धोंडो केशव कर्वे हे भारताच्या सामाजिक परिवर्तनाच्या इतिहासातील एक अत्यंत प्रेरणादायक व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांना महर्षी कर्वे म्हणूनही ओळखले जाते. स्त्रियांच्या हक्कांसाठी, विशेषतः विधवांच्या पुनर्विवाहासाठी आणि स्त्रीशिक्षणासाठी त्यांनी आयुष्यभर झगडले. त्यांचा जीवनमार्ग म्हणजे अत्यंत कठोर तपश्चर्या आणि लोकहितासाठी अर्पण केलेले जीवन.
त्यांच्या कार्याच्या मूळात होती – समाजातील स्त्रियांना समतेचे, शिक्षणाचे आणि स्वाभिमानाचे अधिकार मिळवून देण्याची जाणीव. त्यांनी केवळ लेखन, भाषणं आणि संस्थांची स्थापना करून काम केले नाही तर आपल्या वैयक्तिक आयुष्याच्या निवडींमधूनही त्या मूल्यांची साक्ष दिली. समाजाच्या प्रचलित रुढींना आव्हान देऊन त्यांनी विधवा स्त्रीशी विवाह केला, जे त्या काळात अत्यंत क्रांतिकारी पाऊल मानले जात होते.
१९२० साली त्यांनी एस.एन.डी.टी. (SNDT) महिला विद्यापीठाची स्थापना करून भारतात पहिल्यांदाच फक्त महिलांसाठी स्वतंत्र विद्यापीठ स्थापन केले. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव इतका मोठा होता की, स्त्रीशिक्षणाला आणि स्त्रीस्वातंत्र्याला नवा आधार मिळाला.
त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतात अनेक विधवा महिलांना नवीन आयुष्य सुरू करण्याची संधी मिळाली. त्यांनी समाजाला दाखवून दिले की, शिक्षण हे केवळ पुरुषांचेच क्षेत्र नाही तर महिलांनाही शिकण्याचा आणि विचार करण्याचा समान अधिकार आहे.
१९५८ मध्ये, त्यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्त भारत सरकारने त्यांना ‘भारतरत्न’ या देशाच्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने गौरविले. आजही त्यांचे कार्य आणि विचार आधुनिक भारताच्या सामाजिक समतेच्या प्रवासात दीपस्तंभासारखे मार्गदर्शक ठरतात.
बालपण आणि शिक्षण
जन्म व कुटुंब
धोंडो केशव कर्वे यांचा जन्म १८ एप्रिल १८५८ रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील मुरूड या छोट्याशा गावात झाला. ते एक मध्यमवर्गीय, ब्राह्मण कुटुंबातील होते. वडील केशवपंत हे धार्मिक वृत्तीचे होते. त्या काळात ब्राह्मण समाजात शिक्षण घेण्यावर भर दिला जात होता, मात्र ते शिक्षण मुख्यतः धार्मिक आणि परंपरागत असायचे.
कर्वे यांचे बालपण मोठ्या आर्थिक अडचणींमध्ये गेले. त्यांचे घरदार साधे होते, आणि शिक्षणासाठी लागणाऱ्या साधनसामग्रीची नेहमीच कमतरता भासत असे. मात्र त्यांनी त्यांचा अभ्यास आणि शिकण्याची तळमळ याला कधीही मर्यादा येऊ दिली नाही. त्यांचे शिक्षक त्यांच्यावर प्रेम करत आणि त्यांची बुद्धिमत्ता ओळखून त्यांना मदत करत.
त्यांचं बालपण ग्रामीण भागात गेल्यामुळे त्यांनी समाजातील विषमता, स्त्रियांची उपेक्षा, विधवांची दयनीय स्थिती, आणि जातीय व्यवस्था यांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला. या सर्व गोष्टी त्यांच्या मनात खोलवर बसल्या आणि हाच अनुभव त्यांच्या समाजसुधारणेच्या कार्याचा मूलाधार ठरला.
शिक्षणाची सुरुवात
कर्वे यांनी आपले प्राथमिक शिक्षण रत्नागिरीमध्ये घेतले. बालपणात त्यांना शाळेच्या फीची देखील अडचण वाटत असे, तरीही त्यांनी कधीही अभ्यासात खंड पडू दिला नाही. त्यांच्या गणित विषयातील कौशल्यामुळे त्यांना लवकरच एक बुद्धिमान विद्यार्थी म्हणून ओळख मिळाली.
