पारंपारिक भारतीय खेळ (Traditional Indian Games)

भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे, आणि ही विविधता केवळ भाषांमध्ये किंवा सणांमध्येच नव्हे तर खेळांमध्येही दिसून येते. पारंपरिक भारतीय खेळ हे आपल्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि शारीरिक जीवनाचा अविभाज्य भाग राहिले आहेत. हजारो वर्षांपूर्वीपासून भारतात खेळांची समृद्ध परंपरा आहे. खेळ हे केवळ मनोरंजनाचे साधन नसून, ते शारीरिक व्यायाम, सामाजिक एकता, कौशल्य वृद्धी आणि नैतिक शिक्षणाचे साधन ठरले आहेत.

या खेळांचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची साधेपणा आणि सहज उपलब्ध साधनसामग्री. बहुतेक खेळ हे अंगणात, रस्त्यांवर, मैदानी जागांमध्ये किंवा गावी खेळले जातात. गावकुसाबाहेरील मोकळ्या जागांमध्ये खेळण्यासाठी लागणारे साहित्य सहज घरच्या घरी बनवता येणारे असते – उदा. दांडा, गोट्या, कंचे, दोरी, भोवरे इत्यादी.

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात जिथे मोबाईल गेम्स आणि व्हिडीओ गेम्सने मुलांचे लक्ष खेचले आहे, तिथे या पारंपरिक खेळांचे महत्त्व अधिकच अधोरेखित होते. या खेळांतून मुलांना शारीरिक हालचाल, सहकार्य, सामाजिक संवाद, नैतिक मूल्ये आणि आत्मविश्वास शिकवला जातो. म्हणूनच पारंपरिक भारतीय खेळांचे जतन करणे, त्याचा प्रचार व प्रसार करणे हे अत्यंत आवश्यक बनले आहे.

भारतीय पारंपरिक खेळांची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

प्राचीन भारतीय संस्कृतीतील खेळांचे स्थान

भारतीय इतिहासात खेळांचे स्थान फार जुने आहे. संस्कृत साहित्यात, वेदांमध्ये आणि महाभारतातसुद्धा खेळांचा उल्लेख आढळतो. उदाहरणार्थ, महाभारतात युधिष्ठिराने ‘चोपड’ या खेळात आपले राज्य गमावले, असा उल्लेख आहे. यावरून हे स्पष्ट होते की, खेळ हे राजे-रजवाड्यांपासून सामान्य जनतेपर्यंत सर्व स्तरात खेळले जात असत.

पाणिनीच्या अष्टाध्यायीतही विविध खेळांचे वर्णन आहे. पाटलिपुत्र, उज्जैन, वाराणसी यांसारख्या प्राचीन नगरांमध्ये कुस्ती, दांडपट्टा, व शस्त्रकला यांचे मल्लविद्या प्रकार लोकप्रिय होते.

विविध प्रदेशांतील स्थानिक खेळांची विविधता

भारतभर प्रादेशिक भिन्नतेनुसार खेळांमध्येही वेगवेगळे प्रकार आढळतात. उदा.

• महाराष्ट्रात मल्लखांब, आट्या पाट्या आणि भोंडला;
• तामिळनाडूमध्ये जल्लिकट्टू, सिलंबम;
• केरळमध्ये वल्लम कली (सर्पनौका शर्यत) आणि कलारीपयट्टू;
• पंजाबमध्ये गटका आणि कुस्ती;
• उत्तर भारतात गिल्ली-डंडा, लट्टू, पतंगबाजी इत्यादी.

या सर्व खेळांमध्ये स्थानिक संस्कृती, हवामान, वेशभूषा, भाषा आणि रहाणीमानाचा प्रभाव स्पष्ट दिसतो.

शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून खेळांचे महत्त्व

पारंपरिक खेळ हे केवळ मनोरंजनासाठी नसून, ते शारीरिक बळ, मनःसंयम, एकाग्रता आणि सामाजिक बांधिलकी या बाबतीत महत्त्वाचे ठरतात. उदाहरणार्थ, कबड्डी आणि खो-खो हे खेळ खेळणाऱ्याच्या चपळतेची, सहनशक्तीची आणि गतीशक्तीची कसोटी घेतात. चौपड, सापशिडी हे खेळ बुद्धीमत्ता, संयम आणि निर्णय क्षमतेवर आधारित असतात. भोंडला, अंटाक्षरीसारखे खेळ सामाजिक एकत्रिततेला प्रोत्साहन देतात आणि लोकसंगीताशी संबंधित राहतात.

हे सर्व खेळ मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी अनुकूल असून, त्यांच्यात सहकार्य, नेतृत्व, शिस्त, आणि स्पर्धात्मकता या गुणांचा विकास करतात.

कबड्डी

खेळाची व्याख्या व मूळ

कबड्डी हा भारताचा एक अत्यंत लोकप्रिय आणि पारंपरिक खेळ आहे. हा खेळ विशेषतः ग्रामीण भागात मोठ्या उत्साहाने खेळला जातो. “कबड्डी, कबड्डी” हा सतत उच्चार करत प्रतिस्पर्धी संघाच्या खेळाडूंना स्पर्श करून परत आपल्या संघात सुरक्षितपणे परत येणे हे या खेळाचे मुख्य उद्दिष्ट असते. कबड्डी शब्दाचे मूळ तामिळ भाषेतील “kai-pidi” या शब्दात आहे, ज्याचा अर्थ “हाताने पकडणे” असा होतो. या खेळाचा उल्लेख प्राचीन काळातील महाभारत व रामायण यांसारख्या ग्रंथांमध्येही आढळतो.

खेळाचे नियम आणि खेळण्याची पद्धत

कबड्डी हा दोन संघांमध्ये खेळला जातो. प्रत्येक संघात ७ खेळाडू असतात. एक खेळाडू प्रतिस्पर्धी संघाच्या क्षेत्रात “रेड” करायला जातो आणि तिथे असलेल्या खेळाडूंना स्पर्श करून किंवा त्यांना चुकवून परत येण्याचा प्रयत्न करतो. रेड करताना त्याला “कबड्डी-कबड्डी” म्हणत राहावे लागते. जर त्याचा श्वास तुटला किंवा तो रोखला गेला, तर तो बाद होतो. स्पर्श केलेले विरोधी खेळाडू बाद होतात आणि परतल्यास संघाला गुण मिळतो.

प्रकार: सर्कल कबड्डी, स्टँडर्ड कबड्डी

कबड्डीचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत:

• स्टँडर्ड कबड्डी – ही आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळली जाणारी कबड्डी आहे जी सरळ व नियमित मैदानावर खेळली जाते.
• सर्कल कबड्डी – ही विशेषतः पंजाब, हरियाणा आणि महाराष्ट्रात खेळली जाणारी प्रकार आहे. गोलाकार मैदानावर ही खेळली जाते.

प्रो कबड्डी लीग आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा

२०१४ मध्ये सुरू झालेल्या प्रो कबड्डी लीगमुळे कबड्डीला नवे आयाम मिळाले. ही लीग टीव्हीवर मोठ्या प्रमाणात पाहिली जाते व खेळाडूंना व्यावसायिक दर्जा प्राप्त झाला आहे. याशिवाय आशियाई स्पर्धांमध्ये भारताने अनेक वेळा सुवर्ण पदके मिळवली आहेत. भारत, बांगलादेश, नेपाळ, इराण, कोरिया, आणि पाकिस्तान या देशांमध्ये कबड्डी प्रचंड लोकप्रिय आहे.

शालेय व ग्रामीण भागातील लोकप्रियता

कबड्डी हा खेळ अनेक शाळांमध्ये खेळविला जातो. शारीरिक शिक्षणात याचा समावेश होतो. ग्रामीण भागात तर कबड्डी ही सणासुदीच्या काळात होणाऱ्या स्पर्धांमध्ये सर्वात आकर्षक स्पर्धा मानली जाते. त्याचा खर्च कमी असल्यामुळे, कोणतीही महागडी साधने न लागल्यामुळे, सर्व वयोगटातील मुले हा खेळ सहज खेळू शकतात.

