्र बुद्धिमत्तेमुळे ते संघटनेत लवकरच विश्वासार्ह कार्यकर्ते बनले.
भगतसिंग व अन्य क्रांतिकारकांशी संपर्क
१९२५ नंतर जतिन दास यांचा संपर्क भगतसिंग, सुखदेव, बटुकेश्वर दत्त, यतींद्रनाथ दास, चंद्रशेखर आझाद यांसारख्या उत्तरेतील क्रांतिकारकांशी झाला. ही भेट त्यांच्या क्रांतिकारक कारकीर्दीत एक निर्णायक वळण ठरली. विशेषतः भगतसिंग यांच्याशी त्यांची वैचारिक जवळीक फार खोल होती.
दोघंही विचारवंत, समाजवादी आणि तत्त्वनिष्ठ होते. भगतसिंग यांनी जतिन दास यांना हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) मध्ये सहभागी करून घेतलं. या संघटनेचा उद्देश ब्रिटिश सत्तेला संपवून समाजवादी तत्त्वांवर आधारित भारतीय प्रजासत्ताक स्थापन करणे हा होता.
जतिन दास यांनी संघटनेच्या कार्यात तांत्रिक सल्लागार, बॉम्बनिर्मिती प्रशिक्षक आणि गुप्त नियोजनकार अशा विविध भूमिकांमध्ये योगदान दिलं. त्यांचे ज्ञान, आचारधर्म आणि प्रामाणिकपणा इतर क्रांतिकारकांमध्ये आदराचे कारण ठरले.
हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशनमधील सहभाग
HSRA मध्ये सामील झाल्यानंतर जतिन दास यांनी संघटनेच्या कार्यपद्धतीला अधिक शिस्तबद्ध आणि वैचारिक पातळीवर संघटित करण्यात मदत केली. त्यांनी लाहोर, कानपूर, दिल्ली या ठिकाणी संघटनेच्या कार्यकर्त्यांना बॉम्ब आणि स्फोटक पदार्थ तयार करण्याचे प्रशिक्षण दिले.
तसेच त्यांनी संघटनेच्या गुप्त बैठकांमध्ये नीती, क्रांतीचे तत्त्वज्ञान, आणि जनसंपर्काच्या धोरणांवर चर्चा केली. त्यांच्या सहभागामुळे HSRA अधिक सशक्त झाली आणि देशभर कार्यरत राहू शकली.
लाहोर कटप्रकरण आणि अटक
सॉन्डर्स हत्या आणि त्यानंतरची कारवाई
१९२८ मध्ये लाला लजपत राय यांच्यावर ब्रिटिश पोलिसांनी लाठीचार्ज करून केलेल्या अमानुष मारहाणीचा बदला घेण्यासाठी, भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांनी ब्रिटीश अधिकारी जेम्स सॉन्डर्सची लाहोरमध्ये हत्या केली. या घटनेनंतर इंग्रज सरकारने कठोरपणे कारवाई सुरू केली.
जतिन दास यांचा सॉन्डर्स हत्या प्रकरणात थेट सहभाग नव्हता, पण HSRA चे सक्रिय सदस्य असल्यामुळे त्यांनाही संशयित म्हणून अटक करण्यात आली. त्यांना १९२९ साली लाहोर कटप्रकरणात अटक करण्यात आली आणि तुरुंगात ठेवण्यात आलं.
अटक व खटला
अटक झाल्यानंतर जतिन दास यांच्यावर इतर १७ क्रांतिकारकांसह लाहोर कटप्रकरणात खटला चालवण्यात आला. त्यावेळी ब्रिटिश सत्तेने भारतीय राजकीय कैद्यांना अमानवी वागणूक दिली, त्यांना सडलेलं अन्न, घाणेरडं वस्त्र, आणि अंघोळीच्या पाण्याची सुविधा देखील नाकारली गेली.
जतिन दास यांनी तुरुंगात क्रांतिकारक कैद्यांच्या हक्कांसाठी संघर्ष सुरू केला. त्यांनी या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी उपोषणाचा मार्ग निवडला. हा उपोषण केवळ अन्नत्याग नव्हता, तर तो ब्रिटिश अन्यायशाहीविरोधात एक वैचारिक आणि नैतिक प्रतिकार होता.
तुरुंगातील उपोषण आणि मृत्यू
उपोषणामागील कारणं आणि मागण्या
जतिन दास यांनी १९२९ मध्ये लाहोर तुरुंगात असताना इतर राजकीय कैद्यांप्रमाणे ब्रिटीश तुरुंग प्रशासनाच्या भेदभावपूर्ण वागणुकीविरुद्ध उपोषण सुरू केलं. त्यांच्या उपोषणामागील प्रमुख मागण्या पुढीलप्रमाणे होत्या:
- क्रांतिकारक कैद्यांना राजकीय कैद्यांचा दर्जा द्यावा.