ते केवळ अभ्यासात हुशार नव्हते तर त्यांनी वाचनाचीही सवय लहानपणापासूनच लावली होती. त्यांचे वाचन हे सामाजिक व राजकीय जागृती घडवणारे होते. भारतातील तत्कालीन समाजसुधारकांचा, जसे की राजा राममोहन रॉय, ईश्वरचंद्र विद्यासागर, आणि पुढे महात्मा फुले यांचा प्रभाव त्यांच्या मनावर पडला.
कॉलेज जीवन आणि उच्च शिक्षण
१८७० च्या दशकात शिक्षणासाठी त्यांनी मुंबई गाठली आणि एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. हा टप्पा त्यांच्या आयुष्यात एक मोठी वळण घेऊन आला. तिथे त्यांना विविध समाजसुधारक चळवळींचा आणि विचारवंतांचा परिचय झाला. त्यांनी बी.ए. पदवी १८८४ साली घेतली.
त्यानंतर त्यांना पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये गणिताचे प्राध्यापक म्हणून नियुक्त करण्यात आले. हे कॉलेज त्या काळात राष्ट्रवादी आणि समाजसुधारक विचारांचे केंद्र होते. तेथे त्यांचा संपर्क गोपाळ कृष्ण गोखले, बाल गंगाधर टिळक आणि महादेव गोविंद रानडे यांच्यासारख्या विचारवंतांशी आला.
या काळात त्यांनी शिक्षण हे केवळ ज्ञानप्राप्तीसाठी नाही तर सामाजिक परिवर्तनासाठी प्रभावी साधन आहे, हे जाणले. स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी काहीतरी वेगळे करणे गरजेचे आहे, हा विचार त्यांना याच काळात प्रकर्षाने वाटू लागला.
वैयक्तिक जीवन
विवाह आणि कुटुंब
धोंडो केशव कर्वे यांनी लहानपणीच आपला पहिला विवाह केला होता. ही एक पारंपरिक रीत होती आणि त्यांनी आपल्या कुटुंबाच्या इच्छेनुसार विवाह केला. परंतु काही वर्षांतच त्यांच्या पत्नीचे निधन झाले आणि ते विधुर झाले. समाजात विधवांना तुच्छतेने पाहिले जात होते आणि त्यांच्यासाठी पुनर्विवाह करणे तर मोठे पाप मानले जात होते. परंतु याच अनुभवातून कर्वे यांच्यात विधवांच्या पुनर्विवाहाची चळवळ सुरू करण्याची प्रेरणा मिळाली.
१८९३ साली त्यांनी एक विधवा असलेल्या गोडूबाई यांच्याशी पुनर्विवाह केला. ही कृती त्या काळच्या समाजात अत्यंत धक्कादायक मानली गेली. अनेकांनी त्यांच्यावर कठोर टीका केली, सामाजिक बहिष्कार टाकला, आणि अपमानास्पद वागणूक दिली. पण तरीही त्यांनी आपला निर्णय बदलला नाही. त्यांनी आपल्या वैयक्तिक जीवनाच्या उदाहरणातून समाजाला दाखवून दिले की विधवांचे जीवन संपलेले नसते, तर ते पुन्हा नव्याने सुरू होऊ शकते.
त्यांचा मुलगा रघुनाथ कर्वे हा देखील एक उदारमतवादी विचारवंत आणि सामाजिक विषयांवरील लेखक झाला. रघुनाथ कर्वे यांनी लैंगिक शिक्षणावर काम केले आणि अनेक वेळा वादग्रस्त ठरले. त्याच्या विचारांची बीजेदेखील महर्षी कर्वे यांच्या समाजसुधारणेच्या भूमिकेतच होती.
पत्नी व त्यांच्याशी संबंधित घटना
गोडूबाई कर्वे या केवळ महर्षी कर्वे यांच्या पत्नी नव्हत्या, तर त्या त्यांच्या समाजकार्याची एक महत्त्वाची साथीदार ठरल्या. विधवांचे दुःख, त्यांच्या व्यथा आणि समाजातील तुच्छ वागणूक याचे त्यांनी स्वतः अनुभव घेतले होते. त्यामुळेच गोडूबाई यांच्यात एक नैसर्गिक सहानुभूती होती. त्यांनी हिंगणे महिला विद्यालयाच्या कार्यात मोलाची भूमिका बजावली. त्या विद्यार्थिनींसोबत संवाद साधत, त्यांची काळजी घेत आणि अनेकदा शिक्षकांचीही जबाबदारी स्वीकारत.