खो-खो

खेळाचा इतिहास आणि भारतीय संदर्भ

खो-खो हा एक अत्यंत गतिशील, चपळतेचा आणि रणनीतीचा खेळ आहे. याचे मूळ प्राचीन भारतात असल्याचे मानले जाते. महाराष्ट्रात या खेळाची फार मोठी परंपरा आहे. सुरुवातीला तो बैलगाड्यांच्या खेळाशी संबंधित होता, परंतु नंतर तो पूर्णतः मानवी खेळात रूपांतरित झाला.

मैदान, नियम आणि खेळाचे स्वरूप

खो-खो हा दोन संघांमध्ये खेळला जातो. प्रत्येक संघात १२ खेळाडू असतात, पण एकावेळी ९ खेळाडू मैदानात उतरतात. खेळात एक संघ बसलेल्या स्थितीत असतो, ज्यात खेळाडू आडवे-उभे असे एकाआड एक बसलेले असतात. एक खेळाडू “धावणारा” म्हणून पाठलाग करत असतो आणि विरोधी संघाच्या खेळाडूंना टॅग करतो.

पाठलाग करताना खेळाडू केवळ एका दिशेने धावू शकतो, आणि दिशाबदल करण्यासाठी त्याला बसलेल्या खेळाडूला “खो” द्यावे लागते. हा खो दिल्यावर दुसरा खेळाडू पाठलाग सुरू करतो. ही प्रक्रिया सतत वेगात सुरू राहते.

खेळाचे शारीरिक लाभ

खो-खो खेळामुळे चपळता, वेग, सहनशक्ती आणि विचारक्षमता वाढते. यामध्ये चालण्याचे, वळण्याचे, बसण्याचे आणि उडी मारण्याचे कौशल्य विकसित होते. शरीराच्या सर्व अवयवांचा व्यायाम होतो. हा खेळ खेळणारे मुले अधिक चपळ आणि वेगवान होतात.

खो-खो फेडरेशन आणि राष्ट्रीय स्पर्धा

१९५६ साली खो-खो फेडरेशन ऑफ इंडिया ची स्थापना झाली. यामुळे या खेळाला अधिक शास्त्रशुद्ध पद्धतीने चालना मिळाली. दरवर्षी राष्ट्रीय पातळीवर स्पर्धा घेतल्या जातात. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही भारताने काही ठिकाणी या खेळाचे प्रतिनिधित्व केले आहे.

मल्लखांब

मल्लखांबचा इतिहास

मल्लखांब हा भारतातील अत्यंत प्राचीन व पारंपरिक खेळांपैकी एक आहे. या खेळाचे मूळ संस्कृत शब्द “मल्ल” म्हणजे पैलवान आणि “खांब” म्हणजे खांब किंवा स्तंभ यावरून झाले आहे. हे एक प्रकारचे जिम्नॅस्टिकचे रूप आहे, जे खांबावर किंवा दोरीवर शरीराचे संतुलन राखून केले जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात या खेळाचा वापर योद्ध्यांच्या प्रशिक्षणासाठी केला जात असे.

१८०० च्या दशकात नागपुरातील भाऊराव पेशवे यांनी या खेळाला पुन्हा चालना दिली आणि आधुनिक स्वरूप दिले.

प्रकार: पोल मल्लखांब, रोप मल्लखांब, हॅँगिंग मल्लखांब

मल्लखांबचे विविध प्रकार आहेत:

• पोल मल्लखांब: यामध्ये उभ्या लाकडी खांबावर खेळाडू विविध आसने आणि कसरती करतात.
• रोप मल्लखांब: या प्रकारात एक मजबूत दोरी लटकवलेली असते आणि खेळाडू त्यावर शरीर संतुलित करत कसरती करतात.
• हॅँगिंग मल्लखांब: खांब थेट जमिनीवर न ठेवता हवेत लटकवलेला असतो, आणि खेळाडू त्यावर संतुलन राखतात.

प्रत्येक प्रकारात शरीरातील लवचिकता, ताकद, संतुलन आणि मनःशक्ती यांची कसोटी लागते.

प्रशिक्षण पद्धती आणि शारीरिक लाभ

मल्लखांब हे पूर्णतः शरीराचे नियंत्रण आणि संयम शिकवणारे खेळ आहे. यात शरीराची ताकद, लवचिकता, आणि संतुलन यांचे विलक्षण प्रदर्शन केले जाते. लहान वयात सुरुवात केल्यास शरीर अधिक लवचिक बनते आणि व्यायामाचा सर्वोच्च परिणाम मिळतो.

मल्लखांबमुळे पाठीचा कणा मजबूत होतो, पाय-हातांना ताकद मिळते आणि मनाची एकाग्रता वाढते. यामुळे विद्यार्थी आत्मविश्वासाने भरलेले आणि शारीरिकदृष्ट्या तंदुरुस्त राहतात.

महाराष्ट्रातील मल्लखांब परंपरा

महाराष्ट्र राज्य हे मल्लखांबचे पंढरी मानले जाते. येथे अनेक शाळा, अकॅडमी आणि संस्थांमध्ये मल्लखांब शिकवला जातो. नाशिक, पुणे, सांगली, कोल्हापूर या शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणात स्पर्धा घेतल्या जातात. याशिवाय राज्य शासनाने मल्लखांबला “राज्य खेळ” घोषित केले आहे.

गिल्ली डंडा (विटी दांडू)

खेळाची पारंपरिक रचना

गिल्ली डंडा हा ग्रामीण भारतातील एक लोकप्रिय रस्त्यावर खेळला जाणारा खेळ आहे. यामध्ये दोन लाकडी साधने वापरली जातात – गिल्ली (छोटा टोकदार लाकडी तुकडा) आणि डंडा (लांबट लाकडी काठी). खेळाडू डंड्याच्या साहाय्याने गिल्लीला हवेत फेकतो आणि शक्य तितक्या दूर फेकण्याचा प्रयत्न करतो.

हा खेळ भारतात अनेक नावांनी ओळखला जातो – महाराष्ट्रात “विटिदांडा”, उत्तर भारतात “गिल्ली डंडा”, दक्षिणेत “कन्नी डांडा” इत्यादी.

गिल्ली आणि डंड्याची रचना

• गिल्ली: साधारणतः ३-४ इंच लांब आणि दोन्ही टोकाला किंचित टोकदार केलेला लाकडी तुकडा.
• डंडा: सुमारे १८-२४ इंच लांब लाकडी काठी, जी सहज हाताळता येईल अशी असते.

खेळताना खेळाडू गिल्लीला जमिनीवर ठेवून डंड्याने एक टोक उडवतो आणि हवेत गेल्यावर तिला पुन्हा जोरात मारतो.

खेळाची क्षेत्रीय रूपे

गिल्ली डंडा हा खेळ भारताच्या विविध भागात वेगवेगळ्या नियमांनी खेळला जातो. कधी फेकलेली गिल्ली पकडली गेल्यास खेळाडू बाद मानला जातो, तर कधी गिल्ली जिथे पडते तिथून अंतर मोजून गुण दिले जातात.

ग्रामिण भागात हा खेळ पावसाळ्यानंतरच्या दिवसांत किंवा उन्हाळ्याच्या सुट्ट्यांमध्ये खेळला जातो. खेळाच्या माध्यमातून शारीरिक बळ, डोळ्यांचे व हातांचे समन्वय आणि लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढते.

क्रिकेट आणि बेसबॉलशी साधर्म्य

गिल्ली डंडाला आधुनिक क्रिकेट आणि बेसबॉलचे प्राचीन रूप मानले जाते. यात बॅट आणि बॉल नसले तरी त्याचे तत्त्व तत्समच आहे – एक वस्तू फेकणे आणि ती अचूकपणे मारणे. काही अभ्यासक असेही मानतात की क्रिकेटचा उगम गिल्ली डंडातूनच झाला असावा.