- अन्न, कपडे आणि आरोग्यसुविधा यामध्ये भेदभाव न करता मानवी हक्कांनुसार वागणूक द्यावी.
- भारतीय कैद्यांना स्वच्छ अन्न, पुस्तकं, कापसाचे कपडे, आणि धार्मिक सन्मानाचे अधिकार मिळावेत.
- अंगरक्षक साखळ्या, जबरदस्तीने काम करणं, आणि अन्नात अळ्या, किडे असलेले पदार्थ देणं थांबावं.
या मागण्या केवळ स्वःतच्या किंवा HSRA च्या नव्हत्या, तर त्या भारतातील सर्व कैद्यांच्या आत्मसन्मानासाठी होत्या. त्यांनी जेव्हा या मागण्यांकडे ब्रिटिशांनी दुर्लक्ष केलं, तेव्हा त्यांनी १० जुलै १९२९ रोजी आमरण उपोषण सुरू केलं.
तुरुंगातील परिस्थिती आणि अन्याय
लाहोर सेंट्रल जेलमध्ये जतिन दास यांना उपोषणादरम्यान अमानवी वागणूक देण्यात आली. त्यांना जबरदस्तीने दूध पाजण्याचे प्रयत्न झाले, त्यांच्या नाकात रबरी नळी घालून अन्न देण्याचा प्रयत्न झाला, ज्यामुळे त्यांच्या शरीरावर गंभीर परिणाम झाले.
ते सतत अस्वच्छ अंथरूण, कोंदट वातावरण आणि कोणत्याही वैद्यकीय मदतीशिवाय जगत होते. त्यांचा शरीरयष्टी क्षीण होऊ लागली, पण त्यांचा निर्धार खचला नाही. ते म्हणत –
“मी मरायला तयार आहे, पण अन्याय सहन करायला नाही.”
६३ दिवसांचा उपोषण – ऐतिहासिक त्याग
जतिन दास यांचे उपोषण संपूर्ण ६३ दिवस चाललं, जे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात एक ऐतिहासिक आणि प्रेरणादायक सत्याग्रह मानला जातो. शेवटी, शरीराने साथ देणं बंद केलं आणि १३ सप्टेंबर १९२९ रोजी जतिन दास यांचा मृत्यू झाला.
त्यांच्या मृत्यूने संपूर्ण देश हादरला. महात्मा गांधी, नेहरू, सुभाषचंद्र बोस, भगतसिंग, जवाहरलाल नेहरू यांसारख्या नेत्यांनी जतिन दास याच्या बलिदानाला सलाम केला. नेहरूंनी त्यांच्या मृतदेहाला खांदा दिला आणि कोलकात्यापर्यंत शवयात्रा मार्गावर लाखोंची गर्दी उसळली.
मृत्यू आणि त्यानंतरचा जनआक्रोश
त्यांच्या मृत्यूच्या दुसऱ्याच दिवशी देशभर शाळा, कॉलेज, बाजार बंद ठेवण्यात आले. विद्यार्थ्यांनी निदर्शने केली, क्रांतिकारी चळवळींना अधिक वेग आला. ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लोकांचा संताप उफाळून आला.
लोकांनी “शहीद जतिन दास अमर रहें!” अशा घोषणा देत त्यांच्या बलिदानाचा आदर केला. त्यांच्या मृत्यूमुळे सरकारला तुरुंगात राजकीय कैद्यांशी वागणुकीबाबत काही सुधारणा करण्यास भाग पाडलं.
विचारसरणी आणि तत्त्वज्ञान
राष्ट्रवाद आणि अन्यायाविरोधातील भूमिका
जतिन दास हे केवळ एक क्रांतिकारक नव्हते, तर ते एक वैचारिक लढवय्ये होते. त्यांचा राष्ट्रवाद हा भावनात्मक नसलाही, तरी तो तत्त्वनिष्ठ आणि न्यायप्रणालीवर आधारित होता. त्यांच्या दृष्टीने भारताचे स्वातंत्र्य म्हणजे फक्त इंग्रजांविरुद्धचा लढा नव्हता, तर तो मानवी सन्मान, हक्क आणि समानतेसाठीचा संघर्ष होता.
त्यांनी अन्यायाविरोधात केवळ प्रतिकार न करता, त्याविरोधात शांत पण ठाम उपोषणाचा मार्ग स्वीकारला. या माध्यमातून त्यांनी ब्रिटिश सत्तेला दाखवून दिलं की, क्रांती म्हणजे केवळ शस्त्र उचलणं नव्हे, तर शौर्य आणि तत्त्वांनी प्रेरित मानसिक उंचीही आहे.