त्यांचं सहजीवन हे समाजप्रबोधनाच्या दिशेने चाललेलं एक सहकार्य होतं. अशा कठीण काळात जिथे केवळ विधवेशी विवाह केल्यामुळे घरातून हकलण्यात आले, तिथे गोडूबाई आणि धोंडो केशव कर्वे यांनी एकमेकांना खंबीरपणे साथ दिली.
वैयक्तिक आयुष्यातील संघर्ष
महर्षी कर्वे यांचे वैयक्तिक आयुष्य खूप संघर्षमय होते. एकीकडे समाजसुधारणेचे कार्य चालू ठेवायचे होते आणि दुसरीकडे समाजातील रूढीवादी विरोध, बहिष्कार, आणि आर्थिक अडचणींशी लढायचे होते. त्यांना त्यांच्या सामाजिक कार्यामुळे नोकरीवरून काढण्याचीही वेळ आली. आर्थिकदृष्ट्या ते अनेकदा अडचणीत आले. त्यांनी स्वतःच्या मालमत्ता विकून स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी निधी उभारला.
त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना विरोधकांकडून धमक्या, अवमान आणि उपहास सहन करावा लागला. पण त्यांनी कधीही आपल्या तत्त्वांशी गद्दारी केली नाही. त्यांनी हे मानले होते की, सामाजिक सुधारणा ही फक्त पुस्तकांपुरती मर्यादित नसावी, तर ती प्रत्यक्ष कृतीतून दिसली पाहिजे.
त्यांनी केवळ एक विचारवंत म्हणून नव्हे, तर कृतीशील समाजसुधारक म्हणून काम केले. याच कारणामुळे त्यांना ‘महर्षी’ ही उपाधी समाजाकडून मिळाली – कारण त्यांचे आयुष्य म्हणजेच एका ऋषीसमान जीवनाचा आदर्श होता.
सामाजिक कार्याची सुरुवात
विधवाविवाहासाठी कार्य
कर्वे यांनी सामाजिक कार्याची सुरुवात विधवांच्या पुनर्विवाहाच्या चळवळीतून केली. त्या काळी विधवा स्त्रीला दुसऱ्यांदा विवाह करण्याचा कायदेशीर अधिकार नव्हता, आणि समाजात तिच्याकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन अत्यंत तिरस्कारपूर्ण होता. समाजात विधवांना पांढरे कपडे, आहारातील बंधने, आणि अत्यंत कडक आचारसंहिता पाळावी लागत असे. शिक्षण, व्यक्तिमत्त्वाचा विकास आणि साधा माणूस म्हणून जगण्याचा हक्कदेखील त्यांच्याकडून हिरावला जात असे.
महर्षी कर्वे यांनी विधवांचे हे दयनीय जीवन बघून त्यांच्यासाठी एक सशक्त मंच तयार करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी लोकजागृतीसाठी भाषणे दिली, लेख लिहिले, आणि आपल्या वैयक्तिक आयुष्यात पुनर्विवाह करून समाजाला प्रत्यक्ष उदाहरण दिले. त्यांच्या कार्यामुळे काही प्रमाणात सामाजिक मानसिकतेत बदल दिसू लागला.
स्त्रियांच्या पुनर्विवाहासाठी चळवळ
विधवांपुरती मर्यादा न ठेवता कर्वे यांनी सर्वसामान्य स्त्रियांसाठीही विवाह संस्था आणि त्यातील हक्क यावर भर दिला. त्यांनी हे वारंवार अधोरेखित केले की, विवाह ही केवळ धार्मिक आणि सामाजिक व्यवस्था नसून, ती माणसाच्या व्यक्तिगत स्वातंत्र्याशी जोडलेली असते. स्त्रीने लग्न करावे की नाही, कुणाशी करावे, केव्हा करावे – हे निर्णय तिने स्वतः घेण्यास सक्षम असले पाहिजेत.
त्यांनी १८९६ साली हिंगणे महिला विद्यालयाची स्थापना केली, जेथे स्त्रियांना शिक्षण दिले जाई, आणि विधवांना नवीन आयुष्य जगण्याची संधी मिळत असे. हे विद्यालय पुढे त्यांच्या कार्याचा केंद्रबिंदू बनले.