लगोरी (पिट्टू / सातोलिया)

खेळाची संकल्पना आणि मूळ

लगोरी, ज्याला काही भागांमध्ये “पिट्टू” किंवा “सातोलिया” असेही म्हणतात, हा एक पारंपरिक भारतीय खेळ आहे जो मुख्यतः मैदानी जागेत गटामध्ये खेळला जातो. या खेळाचे मूळ फार प्राचीन असून, भारताच्या अनेक भागात तो वेगवेगळ्या नावांनी खेळला जातो. या खेळात कौशल्य, चपळता आणि संघभावना यांचे सुंदर मिश्रण आहे.

खेळण्याची पद्धत व गरजेची साधने

या खेळात एक चेंडू आणि सात छोटे सपाट दगड (किंवा टाईल्स) लागतात. खेळाच्या सुरुवातीला हे सात दगड एकमेकांच्या वर रचले जातात. एक संघाचा खेळाडू चेंडूने हे दगड फोडतो आणि त्याचा संघ ती रचना परत लवकरात लवकर उभी करण्याचा प्रयत्न करतो. दुसऱ्या संघाचे सदस्य चेंडू खेळून त्यांना बाद करण्याचा प्रयत्न करतात.

एकदा चेंडू फेकल्यानंतर, दगड पाडले गेले की, त्यांना परत रचून “लगोरी” म्हणणे हे खेळ जिंकण्यासाठी आवश्यक असते. हा खेळ फक्त चेंडू आणि थोडी मोकळी जागा यावर अवलंबून असल्यामुळे कुठेही सहज खेळता येतो.

समूहात खेळण्याचा आनंद व रणनीती

लगोरी हा खेळ गटामध्ये खेळला जात असल्यामुळे संघभावना, रणनीती, समन्वय आणि वेळेचे नियोजन हे गुण विकसित होतात. चेंडू कुठल्या दिशेने फेकायचा, कोण रचना परत उभी करणार, कोण संरक्षण करणार – याचे नियोजन आवश्यक असते.

यामुळे मुलांमध्ये नेतृत्वगुण, सामूहिक कामगिरीचे महत्त्व आणि प्रतिस्पर्ध्यांशी खेळातील आदरभावना विकसित होते.

आधुनिक काळातील पुनरुज्जीवन

आज शहरी भागात मोबाईल गेम्स आणि इनडोअर गेम्स वाढत असतानाही, शाळांमध्ये आणि उन्हाळी शिबिरांमध्ये लगोरी खेळ पुन्हा चालना मिळवत आहे. काही शाळांनी तर वार्षिक क्रीडास्पर्धांमध्ये या खेळाचा समावेश केला आहे. विशेषतः मुलींसाठी हा खेळ सुरक्षित आणि आनंददायक मानला जातो.

कलारीपयट्टू

खेळाचा उगम आणि ऐतिहासिक महत्त्व

कलारीपयट्टू हे एक प्राचीन भारतीय मार्शल आर्ट आहे, ज्याची सुरुवात केरळ राज्यात झाली. याला जगातील सर्वात जुन्या युद्धकलेपैकी एक मानले जाते. “कलरी” म्हणजे प्रशिक्षणस्थळ आणि “पयट्टू” म्हणजे लढा किंवा सराव. म्हणजेच “कलारीपयट्टू” म्हणजे लढाईसाठी प्रशिक्षण.

हे शास्त्र बौद्ध भिक्षूंमार्फत चीनमध्ये पोहोचले आणि तेथून “कुंग फू” सारख्या युद्धकला प्रकारांचा विकास झाला, असेही काही इतिहासकार मानतात.

तांत्रिक बाजू: हालचाली, शस्त्रप्रयोग

कलारीपयट्टूमध्ये शरीराच्या लवचिकतेसह, विविध हालचाली, उड्या, उंच झेप, बचाव आणि प्रतिआक्रमण यांचा सराव केला जातो. यामध्ये शरीराला बरोबरीने नियंत्रित ठेवण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते.

यामध्ये विविध शस्त्रांचा वापर केला जातो:

• उरूमी (लवचिक तलवार)
• वल (तलवार)
• कुंटा (भाला)
• दंडा (लाठी)
• कट्टारी (छोटी सुरा)

यात हल्ला आणि बचाव या दोन्ही कौशल्यांचा विकास केला जातो.

प्रशिक्षण प्रणाली व गुरुकुल पद्धत

कलारीपयट्टूचे प्रशिक्षण पारंपरिक गुरुकुल पद्धतीने दिले जाते. विद्यार्थी “कलरी” नावाच्या विशेष प्रशिक्षणशाळेत प्रवेश घेतात. येथे त्यांना नमन, ध्यान, व्यायाम, शरीर लवचिकता, मूलभूत तंत्र, शस्त्रप्रयोग व अंततः स्पर्धात्मक लढती याचे प्रशिक्षण दिले जाते.

या प्रशिक्षणात “मर्मविद्या” म्हणजे शरीरातील नाजूक बिंदूंवर परिणाम करणारी तंत्रशुद्ध कला शिकवली जाते, जी उपचारासाठी आणि आत्मसंरक्षणासाठीही उपयुक्त असते.

आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील ओळख

कलारीपयट्टूला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर “योगासह” भारतीय परंपरेचा भाग म्हणून ओळख मिळत आहे. युनेस्कोनेही याला पारंपरिक सांस्कृतिक वारसा म्हणून मान्यता दिली आहे. अनेक चित्रपटांतही (उदा. Asoka, The Myth) याचा समावेश करण्यात आला आहे. आधुनिक काळात काही शाळा आणि व्यायाम केंद्रे कलारी प्रशिक्षणासाठी उघडली गेली आहेत.

लट्टू (भोवरा)

खेळाचे पारंपरिक महत्त्व

लट्टू, ज्याला विविध भागांत “भोवरा” किंवा “बोंबा” असेही म्हणतात, हा भारतातील पारंपरिक आणि मनोरंजक खेळांपैकी एक आहे. विशेषतः लहान मुलांमध्ये हा खेळ लोकप्रिय आहे. लाकडी लट्टूला दोरीने गुंडाळून, जोरात फिरवून, त्याला जमिनीवर फिरताना पाहण्याचा आनंद लहानग्यांना मनापासून मिळतो.

लट्टू हा खेळ भारतात फार प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. तो अनेक चित्रकलेत, खास करून ग्रामीण जीवनाचे चित्रण करताना दिसतो. वयोमर्यादा न ठेवता, हा खेळ लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वांना खेळता येतो.

लट्टू बनवण्याची रचना व साहित्य

लट्टू तयार करण्यासाठी सामान्यतः लाकूड वापरले जाते. याच्या खालील टोकास एक छोटासा काटेरी धातूचा कील बसवलेला असतो, ज्यामुळे तो फिरताना तोल सांभाळला जातो. लट्टू भोवती एक बारीक पण मजबूत दोरी गुंडाळली जाते. ही दोरी खेळाडूच्या हातात असते.

लट्टू सोडताना, खेळाडू वेगाने हात फिरवून दोरी खेचतो, त्यामुळे लट्टू जोरात जमिनीवर आदळतो आणि गोल फिरू लागतो. हा फिरता लट्टू जमिनीवर नाचतो, घुंघुरू सारखा आवाज करतो आणि कधी कधी हवेत उडवला जातो.

खेळाचे शारीरिक व वैज्ञानिक पैलू

लट्टू खेळताना मुलांची बोटांची समन्वयक क्षमता, डोळा-हात यामधील ताल आणि संतुलन यांचा विकास होतो. त्याचबरोबर गुरुत्वाकर्षण, अपकेंद्री बल, घर्षण, व त्याचा परिणाम या विज्ञानाच्या मूलभूत संकल्पना प्रत्यक्ष अनुभवायला मिळतात.

तसेच, स्पर्धात्मक लट्टू खेळामध्ये कोणाचा लट्टू सर्वात जास्त वेळ फिरतो, कोणाचा लट्टू दुसऱ्याला उडवतो इत्यादी गमतीदार नियम असतात.