त्यांचा राष्ट्रवाद ही केवळ राजकीय स्वतंत्रतेसाठी नव्हे, तर सामाजिक समतेसाठी, व्यक्तिस्वातंत्र्यासाठी आणि नागरिकांच्या हक्कांसाठीची झुंज होती.
शांततेच्या मार्गाने प्रतिकाराची भूमिका
जतिन दास यांनी ज्याप्रकारे तुरुंगातील भेदभाव, अन्याय आणि अमानुषता याविरोधात ६३ दिवस उपोषण केलं, त्यातून त्यांनी संपूर्ण जगाला शांततेच्या मार्गाने संघर्ष करता येतो हे दाखवून दिलं. त्यांच्या उपोषणाची प्रेरणा केवळ गांधीवादी नव्हती, ती स्वतंत्र वैचारिक निर्णयावर आधारित होती.
तुरुंगात केलेलं उपोषण हे एकप्रकारचं “आत्मबलिदानाने प्रेरित वैचारिक युद्ध” होतं. त्यामध्ये न हिंसा होती, न प्रचार, न राग; होता फक्त निर्धार, आत्मशक्ती आणि नैतिक विरोध.
त्यांनी जगाला दाखवून दिलं की अन्यायाविरुद्ध लढणं म्हणजे फक्त आवाज उठवणं नव्हे, तर प्रसंगी शरीर, जीवन, आणि अस्तित्व पणाला लावून लढणं असतं. हेच त्यांचं तत्त्वज्ञान होतं – शांतता म्हणजे कमजोरी नव्हे, तर ती उच्च नैतिक शक्तीचा परिपाक आहे.
आत्मबलिदानाची संकल्पना
जतिन दास यांचं बलिदान ही स्वातंत्र्यलढ्याची नवी व्याख्या होती – जी केवळ क्रांतीच्या उग्र रूपात नव्हती, तर संयम, शौर्य आणि ध्येयवादी आत्मत्यागातही दिसत होती. त्यांनी दाखवून दिलं की, स्वातंत्र्यसैनिक होणं म्हणजे मृत्यूला सामोरं जाणं नाही, तर सत्यासाठी जगणं आणि मरणं असतं.
त्यांचं आत्मबलिदान भारतीय जनतेच्या मनात एक चिरंतन आदर्श बनून राहिलं. त्यांच्या मृत्यूनंतर हजारो युवकांनी राष्ट्रकार्यासाठी स्वतःला झोकून दिलं. आजही, जेव्हा नैतिक बळ कमी वाटतं, तेव्हा जतिन दास यांच्या उपोषणाची आठवण प्रेरणा देणारी ठरते.
सार्वजनिक स्मृती व गौरव
स्मारकं, संस्था आणि रस्त्यांना नाव
जतिन दास यांच्या स्मृती जपण्यासाठी भारतात विविध ठिकाणी स्मारकं, शाळा, महाविद्यालयं, रस्ते, आणि चौक त्यांच्या नावाने ओळखले जातात. विशेषतः पश्चिम बंगाल, उत्तर प्रदेश, पंजाब आणि दिल्ली येथे त्यांच्या नावाचे अनेक ठिकाणी उल्लेख आहेत.
- “जतिन दास रोड” – कोलकाता
- “शहीद जतिन दास चौक” – लाहोर (पूर्वीच्या नकाशांमध्ये)
- “जतिन दास मेट्रो स्टेशन” – कोलकाता मेट्रोमधील एक महत्त्वाचे स्थानक
- “शहीद जतिन दास मेमोरियल स्कूल” – पश्चिम बंगाल
या स्मारकांमधून त्यांच्या कार्याची आठवण ठेवली जाते, परंतु व्यापक पातळीवर त्यांच्या विचारांचा प्रसार आणि अभ्यास होण्याची गरज अजूनही भासते.
साहित्य, चित्रपट व दस्तऐवजीकरण
जतिन दास यांचे जीवन चित्रपट, नाटके, आणि साहित्यिक ग्रंथांमधून अधोरेखित केलं गेलं आहे. विशेषतः भगतसिंगच्या जीवनावर आधारित चित्रपटांमध्ये त्यांच्या उपोषणाचा उल्लेख, दृश्य रूप आणि संवाद साकारण्यात आले आहेत. उदा.:
- The Legend of Bhagat Singh (2002) – यात जतिन दास यांच्या उपोषणाचे वास्तवदर्शी चित्रण
- Shaheed (1965) – या चित्रपटात त्यांचा संघर्ष सादर केला आहे
याशिवाय, अनेक शोधलेख, चरित्रे, विद्यार्थी प्रकल्प आणि मराठी-हिंदी लेखमालांमध्ये जतिन दास यांचा उल्लेख असतो. त्यांच्या जीवनावर आधारित काही शाळांमध्ये निबंधस्पर्धा, वाचनप्रेरणा कार्यक्रम आणि चित्रप्रदर्शन यांचे आयोजनही केलं जातं.