विधवा स्त्रियांबद्दल समाजात असलेले दृष्टिकोन
त्या काळात विधवा स्त्रियांबद्दल समाजात प्रचलित असलेले दृष्टिकोन फार क्रूर आणि अन्यायकारक होते. विधवा झाली की तिच्यावर सर्व सामाजिक हक्क बंद होत. तिचं आयुष्य एकप्रकारे संपुष्टात आल्यासारखं मानलं जाई. ती शापित, अशुभ, आणि पापी मानली जात असे. विवाहानंतर काही महिन्यांत विधवा झालेल्या तरुण मुलींनाही जीवनभर सतीसारखे जगण्याची सक्ती केली जात होती.
महर्षी कर्वे यांनी या प्रथांना खुलेपणाने आव्हान दिले. त्यांनी समाजाला दाखवून दिले की, विधवांनाही इच्छा, अधिकार आणि भविष्य असते. त्यांनी हे सिद्ध केले की, शिक्षण हे विधवांसाठी नवजीवनाचा मंत्र ठरू शकतो.
महिला शिक्षणासाठी योगदान
हिंगणे महिला विद्यालयाची स्थापना
१८९६ साली पुणे शहराच्या बाहेरील हिंगणे गावात धोंडो केशव कर्वे यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी हिंगणे महिला विद्यालय या संस्थेची स्थापना केली. ही संस्था त्यांच्या सामाजिक कार्याचा पहिला प्रत्यक्ष टप्पा होती. त्या काळात मुलींना शिक्षण देणे म्हणजे समाजाच्या विरोधात जाणेच होते. कर्वे यांना अनेकांनी विरोध केला. हिंगणे भागात त्यांना टोपणनावाने “विधवांचा शाळा वाला” म्हणून हिणवले जात होते.
या संस्थेचा उद्देश होता – मुलींना, विशेषतः विधवा महिलांना शिक्षित करून त्यांना आत्मनिर्भर बनवणे. विद्यालयात फक्त शिक्षणच नव्हे तर शिवणकाम, स्वयंपाक, आरोग्य, स्वच्छता यांचेही प्रशिक्षण दिले जाई. सुरुवातीस विद्यार्थी संख्या फारशी नव्हती, आर्थिक मदत मिळत नव्हती आणि शिक्षकही मिळत नव्हते. कर्वे यांनी स्वतःच अनेक कामे केली – शिकवणे, व्यवस्थापन, निधी उभारणी आणि पालकांना समजावून सांगणे.
या विद्यालयात विद्यार्थिनींचा आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी खुले वातावरण दिले जाई. तेथे जात, धर्म, वर्ग यांची अडचण न करता सर्व मुलींना शिकण्याची संधी मिळत असे. ही संस्था पुढे जाऊन स्त्रीशिक्षणाच्या एका महान चळवळीचे बीज ठरली.
SNDT विद्यापीठ
स्थापना
महर्षी कर्वे यांच्या महिला शिक्षणासाठीच्या कार्याचा एक ऐतिहासिक टप्पा म्हणजे १९१६ मध्ये “श्रीमती नाथीबाई थॅकरसे महिला विद्यापीठ (SNDT)” ची स्थापना. ही संस्था भारतातील आणि आशिया खंडातील पहिले महिला विद्यापीठ ठरले. या विद्यापीठाची स्थापना मुंबईत झाली.
नाथीबाई थॅकरसे या एका प्रगल्भ विचाराच्या स्त्री होत्या, ज्यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ त्यांच्या कुटुंबाने निधी दिला आणि कर्वे यांच्या नेतृत्वाखाली हे विद्यापीठ उभे राहिले.
उद्दिष्टे
या विद्यापीठाचे उद्दिष्ट होते – महिलांना उच्च शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून देणे. फक्त प्राथमिक शिक्षण नव्हे, तर विज्ञान, तंत्रज्ञान, भाषा, सामाजिक शास्त्रे यासारख्या शाखांमध्ये महिलांना प्रशिक्षण देणे. यामध्ये गृहशास्त्र, समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, आणि शिक्षणशास्त्र यांचा समावेश होता.
यात महिलांसाठी विशेष अभ्यासक्रम तयार करण्यात आले आणि त्यांना आत्मनिर्भर आणि विचारशील बनवण्यावर भर दिला गेला.
सुरुवातीची आव्हाने
सुरुवातीला विद्यापीठाच्या स्थापनेत अनेक अडचणी आल्या. आर्थिक स्रोत अत्यल्प होते, समाजात स्त्री-शिक्षणाबद्दल अजूनही संकोच होता. शिक्षक मिळवणे कठीण होते आणि विद्यार्थिनी देखील अल्पसंख्य होत्या. परंतु महर्षी कर्वे यांनी स्वतःचा वेळ, पैसा आणि ऊर्जा या संस्थेसाठी अर्पण केली.