लट्टू स्पर्धा व कौशल्य

काही भागांमध्ये लट्टू स्पर्धा भरवल्या जातात. यामध्ये मुलांना लट्टू फिरवण्याच्या विविध शैली, हवेत झेप घेऊन परत जमिनीवर फिरवणे, एकाच लट्टूवर दुसरा लट्टू मारणे यासारख्या कौशल्यांचा दाखवावा लागतो. यामुळे लट्टू हा खेळ केवळ मजा देणारा नाही तर सर्जनशीलता वाढवणारा ठरतो.

पतंगबाजी (पतंग उडवणे)

भारतातील पतंगाचा इतिहास

पतंग उडवण्याचा खेळ भारतात फार जुना आहे. काही ऐतिहासिक संदर्भानुसार, पतंगबाजीचा प्रारंभ चीनमध्ये झाला असला तरी भारतात त्याचा प्रसार मुग़लांच्या काळात झाला. तेव्हापासून तो मनोरंजन, उत्सव आणि कौशल्य यांचा अविभाज्य भाग बनला. अनेक शहरांमध्ये पतंगबाजी एक सांस्कृतिक परंपरा झाली आहे.

विशेषतः गुजरात, महाराष्ट्र, पंजाब, दिल्ली आणि उत्तर भारतातील इतर भागांत पतंगबाजी मोठ्या उत्साहाने केली जाते.

मकर संक्रांती आणि पतंग महोत्सव

मकर संक्रांती हा भारतातील एक प्रमुख सण असून, त्या दिवशी पतंग उडवणे ही खास परंपरा आहे. विशेषतः गुजरातमध्ये या सणाच्या दिवशी ‘आंतरराष्ट्रीय पतंग महोत्सव’ आयोजित केला जातो. हजारो रंगीबेरंगी पतंग आकाशात उडताना दिसतात आणि संपूर्ण वातावरण उत्सवमय होते.

लोक “काई पो छे”, “लपेट”, “भो काटा” अशा आरोळ्यांसह एकमेकांच्या पतंगाची दोरी कापण्याचा प्रयत्न करतात.

पतंगाचे प्रकार व मांज्याचे विविध प्रकार

पतंगांचे अनेक प्रकार असतात:

• पारंपरिक हिरे-आकाराचे पतंग
• ड्रॅगन पतंग
• डेल्टा पतंग
• तिरक्या रेषांचे कर्टन पतंग

मांजाही विविध प्रकारचा असतो:

• साधा सूती दोरा
• काचेच्या पूडाने मळवलेला मांजा – जो अधिक धारदार असतो.
• नायलॉन मांजा – जो खूपच तीव्र आणि कधीकधी धोकादायक ठरतो.

सध्या अनेक राज्यांमध्ये नायलॉन व मेटॅलिक मांज्यावर बंदी आहे, कारण तो पक्ष्यांसाठी घातक ठरतो.

स्पर्धात्मक पतंगबाजी

पतंग उडवणे हे केवळ मजा देणारे नव्हे, तर स्पर्धात्मकही आहे. अनेक ठिकाणी पतंगबाजी स्पर्धा घेतल्या जातात, जिथे कोणाचा पतंग सर्वाधिक वेळ आकाशात राहतो, कोण सर्वाधिक पतंग तोडतो, कोणाचा डिझाईन वेगळा आहे इत्यादी आधारांवर निकाल ठरतो.

या खेळामुळे संयम, समज, वेगवेगळ्या वाऱ्यांच्या दिशांचा अभ्यास आणि संकल्पनाशक्ती यांचा विकास होतो.

चोपड / पचिसी

खेळाचा इतिहास – महाभारत व पांडवांचे उल्लेख

चोपड किंवा पचिसी हा भारतातील प्राचीन बुद्धीबळाधारित खेळ आहे. याचा उल्लेख महाभारतात स्पष्टपणे आढळतो. कौरवांनी पांडवांना चोपडाच्या खेळात हरवून त्यांचे राज्य आणि पत्नी द्रौपदीचा अपमान केला, ही कथा सर्वश्रुत आहे. त्यामुळे या खेळाचे ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व खूप मोठे आहे.

ही खेळपट्टी क्रॉस-आकाराची असते आणि चार दिशांना चार खेळाडू असतात. या खेळाचे नाव “पचिसी” म्हणजे पंचवीस – कारण सर्वाधिक मिळणारा डाव पंचवीस असतो.

खेळाचे नियम व साधने

या खेळासाठी एक विशिष्ट आकाराची पट्टी लागते, ज्यात चार भाग असतात. प्रत्येक खेळाडूच्या चार गोट्या असतात, आणि त्या आपल्या “घरातून” बाहेर काढून मध्यभागी पोहोचवायच्या असतात.

साधनांमध्ये पारंपरिकपणे कौड्या, बाभळीचे बिया किंवा विशेष बनवलेले पासे (किंवा चोपड्याच्या ढलप्या) वापरले जातात. डाव हा त्याच्यावर आधारित असतो. डावांप्रमाणे गोट्या पुढे सरकवल्या जातात आणि गोट्यांना पकडण्याचे नियमही ठरलेले असतात.

आधुनिक लुडोशी साम्य

आज ज्या “लुडो” खेळाचे आपण मोबाईल अॅप्सवर किंवा घरगुती टेबलवर खेळतो, त्याचा मूळ स्रोत म्हणजे पचिसीच आहे. लुडो हा याचाच एक सरलीकृत आणि पाश्चात्य रूप आहे, ज्यामध्ये रंगीत पासे आणि सोपी नियमावली असते.

पचिसीमध्ये अधिक धोरणात्मक विचार, जोखीम घेणे आणि प्रतिस्पर्ध्याची चाल ओळखणे याची गरज असते. त्यामुळे हा खेळ बुद्धिमत्ता आणि संयम वाढवणारा आहे.

कौशल्य, संधी व रणनीती यांचा संगम

पचिसी हा एक असा खेळ आहे ज्यामध्ये नशिबाचा भाग आहेच, पण त्याबरोबरच यशस्वी होण्यासाठी रणनीती, गोट्यांची योग्य योजना, आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या हालचालींचा अंदाज घ्यावा लागतो.

गावाकडे आजही पचिसीच्या मोठ्या फळ्या अंगणात आखल्या जातात आणि त्या खेळण्याच्या पारंपरिक पद्धती जपल्या जातात. शहरांमध्ये याचे आधुनिक रूप म्हणजे बोर्ड लुडो.

जल्लिकट्टू

तमिळनाडूतील पारंपरिक खेळ

जल्लिकट्टू हा तमिळनाडू राज्यातील एक अत्यंत प्राचीन आणि पारंपरिक खेळ आहे. तो मकर संक्रांतीच्या आसपास साजऱ्या होणाऱ्या पोंगल सणाचा एक भाग असतो. या खेळात प्रबळ बैलांना मैदानात सोडले जाते आणि खेळाडूंनी त्या बैलांच्या गळ्यातील कापड किंवा घंटा पकडण्याचा प्रयत्न करायचा असतो.

“जल्लिकट्टू” हा शब्द दोन शब्दांपासून बनला आहे – “जल्ली” म्हणजे सोन्याच्या नाण्यांचा हार आणि “कट्टू” म्हणजे बांधणे. याचा अर्थ, बैलाच्या शिंगांना बक्षीस बांधले जाते, ते खेळाडूंनी मिळवायचे असते.

सण आणि सामाजिक संदर्भ

जल्लिकट्टू केवळ खेळ नाही, तर तो स्थानिक समाजासाठी एक गौरव, परंपरा आणि शौर्याचे प्रतीक मानला जातो. या खेळाच्या माध्यमातून बैलपालन, स्थानिक जातीच्या बैलांचे संवर्धन आणि ग्रामीण साखळीतील आर्थिक व सांस्कृतिक गरजाही भागविल्या जातात.

पोंगलच्या दुसऱ्या दिवशी “मट्टू पोंगल” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या दिवशी हा खेळ घेतला जातो. गावागावांमध्ये हजारोंच्या संख्येने लोक एकत्र येतात आणि ही स्पर्धा बघतात.