ऐतिहासिक महत्त्व आणि प्रभाव
ब्रिटिश सरकारवरील प्रभाव
जतिन दास यांचे ६३ दिवसांचे उपोषण आणि त्याचा मृत्यू हे ब्रिटिश सरकारसाठी एक मोठे नैतिक आणि राजकीय अपयश ठरले. त्यांच्या मृत्यूमुळे ब्रिटिश साम्राज्याच्या तुरुंग व्यवस्थेतील अन्याय जगासमोर उघड झाला. देशविदेशातील वर्तमानपत्रांमध्ये या घटनेचा तीव्र निषेध नोंदवला गेला.
या घटनेनंतर राजकीय कैद्यांच्या वागणुकीबाबत काही प्रमाणात सुधारणा करण्याचा दबाव ब्रिटिश सरकारवर निर्माण झाला. इंग्लंडच्या संसदेतही या घटनेवर चर्चा झाली. ब्रिटीश सत्तेच्या दडपशाही धोरणावर प्रश्नचिन्ह निर्माण झालं, आणि भारतातील राष्ट्रवाद्यांच्या भूमिकेला नवी दृष्टी आणि बळ मिळालं.
युवकांसाठी प्रेरणास्थान
जतिन दास यांचं बलिदान हे भारतीय युवकांसाठी अनंत प्रेरणेचा स्रोत ठरलं. त्यांच्या त्यागमय जीवनाने अनेक तरुणांना स्वातंत्र्यलढ्यात सामील होण्यासाठी प्रेरित केलं. भगतसिंगसारख्या क्रांतिकारकांपासून ते सामान्य विद्यार्थ्यांपर्यंत, अनेकांनी स्वदेशी, सत्याग्रह आणि स्वावलंबन यांचा स्वीकार केला.
त्यांची उपोषणाची कृती दाखवते की क्रांती ही केवळ बंदूक चालवण्याने होत नाही, ती आत्मसंयम, बुद्धिमत्ता आणि वैचारिक स्फोटानेही घडते. आजही शिक्षणसंस्था, युवक मोहीम, आणि सामाजिक चळवळीमध्ये त्यांचं नाव आदराने घेतलं जातं.
भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीत विशेष स्थान
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात जतिन दास यांचं नाव “उपोषणाद्वारे लढ्याचं प्रतीक” म्हणून घेतलं जातं. त्यांनी दिलेलं बलिदान हे स्वातंत्र्य चळवळीत सत्याग्रह आणि शौर्याच्या संगमाचं सर्वोत्कृष्ट उदाहरण ठरलं.
त्यांच्या मृत्यूने क्रांतीकारक आणि गांधीवादी विचारसरणींमध्ये एक सखोल संवादाची जागा निर्माण केली. त्यामुळे त्यांना केवळ क्रांतिकारक नव्हे, तर सत्य, शौर्य, आणि नैतिकतेचा शिल्पकार म्हणून इतिहासाने ओळख दिली.
निष्कर्ष
जतिन दास हे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक प्रेरणादायी आणि तेजस्वी क्रांतिकारक होते, ज्यांनी युवावस्थेच्या जोमात राष्ट्रासाठी आपले प्राण अर्पण केले. त्यांचं आयुष्य हे आत्मबलिदान, संयम, आणि राष्ट्रप्रेमाचं प्रतीक होतं. त्यांनी दाखवून दिलं की, प्रतिकारासाठी फक्त बंदूक लागते असं नाही – प्रखर इच्छाशक्ती आणि नैतिक उंची सुद्धा तितकीच प्रभावी ठरते.
त्यांच्या उपोषणाने भारतातच नव्हे तर संपूर्ण जगात ब्रिटिश साम्राज्याच्या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्याची प्रेरणा दिली. त्यांचं जीवन हे आजच्या पिढीला देशप्रेम, मानवाधिकार, आणि तत्त्वनिष्ठ लढ्याचं बळ देणारं आहे.
त्यांचं नाव आजही “शहीद जतिन दास” म्हणून आदराने घेतलं जातं आणि त्यांचं कार्य भारतीय राष्ट्रनिर्माणाच्या प्रक्रियेत अढळ ठसा उमटवून गेलं आहे.