त्यांनी समाजातून निधी उभारण्यासाठी अनेक वेळा प्रवास केला. तिथे त्यांना राजकारणी, व्यापारी, आणि दानशूर लोकांशी संपर्क साधावा लागला. अनेक वेळा त्यांनी इंग्रजी भाषेत समाजाला पटवून देणारे व्याख्यानं दिली. या प्रयत्नांनी एक विश्वास निर्माण झाला आणि विद्यापीठाला समाजाची मदत मिळू लागली.
महत्त्व
आजच्या काळात जेव्हा स्त्रिया प्रत्येक क्षेत्रात प्रगती करत आहेत, तेव्हा SNDT विद्यापीठ हे त्या परिवर्तनाचे बीज म्हणून ओळखले जाते. या विद्यापीठातून हजारो महिलांनी शिक्षण घेतले आणि देश-विदेशात नाव कमावले.
ही संस्था म्हणजे महर्षी कर्वे यांचा दूरदृष्टीचा, कठोर परिश्रमांचा आणि महिलांविषयी असलेल्या आत्मीयतेचा परिणाम आहे. SNDT विद्यापीठाचे नाव आजही भारतात स्त्रीशिक्षणाच्या आदर्श प्रतीकाप्रमाणे घेतले जाते.
सामाजिक सुधारणांसाठी चळवळी
विधवा पुनर्विवाहाचा प्रचार
धोंडो केशव कर्वे यांच्या सामाजिक सुधारणा कार्यात विधवा पुनर्विवाहाचा प्रचार हा एक मुख्य भाग होता. त्यांनी केवळ वैयक्तिक आयुष्यात पुनर्विवाह केला नव्हे, तर समाजात याची गतीने जाणीवही निर्माण केली. त्यांनी या विषयावर पुस्तके लिहिली, व्याख्याने दिली आणि अनेक विधवांना पुन्हा आयुष्य सुरू करण्यासाठी मदत केली.
त्यांनी समाजाला सतत हे पटवून देण्याचा प्रयत्न केला की, विधवांना पुन्हा विवाह करण्याचा संपूर्ण नैतिक आणि मानवी अधिकार आहे. विवाह ही संस्था केवळ पुरुषांची मक्तेदारी नसून, स्त्रियांच्या जीवनातही तिचे महत्व आहे. या कार्यासाठी त्यांना विरोध झाला तरी त्यांनी एक पाऊलही मागे घेतले नाही.
समाजसुधारकांशी सहकार्य
कर्वे यांनी त्यांच्या कार्यकाळात इतर अनेक समाजसुधारकांशी सहकार्य केले. महात्मा फुले, गोपाळ गणेश आगरकर, रानडे, गोखले, आणि नारायण मेघाजी लोखंडे यांसारख्या विचारवंतांच्या विचारसरणीचा त्यांच्यावर प्रभाव होता. विशेषतः महात्मा फुले यांच्या कार्याची छाप त्यांच्यावर होती.
त्यांनी पुण्यातील सुधारक समूहांमध्ये सहभाग घेतला. त्यांनी ‘सार्वजनिक सत्यधर्म’ या चळवळीच्या उपक्रमात भाग घेतला आणि महिलांच्या हक्कांसाठी संयुक्त व्यासपीठांवर आवाज उठवला. त्यांच्या विचारांना वैचारिक पाठींबा देणारे बरेच लोक होते, जे नंतर त्यांच्या संस्थांच्या समर्थक बनले.
विरोध आणि टीकांचा सामना
धोंडो केशव कर्वे यांना त्यांच्या आयुष्यात अनेकदा कठोर विरोधाचा सामना करावा लागला. त्यांच्यावर सामाजिक बहिष्कार टाकण्यात आला. त्यांना “धर्मभ्रष्ट”, “परंपराभ्रष्ट”, “ब्राह्मणविरोधी” अशा उपाध्या दिल्या गेल्या. परंतु त्यांनी कधीच याचा प्रतिकार रागाने केला नाही. ते शांतपणे, शास्त्रशुद्ध आणि तर्कसंगत पद्धतीने आपल्या विचारांची मांडणी करत राहिले.
त्यांना विश्वास होता की, काळाच्या ओघात समाज बदलेल आणि सत्य स्वीकारेल. हा विश्वासच त्यांच्या कार्याची प्रेरणा होता. त्यांनी अनेक अडथळ्यांनंतरही कधीच हार मानली नाही, आणि त्यांच्या संघर्षामुळेच भारतीय समाजात स्त्रीसमानतेचा विचार खोलवर रुजला.