सुरक्षितता व वादग्रस्त मुद्दे

जल्लिकट्टू हे प्राण्यांवर क्रूरता केली जाते, असा आरोप करत २०१४ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने या खेळावर बंदी घातली होती. त्यानंतर तमिळनाडू राज्यात मोठे आंदोलन झाले. हा खेळ तमिळ अस्मितेचा भाग असल्याचे ठाम मत व्यक्त करण्यात आले.

२०१७ मध्ये केंद्र सरकारने काही नियमांखाली या खेळास परवानगी दिली. यामध्ये प्राण्यांच्या सुरक्षिततेसाठी काही अटी लावण्यात आल्या, जसे की बैलांना मद्य न देता, कोणतेही धारदार किंवा रंगीत साहित्य न वापरता आणि आयोजकांनी प्राण्यांचे आरोग्य तपासून घेणे इत्यादी.

आधुनिक युगातील स्थान

जल्लिकट्टू आजही ग्रामीण तमिळनाडूमध्ये मोठ्या उत्साहाने खेळला जातो. त्याचे आयोजक स्थानिक समाजाचे नेते, मंदिर समित्या आणि सरकारी यंत्रणा असतात. काही समाजकर्मी आणि पशुप्रेमी याचा आधुनिक आणि अधिक सुरक्षित स्वरूपासाठी प्रयत्न करत आहेत, जेणेकरून परंपरा जपली जाईल पण प्राणीही सुरक्षित राहतील.

बोट रेसिंग (वल्लम कली)

केरळमधील पारंपरिक सर्पनौका शर्यत

वल्लम कली म्हणजेच बोट रेसिंग हा केरळ राज्याचा अत्यंत रंगतदार आणि पारंपरिक खेळ आहे. “वल्लम” म्हणजे बोट आणि “कली” म्हणजे खेळ. विशेषतः ओणम या सणाच्या काळात हा खेळ संपूर्ण केरळमध्ये मोठ्या जल्लोषात आयोजित केला जातो.

या शर्यतीत लांबट आणि निमुळत्या आकाराच्या बोटींना “चुंदन वल्लम” (सर्पनौका) म्हणतात. यांचा आकार सापासारखा असतो आणि त्यावर १०० पेक्षा अधिक खेळाडू रोविंग करतात. बोट रेसिंग हा केवळ एक खेळ नसून केरळच्या सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.

ओणम सणाचा संबंध

ओणम हा केरळमधील सर्वात मोठा सण मानला जातो, आणि वल्लम कली ही या सणाची खास ओळख आहे. पौराणिक कथेनुसार, राजा महाबली यांच्या आगमनाच्या स्वागतार्थ ही स्पर्धा घेतली जाते. यामध्ये धार्मिकता, पारंपरिक गीतं आणि सामाजिक उत्सव यांचा सुंदर संगम असतो.

स्पर्धेआधी बोटींना सजवले जाते, नारळाच्या पाने, फुलांनी त्यांची आरास केली जाते. खेळाडू पारंपरिक वस्त्र परिधान करतात आणि “वंची पाटु” नावाची पारंपरिक गाणी म्हणत स्पर्धेत सहभागी होतात.

बोटांची रचना व रोवर्सचे महत्त्व

सर्पनौका सुमारे ३०-३५ मीटर लांब असते. प्रत्येक बोटीत सुमारे ६० ते १०० खेळाडू असतात, त्यापैकी काही रोवर्स (ओअर खेचणारे), काही टाइम कीपर, तर काही ताल व गाण्यांचे नेते असतात.

या बोटींना बनवण्यासाठी विशिष्ट प्रकारचे लाकूड, उदा. अंजीर, वापरले जाते. बोट रेसिंगमध्ये एकसंधता, ताल, वेळेचे भान, आणि संघभावना अत्यंत आवश्यक असते.

स्पर्धेतील जल्लोष

वल्लम कली ही केवळ खेळ नसून उत्सवाचे स्वरूप घेतलेली असते. लोक हजारोंच्या संख्येने नदीकिनाऱ्यावर गर्दी करतात. ढोल, गाणी आणि शंखध्वनी यामुळे वातावरणात आनंदाचा उत्साह भरतो.

आज वल्लम कलीसाठी अनेक प्रसिद्ध स्पर्धा घेतल्या जातात – उदा. नेहरू ट्रॉफी बोट रेस, आरण्मुला बोट रेस इत्यादी. या स्पर्धांमध्ये स्थानिक पातळीवरील संघांना एकत्र येण्याची आणि आपली कला दाखवण्याची संधी मिळते.

सिलंबम

तमिळनाडूतील शास्त्रबद्ध लाठीकला

सिलंबम हा तमिळनाडूचा पारंपरिक मार्शल आर्ट प्रकार आहे. हा खेळ मुख्यतः लाठी (काठी) वापरून लढण्याच्या तंत्रावर आधारित आहे. भारतात शस्त्रकलेचा एक पुरातन प्रकार म्हणून याकडे पाहिले जाते. “सिलंब” म्हणजे बॅम्बूची लांब काठी, ज्यावर आधारित ही कला विकसित झाली आहे.

हा खेळ पल्लव आणि चोल राजवटीच्या काळात फार प्रसिद्ध होता आणि सैनिकांच्या प्रशिक्षणात सिलंबमला महत्त्व दिले जात होते.

शस्त्रप्रयोग व हालचालींचे प्रकार

सिलंबममध्ये मुख्य शस्त्र म्हणजे लांब बॅम्बूची काठी (साधारणतः ५ ते ७ फूट लांब). ही काठी फिरवून, टाकून, अचूकतेने उपयोग करून प्रतिस्पर्ध्याचा वार चुकवणे व त्यावर प्रतिआक्रमण करणे हे या कलेचे तंत्र आहे.

याशिवाय, सिलंबममध्ये अन्य शस्त्रांचाही समावेश आहे:

• सुरुळ वळणारी तलवार (Urumi)
• दोन लहान काठ्या (Double Stick Fighting)
• सुर्‍या, चाकू व दांडपट्टा यांचे प्रशिक्षण

यामध्ये हालचाली लवचिक, तालबद्ध आणि विशिष्ट मुद्रांमध्ये केल्या जातात.

प्रशिक्षण व कौशल्य

सिलंबमचे प्रशिक्षण अत्यंत शिस्तबद्ध पद्धतीने होते. यात श्वासोच्छ्वासाचे नियंत्रण, हालचालींचा वेग आणि स्थैर्य यांचा ताळमेळ साधावा लागतो. विद्यार्थी प्रथम काठीच्या नियंत्रणाची सवय लावतात, त्यानंतर आक्रमण व बचावाच्या तंत्र शिकवले जातात.

शरीरातील संतुलन, वेग, सहनशक्ती आणि डोक्याचे शांतपणे विचार करणे हे गुण या प्रशिक्षणाद्वारे वाढवले जातात.

आधुनिक काळातील प्रचार व प्रसार

आज अनेक मार्शल आर्ट शाळा सिलंबमचा अभ्यास घडवतात. काही सामाजिक संस्थांनी महिलांसाठी आत्मसंरक्षण प्रशिक्षणाच्या रूपात सिलंबमचा वापर सुरू केला आहे. विविध राज्यांतील स्पर्धांमध्येही सिलंबमचा समावेश होऊ लागला आहे.

सिलंबम भारताच्या सांस्कृतिक ठेव्याचा भाग असून, त्याचे संवर्धन हे युवकांना शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या सक्षम करण्याचे प्रभावी माध्यम ठरत आहे.

आट्या पाट्या

खेळाचा इतिहास व महाराष्ट्रातील लोकप्रियता

आट्या पाट्या हा एक पारंपरिक मैदानी खेळ आहे जो प्राचीन काळापासून भारतात, विशेषतः महाराष्ट्रात खेळला जातो. या खेळात चपळता, वेग, बुद्धिमत्ता आणि रणनीती यांचा संगम असतो. “आट्या” म्हणजे रेषा आणि “पाट्या” म्हणजे त्या ओलांडणं. खेळाचे नावच याच्या मुख्य क्रियेवर आधारित आहे – म्हणजे रेषा ओलांडत पुढे जात खेळ जिंकणे.