कर्वे यांचे लेखनकार्य
आत्मचरित्र – “आत्मवृत्त”
महर्षी कर्वे यांनी स्वतःच्या आयुष्यातील अनुभव, संघर्ष, आणि विचारप्रवाह यांना शब्दबद्ध करत “आत्मवृत्त” या शीर्षकाने आपले आत्मचरित्र लिहिले. हे आत्मचरित्र त्यांच्या सामाजिक कार्याचे आणि वैयक्तिक आयुष्याचे प्रामाणिक प्रतिबिंब आहे. त्यात त्यांनी लपवाछपवी न करता सत्य परिस्थिती मांडली आहे.
“आत्मवृत्त” हे पुस्तक केवळ त्यांच्या जीवनाची कहाणी नाही, तर त्या काळातील समाजाचा आरसा आहे. यात त्यांनी स्त्रीशिक्षण, विधवा पुनर्विवाह, जातीव्यवस्था, धर्म, आणि शिक्षण व्यवस्था यांचा परखडपणे आढावा घेतला आहे. पुस्तकात त्यांच्या संघर्षांची, अपमानांची आणि यशस्वी वाटचालीची कथा आहे.
या पुस्तकातून वाचकाला त्यांची मूल्ये, तत्त्वनिष्ठता आणि शिस्तीचे दर्शन घडते. विद्यार्थ्यांना आणि सामाजिक कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देणारे हे साहित्य आहे.
सामाजिक विषयांवरील पुस्तके
महर्षी कर्वे यांनी विविध सामाजिक आणि शैक्षणिक विषयांवर लेखन केले. त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये म्हणजे – सोप्या भाषेत सखोल विचार, अनुभवातून आलेली मते, आणि समाजप्रबोधनाची निःस्वार्थ भावना. त्यांनी स्त्री-शिक्षण, समाज सुधारणा, आणि हिंदू धर्मातील रूढी-परंपरांवर विचार मांडणारी अनेक पुस्तके लिहिली.
त्यांच्या काही प्रमुख लेखनांमध्ये:
- “Widow Remarriage” (विधवांचे पुनर्विवाह) – यात त्यांनी विधवा महिलांच्या विवाहाला समाजात स्थान का मिळाले पाहिजे, याचे सखोल विश्लेषण केले.
- “Education of Indian Women” – या पुस्तकात त्यांनी भारतातील स्त्रियांना शिक्षण का आवश्यक आहे, हे शास्त्रीयदृष्ट्या विशद केले आहे.
- “Looking Back” – हे इंग्रजी पुस्तक त्यांच्या अनुभवांवर आधारित आहे.
त्यांच्या लेखनातून वाचकाला समजते की, ते केवळ विचारवंत नव्हते तर सामाजिक वास्तवाचा अभ्यास करणारे, परिवर्तन घडवून आणणारे अभ्यासक होते.
विचारप्रधान लेख आणि भाषणे
कर्वे यांनी विविध पत्रकांमध्ये आणि मासिकांमध्ये वेळोवेळी सामाजिक विषयांवर लेख लिहिले. त्यांची भाषणे नेहमीच माहितीपूर्ण, प्रेरणादायक आणि वैचारिक असायची. त्यांनी विविध शिक्षणसंस्थांमध्ये, समाजसुधारक मंचांवर, आणि सार्वजनिक व्याख्यानमालांमध्ये भाषणे दिली.
त्यांच्या भाषणांचा प्रमुख उद्देश समाजाला जागृत करणे होता. त्यांनी स्त्रियांना शिक्षणाचे महत्त्व पटवून देताना म्हटले की –
“शिक्षण हे स्त्रीसाठी केवळ सन्मान नव्हे, तर तिच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासाचा मूलाधार आहे.”
त्यांची भाषणे व लेख आजही विचारप्रवृत्त करणारे ठरतात. ती काळाच्या पुढची आणि आजच्या काळालाही सुसंगत आहेत.
पुरस्कार आणि सन्मान
भारतरत्न सन्मान
१९५८ साली भारत सरकारने महर्षी कर्वे यांना भारतरत्न या देशाच्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने गौरवले. हे त्यांच्या शतकोत्तर जन्मवर्षात देण्यात आलेले एक ऐतिहासिक सन्मान होते. हा पुरस्कार स्त्रीशिक्षण, विधवाविवाह, आणि सामाजिक सुधारणा या क्षेत्रांतील त्यांच्या अभूतपूर्व कार्याबद्दल प्रदान करण्यात आला.
भारताच्या सामाजिक विकासात त्यांनी दिलेले योगदान देशासाठी अमूल्य होते. ‘भारताचे वडीलधारी समाजसुधारक’ म्हणून त्यांची प्रतिमा या पुरस्कारामुळे अधिक दृढ झाली.
हा सन्मान केवळ त्यांच्याच नव्हे तर त्या काळात सामाजिक परिवर्तनासाठी झगडणाऱ्या प्रत्येक कार्यकर्त्याच्या कार्याची मान्यता होती.
इतर राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय सन्मान
महर्षी कर्वे यांना भारतातच नव्हे तर विदेशातही सन्मानित करण्यात आले. त्यांच्या कार्याची दखल घेत अमेरिका, इंग्लंड, जपान अशा अनेक देशांतून त्यांना आमंत्रित करण्यात आले. त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजाला एक नवा दृष्टिकोन लाभला, याची जाणीव आंतरराष्ट्रीय स्तरावर देखील झाली.
१९२९ साली त्यांनी ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी आणि हार्वर्ड युनिव्हर्सिटी येथे व्याख्याने दिली. तेथे त्यांनी भारतीय समाजातील स्त्रियांच्या स्थितीबद्दल जागतिक समुदायासमोर सखोल विचार मांडले.
भारताच्या विविध संस्थांनी त्यांना “महर्षी” या उपाधीने गौरवले. त्यांना अनेक शिक्षण संस्थांकडून मानद डी.लिट. पदवी प्रदान करण्यात आली.
जीवनकार्याची दखल
धोंडो केशव कर्वे यांच्या कार्याची दखल घेणाऱ्या संस्था, व्यक्ती आणि अभ्यासकांची संख्या मोठी आहे. त्यांच्या कार्यावर शोधनिबंध, चरित्रे, आणि माहितीपट तयार झाले आहेत. महाराष्ट्र शासन, SNDT विद्यापीठ, आणि अनेक स्वयंसेवी संस्था दरवर्षी महर्षी कर्वे जयंती साजरी करून त्यांच्या कार्याचे स्मरण करतात.
त्यांची भूमिका आजच्या स्त्रीसक्षमीकरणाच्या युगात आदर्श ठरते. स्त्रीशिक्षण आणि समाजसुधारणेच्या प्रक्रियेत त्यांनी निर्माण केलेले पायाभूत मूल्य आजही मार्गदर्शक आहेत.
कर्वे यांचे विचार व तत्त्वज्ञान
स्त्री-शिक्षणाबाबत विचार
महर्षी कर्वे यांच्या विचारसरणीचा केंद्रबिंदू म्हणजे स्त्रीचे शिक्षण. त्यांचे ठाम मत होते की, स्त्रीला शिक्षण मिळाले तर ती केवळ स्वतःचे जीवन सन्मानाने जगू शकते, असे नव्हे तर ती संपूर्ण कुटुंब, समाज आणि राष्ट्र घडवू शकते. त्यांनी नेहमी असे म्हटले की:
“एक स्त्री शिकली, तर एक पिढी शिकते.”
कर्वे यांना स्त्री शिक्षण म्हणजे केवळ पुस्तकापुरते ज्ञान देणे नव्हे, तर तिला निर्णयक्षम बनवणे, तिला व्यक्त होण्याचे स्वातंत्र्य देणे आणि सामाजिक रूढींना प्रश्न विचारण्याची ताकद देणे, असे वाटत होते. शिक्षण ही स्त्रीच्या आत्मनिर्भरतेचा आणि आत्मसन्मानाचा पाया आहे, असे ते वारंवार सांगत.
त्यांनी शैक्षणिक अभ्यासक्रम तयार करताना महिलांच्या गरजा, त्यांचे सामाजिक स्थान आणि त्यांच्यातील क्षमता यांचा विचार केला. त्यांनी स्त्रियांना व्यावसायिक, सामाजिक आणि वैयक्तिक दृष्टिकोनातून सक्षम करण्यासाठी शिक्षण प्रणालीची मांडणी केली.
विवाहसंस्थेबाबत मत
विवाहसंस्थेबाबत महर्षी कर्वे यांचे विचार पारंपरिक समाजाच्या संकल्पनांपेक्षा खूपच वेगळे आणि प्रगतीशील होते. त्यांनी विवाहाचा धार्मिकतेशी असलेला संबंध नाकारला नाही, पण त्या संस्थेमध्ये स्त्रीला दुय्यम स्थान देणाऱ्या गोष्टींचा विरोध केला.