आट्या पाट्या हा खेळ विशेषतः उन्हाळी सुट्ट्यांमध्ये, शाळांच्या मैदानांमध्ये आणि ग्रामीण भागात खेळला जातो. याचा समावेश शालेय क्रीडा महोत्सवांमध्येही होतो.

नियम व रणनीती

आट्या पाट्या खेळण्यासाठी जमिनीवर आडव्या आणि उभ्या अशा रेषा आखल्या जातात – साधारणतः ४ ते ५ आडव्या आणि १ उभी रेषा. खेळाडूंनी एकामागोमाग एक रेषा ओलांडत शेवटच्या रेषेपर्यंत पोहोचायचं असतं आणि पुन्हा मागे परत यायचं असतं.

दरम्यान प्रत्येक आडव्या रेषेवर एक बचावकर्ता (गर्दी) उभा असतो, जो समोरून येणाऱ्या खेळाडूंना पकडण्याचा प्रयत्न करतो. जेवढ्या लांबवर खेळाडू सुरक्षितपणे जाऊन परततो, तेवढे त्याच्या संघाला गुण मिळतात.

या खेळात खेळाडूंची चपळता, योग्य वेळेवर दिशा बदलणे आणि धोरणात्मक निर्णय घेणे यांची चाचणी होते.

शारीरिक चपळता व टीमवर्क

आट्या पाट्या खेळात चपळता आणि वेग अत्यंत महत्त्वाचे असतात. झपाट्याने दिशाबदल करणे, बचाव करणाऱ्याच्या हालचालींवर लक्ष ठेवणे आणि योग्य वेळ साधणे – हे सगळे यशस्वी खेळासाठी आवश्यक आहे.

संघामध्ये एकमेकांशी समन्वय, सूचना देणे आणि धोरण आखणे यामुळे टीमवर्कची सवयही लागते. खेळाडूंसाठी हा खेळ मानसिक आणि शारीरिक तंदुरुस्ती वाढवणारा आहे.

ग्रामीण भारतात पुनरुज्जीवन

शहरी भागात हा खेळ तुलनेने कमी खेळला जातो, परंतु ग्रामीण महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणामध्ये हा खेळ अजूनही उत्साहाने खेळला जातो. शाळांमध्ये आणि जिल्हास्तरीय स्पर्धांमध्ये या खेळाचा समावेश करून तो पुन्हा लोकप्रिय करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.

कॅरम

घरगुती खेळ म्हणून ओळख

कॅरम हा एक अत्यंत लोकप्रिय घरगुती आणि इनडोअर खेळ आहे, जो भारतात लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वांना प्रिय आहे. चारजणांपर्यंत खेळला जाणारा हा खेळ सोपा, पण अचूकतेची गरज असणारा आहे. कॅरम घरातील आरामदायी वातावरणात, कौटुंबिक व सामाजिक एकत्रितपणाच्या क्षणांमध्ये आनंद देणारा खेळ ठरतो.

कॅरम बोर्ड, कॉईन व स्ट्रायकर

कॅरमसाठी विशिष्ट चौकोनी काठ्यांचा असणारा बोर्ड लागतो, ज्यावर मखमली पावडर लावली जाते. या बोर्डवर ९ पांढरे, ९ काळे आणि १ लाल कॉईन असतात. खेळाडू स्ट्रायकरच्या मदतीने हे कॉईन पॉकेटमध्ये घालण्याचा प्रयत्न करतो.

लाल कॉईन (क्वीन) ही विशेष असते – ती घेतल्यानंतर तिला सुरक्षित करण्यासाठी लगेच एक कॉईन बुडवावा लागतो. हा नियम खेळात वेगळा रोमांच आणतो.

कौशल्य, अचूकता आणि संयमाचे महत्त्व

कॅरम हा खेळ खेळण्यासाठी अत्यंत अचूकता, बोटांवर नियंत्रण, आणि धैर्याची गरज असते. प्रत्येक स्ट्रायकरचा वापर विचारपूर्वक करावा लागतो, कारण चुकीच्या फटक्यामुळे कॉईन चुकून विरोधकाच्या बाजूने जाऊ शकतो.

यामुळे खेळाडू एकाग्रता, संयम, आणि निर्णयक्षमता यांमध्ये पारंगत होतात.

कॅरम स्पर्धा व जागतिक स्तरावरील स्थान

भारतामध्ये विविध शालेय, महाविद्यालयीन आणि संस्थात्मक स्तरावर कॅरम स्पर्धा घेतल्या जातात. All India Carrom Federation आणि International Carrom Federation सारख्या संस्था आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही कॅरम स्पर्धांचे आयोजन करतात.

भारतीय खेळाडूंनी आंतरराष्ट्रीय कॅरम स्पर्धांमध्ये अनेक पदके पटकावली आहेत. यामुळे कॅरम हा पारंपरिक खेळ जागतिक पातळीवर प्रतिष्ठित ठरतो आहे.

कुस्ती (मातीतील कुस्ती / अखाडा)

भारतातील पारंपरिक कुस्तीचा इतिहास

कुस्ती हा भारतातील सर्वात प्राचीन आणि प्रतिष्ठित खेळांपैकी एक आहे. मल्लविद्या या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या खेळाचा उल्लेख महाभारत आणि रामायण सारख्या ग्रंथांमध्येही आढळतो. भरत मुनिंच्या नाट्यशास्त्र ग्रंथातसुद्धा विविध कुस्ती तंत्रांचे वर्णन आहे.

भारताच्या विविध भागांमध्ये, विशेषतः महाराष्ट्र, पंजाब, हरियाणा, उत्तर प्रदेश, आणि मध्य प्रदेश येथे मातीतील कुस्तीची समृद्ध परंपरा आहे. कुस्ती हे केवळ शरीरसामर्थ्याचे प्रतीक नाही, तर एक शिस्तबद्ध जीवनशैलीही आहे.

अखाडा पद्धत व गुरु-शिष्य परंपरा

भारतीय पारंपरिक कुस्ती अखाड्यांमध्ये खेळली जाते. अखाडा म्हणजे मातीचे मैदान, जे विशेष प्रकारे तयार केले जाते – त्यात तूप, दूध, हरभरा पीठ घालून माती मऊ व लवचिक बनवली जाते.

प्रत्येक अखाड्याचे एक गुरु (उस्ताद) असतो, जो आपल्या शिष्यांना केवळ कुस्तीचे तंत्रच शिकवत नाही, तर आचारधर्म, आहार, व्यायाम आणि आचरण याबाबतीत मार्गदर्शन करतो. ही गुरु-शिष्य परंपरा अत्यंत आदरणीय मानली जाते.

आहार, व्यायाम आणि नैतिक मूल्ये

कुस्ती करणाऱ्या पैलवानांचा आहार अत्यंत पौष्टिक आणि शुद्ध असतो – दूध, तूप, बदाम, हरभरा, केळी आणि देशी खाण्याचे प्रमाण जास्त असते. दारू, मांस, सिगारेट यांसारख्या गोष्टींपासून दूर राहणे ही नियमबद्धतेचा भाग असतो.

पैलवान रोज पहाटे उठून शरीरसामर्थ्य वाढवण्यासाठी डंबेल, गदा, व्यायाम आणि मातीतील कुस्तीचा सराव करतात. नैतिकता, शिस्त, आणि नम्रता हे गुण या खेळातून नैसर्गिकपणे विकसित होतात.

कुस्तीतील प्रसिद्ध पैलवान

भारतात अनेक सुप्रसिद्ध पारंपरिक पैलवान झाले:

• गामा पहलवान (गुलाम मोहम्मद) – अविजित राहिलेला एक ऐतिहासिक कुस्तीवीर.
• कृष्णा माने, हिंद केसरी केसरीमल्ल
• सांगली, कोल्हापूर, नरसिंहपूरचे अखाडे – प्रसिद्ध कुस्ती केंद्रे

आजही काही पैलवान पारंपरिक पद्धतीने कुस्तीचा वारसा जपत आधुनिक स्पर्धांमध्ये भाग घेतात.

इतर पारंपरिक भारतीय खेळ

भारतातील पारंपरिक खेळांची यादी अतिशय विस्तृत आहे. आपण आधी उल्लेख केलेल्या खेळांशिवाय अजून बरेच खेळ आहेत जे विविध प्रांतांत, समाजघटकांमध्ये, आणि विशेष प्रसंगी खेळले जातात. खाली अशाच काही वेगवेगळ्या प्रकारांतील पारंपरिक खेळांची माहिती देत आहोत:

बोर्ड गेम्स

चतुरंग
चतुरंग हा एक प्राचीन भारतीय डावपेचाचा खेळ असून यालाच आधुनिक बुद्धिबळाचा जनक मानले जाते. यामध्ये चार प्रकारचे सैन्य असते – हत्ती, घोडा, उंट आणि सैनिक – जे राजा व मंत्र्याच्या संरक्षणासाठी रचलेले असतात. दोन किंवा चार खेळाडूंमध्ये खेळला जाणारा हा खेळ बुद्धिमत्ता आणि रणनीतीवर आधारित असतो.

सापशिडी (मोक्षपटम्)
सापशिडी हा एक बोर्ड गेम असून तो जीवनातील सद्गुण व दुर्गुण यांचे प्रतीक मानला जातो. या खेळात साप हे अपकर्माचे प्रतीक आहेत तर शिड्या सद्गुणांचे. खेळाडू पासा टाकून आकड्यावरून पुढे जातात आणि ज्या आकड्यावर साप किंवा शिडी असेल त्यानुसार स्थान बदलते.

लॅम्ब्स अँड टायगर्स (आडू पुली आटम)
हा दक्षिण भारतातील एक दुय्यम सामर्थ्याच्या पक्षांमधील डावपेचाचा खेळ आहे. एका बाजूने वाघ (tigers) असतात आणि दुसऱ्या बाजूने शेळ्या (lambs). शेळ्यांनी वाघांना चालण्यास अडथळा निर्माण करायचा असतो, तर वाघांनी शेळ्या मारायच्या असतात.

पल्लांगुजी
दक्षिण भारतात खेळला जाणारा एक पारंपरिक मंकाला प्रकारचा खेळ आहे. लाकडी पट्टीत १४ खळगे असतात आणि त्यात बी, बिया किंवा मणी टाकून विशिष्ट पद्धतीने हलवले जातात. यामध्ये गणना, नियोजन, आणि गणित कौशल्याचा वापर होतो.

टॅग आणि धावण्याचे खेळ

लंगडी
हा एक टॅग प्रकारातील खेळ असून यात खेळाडू एका पायावर उडी मारत इतर खेळाडूंना पकडतो. हा खेळ चपळता, संतुलन आणि सहनशक्ती वाढवतो.

चोर-पोलिस
या खेळात दोन गट बनवले जातात – चोर आणि पोलिस. पोलिसांनी चोरांना पकडायचे असते. पकडले गेलेले चोर तुरुंगात पाठवले जातात. हा खेळ धावण्याची क्षमता, निरीक्षण आणि युक्तीने विचार करण्याची सवय लावतो.

ऊंच-नीच
या खेळात खेळाडूंना जमिनीच्या पातळीपासून उंच जागांवर “सुरक्षित” राहायचे असते. जे जमिनीवर असतात त्यांना पकडले जाऊ शकते.

डॉग अँड द बोन
या खेळात दोन संघ असतात. मैदानाच्या मध्यभागी एक वस्तू ठेवलेली असते (साधारणतः रुमाल किंवा काठी). संघातील एक खेळाडू ती वस्तू उचलतो आणि त्याच्या बाजूकडे घेऊन येण्याचा प्रयत्न करतो, दुसरा संघ त्याला पकडतो.

साखळी (चेन टॅग)
यामध्ये जे खेळाडू पकडले जातात ते पकडणाऱ्याच्या हाताला हात लावून साखळी तयार करतात आणि पुढील खेळाडूंना पकडण्याचा प्रयत्न करतात.

लॉक अँड की (विष-अमृत)
टॅगचा हा एक प्रकार आहे. पकडले गेलेले खेळाडू “लॉक” केले जातात आणि त्यांचे सहकारी त्यांना “की” देऊन सोडवतात. हा खेळ गटकार्यावर आधारित आहे.

आंख मिचोली
या खेळात एका खेळाडूला डोळ्यांवर पट्टी बांधली जाते. तो इतर खेळाडूंना पकडण्याचा प्रयत्न करतो. पकडल्यावर त्या व्यक्तीचे नाव ओळखावे लागते.

कोकळा चपक्की
खेळाडू वर्तुळात बसतात आणि एक खेळाडू हातात रुमाल घेऊन त्यांच्या मागे फिरतो. तो रुमाल गुपचूप एखाद्याच्या मागे टाकतो. तो खेळाडू लक्षात घेताच उभा राहून पाठलाग करतो.

फोर कॉर्नर्स (खांब-खांबोळ्या)
या खेळात चौकोनाच्या चार कोपऱ्यांमध्ये खेळाडू उभे असतात आणि मध्यभागी एक खेळाडू असतो. कोपरे बदलताना मध्यभागी असणाऱ्याने कोणाला तरी पकडण्याचा प्रयत्न करायचा असतो.

ट्री-क्लायम्बिंग मंकी (सूरपरांबी)
यामध्ये खेळाडूंना पकडण्यापासून बचाव करण्यासाठी झाडांवर किंवा उंच जागांवर चढावे लागते. जो खाली राहतो तो पकडला जाऊ शकतो.

वाघ-बकरी
हा एक कल्पनारम्य खेळ आहे. यात एक वाघ, काही बकऱ्या आणि एक राखणारा असतो. वाघ बकऱ्यांना पकडण्याचा प्रयत्न करतो, आणि राखणारा त्यांना वाचवतो.

चेंडूवर आधारित खेळ

माराम पिट्टी
या खेळात खेळाडू एका चेंडूने इतर खेळाडूंना मारण्याचा प्रयत्न करतात. ज्या खेळाडूंना चेंडू लागतो ते बाद होतात. हा खेळ डॉजबॉलसारखा असतो.

बॉल बॅडमिंटन
भारतातील मूळचा रॅकेट खेळ, जो कोर्टावर मऊ लोकराच्या चेंडूने खेळला जातो. दोन संघ रॅकेटच्या साह्याने चेंडू इकडे-तिकडे मारतात. हा खेळ आंध्र प्रदेशात विशेष लोकप्रिय आहे.

साध्या वस्तूंनी खेळले जाणारे खेळ

कंचे (कांचा/कांगे)
काचेसारख्या रंगीत गोळ्या जमिनीवर ठेवून एका विशिष्ट पद्धतीने बोटांनी फेकून इतर कंच्यांना मारण्याचा खेळ. जास्तीत जास्त कंचे गोळा करणे हे उद्दिष्ट असते.

गुट्टे
पाच लहान दगड घेऊन त्यांना हवेत फेकून विशिष्ट क्रमाने झेलायचे असते. विविध चरणांमध्ये एक किंवा अधिक दगड जमिनीवर ठेवून उर्वरित हवेत झेलले जातात.

कार्ड गेम्स

गंजिफा
गंजिफा हा पारंपरिक भारतीय पत्त्यांचा खेळ आहे ज्यात गोल आकाराचे, हाताने रंगवलेले पत्ते वापरले जातात. विविध प्रकारच्या रंगांच्या डावांचा वापर केला जातो.

तीन पत्ती
तीन पत्ती हा जुगार प्रकारातील खेळ असून दिवाळी सारख्या सणांमध्ये लोकप्रिय असतो. यात तीन पत्त्यांचा डाव खेळला जातो, आणि पोकरसारखे नियम वापरले जातात.

प्रादेशिक खेळ

युबी लाकपी
मणिपूर राज्यातील पारंपरिक खेळ, ज्यात खोबरेल फळाचा वापर करून रग्बीसारखा खेळ खेळला जातो.

धोपखेल
आसाममधील सणांमध्ये खेळला जाणारा खेळ. यात चेंडू एकमेकांवर टाकून, पळून जाण्याचा आणि पकडण्याचा प्रयत्न केला जातो.

प्राण्यांशी संबंधित खेळ

कंबळा
कर्नाटकातील पारंपरिक म्हैस शर्यत, जी भाताच्या ओलसर शेतात घेतली जाते. दोन म्हशी आणि त्यांचा चालक मैदानावर वेगाने धावतात.

पोलो
मणिपूरमधून उदयास आलेला हा खेळ घोड्यावर बसून खेळला जातो. लहान चेंडू आणि लाकडी स्टिकने तो खेळला जातो.

विविध प्रकारचे खेळ

अंटाक्षरी
गाणी गाण्याचा खेळ, ज्यात एकाने गायलेल्या गाण्याच्या शेवटच्या अक्षरावरून पुढील गाणं सुरू करावं लागतं.

पंजा (आर्म रेस्लिंग)
या खेळात दोन व्यक्ती हाताने सामर्थ्याची कसोटी घेतात. ज्याचा हात पहिल्यांदा टेबलवर टेकतो तो हरतो.

राजा-मंत्री-चोर-सिपाही
या खेळात चार खेळाडूंमध्ये भूमिका वाटप केल्या जातात. पत्त्यांवरून त्यांना भूमिका समजतात आणि उर्वरितांनी “चोर” कोण हे ओळखायचे असते.

पारंपरिक खेळणी

भटुकली
मुलींच्या खेळांमध्ये लोकप्रिय असलेले खेळाचे स्वयंपाकघर. लहान भांडी, चूल, ताट, वाटी यांचा वापर करून नकली स्वयंपाक खेळला जातो.

डुग डुगी
हा एक पारंपरिक खेळण्याचा प्रकार आहे. हातात घेऊन हलवल्यावर आवाज करणारे हे खेळणे बालकांना आकर्षित करते.

गुलेल
हे एक झाडाच्या काटक्यापासून बनवलेले लहान रबरी फेकण्याचे खेळणे आहे. याचा वापर खेळण्यासाठी तसेच ग्रामीण भागात लहान प्राणी पकडण्यासाठी केला जातो.

पांबरं (Pambaram)
दक्षिण भारतात लोकप्रिय असलेला लट्टूसारखा खेळ. हा लाकडी किंवा प्लास्टिकचा लट्टू फिरवला जातो आणि लांब काळासाठी तोल राखण्याचा प्रयत्न केला जातो.

आधुनिक काळात पारंपरिक खेळांचे पुनरुज्जीवन

शालेय अभ्यासक्रमात समावेश

संपूर्ण देशात शाळांमध्ये शारीरिक शिक्षण हा विषय अनिवार्य केला गेला आहे. यामध्ये पारंपरिक खेळांचा समावेश केल्यामुळे नवीन पिढीला आपल्या सांस्कृतिक वारशाची ओळख होते. राज्य शिक्षण मंडळांकडून मल्लखांब, खो-खो, कबड्डी यांसारख्या खेळांवरील स्पर्धांचे आयोजन केले जाते.

विद्यार्थ्यांना केवळ आंतरराष्ट्रीय खेळच नाही, तर आपल्या देशातील पारंपरिक खेळ शिकवणे ही काळाची गरज बनली आहे.

स्पर्धा, महोत्सव व प्रचार कार्यक्रम

विविध राज्यशासनांनी पारंपरिक खेळांचा प्रचार करण्यासाठी “ग्रामक्रीडा स्पर्धा”, “शालेय क्रीडा महोत्सव”, “सांस्कृतिक क्रीडा सप्ताह” यांसारखे उपक्रम राबवले आहेत. या खेळांचे थेट प्रक्षेपण, शाळांमध्ये खेळ शिबिरांचे आयोजन, प्रशिक्षकांना प्रोत्साहन यामुळे या खेळांचा प्रभाव वाढत आहे.

मीडिया आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्म्सवरील जागरूकता

सध्या डिजिटल माध्यमांचा वापर करून पारंपरिक खेळांची माहिती मोठ्या प्रमाणात पसरवली जात आहे. यूट्यूब, फेसबुक, इन्स्टाग्राम, वॉट्सॲप अशा प्लॅटफॉर्मवर स्थानिक लोकांनी आपल्या खेळांची व्हिडिओज तयार करून शेअर केले आहेत.

याशिवाय “प्रो कबड्डी”, “खो-खो लीग” यांसारख्या व्यावसायिक लीग्सने खेळाडूंना राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय ओळख मिळवून दिली आहे.

तरुण पिढीमध्ये जागरूकता वाढवण्याचे प्रयत्न

आजची तरुण पिढी मोबाईल, टीव्ही आणि संगणकावर अधिक वेळ घालवते. त्यांना पुन्हा मैदानी खेळांकडे वळवण्यासाठी पालक, शिक्षक, आणि समाजाने एकत्र येणे आवश्यक आहे.

स्थानिक पातळीवर क्रीडाशिबिरे, पारंपरिक खेळांच्या स्पर्धा, इनाम वितरण आणि खेळांबद्दल जागरूकता कार्यक्रम घेतल्यास पारंपरिक खेळांचे पुनरुज्जीवन शक्य आहे.

निष्कर्ष

भारताचे सांस्कृतिक वैभव केवळ कला, संगीत, नृत्य किंवा स्थापत्यकलेपुरते मर्यादित नाही, तर पारंपरिक खेळांतही ते तितक्याच सशक्तपणे प्रकट होते. कबड्डी, खो-खो, मल्लखांब, पचिसी, सिलंबम, कलारीपयट्टू, कुस्ती, आणि अनेक खेळ हे केवळ शारीरिक व्यायामाचे साधन नाहीत, तर ते आपल्या जीवनशैलीचे, सामाजिक समृद्धीचे आणि संस्कृतीचे प्रतिबिंब आहेत.

हे खेळ मुलांमध्ये एकाग्रता, सहकार्य, आत्मविश्वास, संयम आणि कौशल्य यांचे रोपण करतात. काही खेळांतून नेतृत्वगुण विकसित होतात, काही खेळ आपल्याला नैतिक शिकवण देतात, तर काही खेळ सामाजिक एकतेचे बंध वाढवतात.

आजच्या डिजिटल आणि शहरीकरणाच्या युगात ही खेळं मागे पडण्याच्या मार्गावर आहेत, परंतु त्यांचे जतन आणि पुनरुज्जीवन हे काळाची गरज आहे. शालेय अभ्यासक्रम, ग्रामिण क्रीडा महोत्सव, मीडिया प्रचार, आणि पालकांची जागरूकता यांमुळे पारंपरिक खेळांना पुन्हा स्थान मिळू शकते.

आपल्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडलेली ही खेळं केवळ मनोरंजनाचे साधन नसून, ते आरोग्यदायी जीवनशैलीचे, समाजिक जाणीवेचे आणि आत्मसन्मानाचे प्रतीक आहेत. ही परंपरा पुढच्या पिढीकडे पोहोचवणे हे आपल्या सर्वांचे सामूहिक कर्तव्य आहे.

संदर्भ सूची

1. https://www.india.gov.in/topics/youth-sports/games
2. https://www.culturalindia.net/national-symbols/national-game.html
3. https://www.sahapedia.org/traditional-board-games-india
4. https://www.britannica.com/sports/kabaddi
5. https://www.olympics.com/en/news/kabaddi-in-olympics-berlin-1936-exhibition-sport
6. https://www.thebetterindia.com
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_games_of_India
8. https://www.youtube.com/watch?v=IlFOdPxwH0U – Traditional Games of India – We all have forgotten