त्यांच्या मते, विवाह हा स्त्री-पुरुषांचा परस्पर सन्मान आणि समतेवर आधारित संबंध असावा. त्यात बंधन नसून, सहकार्य आणि समजूत असावी. विधवा महिलांचा पुनर्विवाह हे त्यांच्या विचारांचे अत्यंत महत्त्वाचे अंग होते. त्यांनी स्वतः विधवेशी विवाह करून हे तत्त्व प्रत्यक्ष कृतीत आणले.
त्यांनी बालविवाह, हुंडा प्रथा आणि जबरदस्तीच्या विवाहाचा प्रखर निषेध केला. विवाह म्हणजे नात्यांची जबाबदारी स्वीकारणं, आणि त्यात स्त्रीलाही तेवढाच अधिकार असावा, ही त्यांची भूमिका होती.
भारतीय समाजरचनेबाबत भूमिका
महर्षी कर्वे यांनी भारतीय समाजरचनेचा अभ्यास करुन तिच्यावर कठोर परंतु नीतिनिष्ठ टीका केली. त्यांनी जातिव्यवस्थेतील विषमता, महिलांची दुय्यम भूमिका, आणि धर्माच्या नावाखाली चालणाऱ्या अंधश्रद्धा यांना प्रश्न विचारले.
त्यांच्या मते समाजाची प्रगती ही शिक्षण, विज्ञान, आणि विवेकशील विचारसरणीच्या आधारावरच होऊ शकते. रूढी, अंधश्रद्धा आणि जुने सामाजिक संकेत हे केवळ प्रगतीस अडथळा निर्माण करतात, असे त्यांचे मत होते.
त्यांनी सांगितले की, जर स्त्री शिक्षित झाली आणि स्वावलंबी झाली, तर समाज आपोआप सुधरेल. ते समाजरचनेतील सुधारणांना दीर्घकालीन, शाश्वत आणि अंतर्बाह्य परिवर्तन मानत.
त्यांनी आपल्या संस्थांमधून आणि लेखनातून जात, धर्म, आणि लिंगाधिष्ठित भेदाभेद नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. ते म्हणत की समाज बदलण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःपासून सुरुवात करावी लागते, आणि त्या दिशेने त्यांनी स्वतःचे जीवन घडवले.
उत्तरायुष्य आणि निधन
निवृत्तीनंतरचा काळ
सुमारे सहा दशके अथक सामाजिक कार्य केल्यानंतर महर्षी कर्वे यांनी आपल्या आयुष्यातील उत्तरार्धात कार्याचा वेग थोडा कमी केला, परंतु त्यांनी सक्रिय राहण्याचेच व्रत घेतले. त्यांनी SNDT विद्यापीठाच्या कार्यात मार्गदर्शक म्हणून भूमिका बजावली. ते नियमितपणे विद्यार्थी आणि शिक्षकांशी संवाद साधत असत.
त्यांनी लिहिणे सुरू ठेवले आणि अनेक भाषणांतून तरुण पिढीला सामाजिक बांधिलकीबाबत जागरूक केले. वृद्धापकाळातही त्यांचे जीवनशैली अत्यंत साधी, शिस्तबद्ध आणि विचारशील होती. त्यांनी वेळोवेळी सरकारला सामाजिक धोरणांबाबत सल्ला दिला आणि समाजसुधारणेसाठी आवश्यक धोरणांची मांडणी केली.
अनेक संस्था त्यांच्याकडे सल्ला मागण्यासाठी येत असत. SNDT च्या विस्तारामध्ये त्यांनी वृद्ध असूनही अत्यंत मोलाचे योगदान दिले.
निधन
महर्षी कर्वे यांचे निधन ९ नोव्हेंबर १९६२ रोजी पुणे येथे त्यांच्या निवासस्थानी शांतपणे झाले. ते १०४ वर्षांचे होते. त्यांचे निधन म्हणजे एक युग संपल्यासारखे वाटले. त्यांच्या निधनाची बातमी देशभर पसरली आणि अनेक समाजसुधारक, राजकीय नेते, शैक्षणिक संस्था आणि नागरिकांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली.
त्यांच्या अंत्यसंस्कारात शेकडो लोकांनी उपस्थित राहून कृतज्ञतेचे दर्शन घडवले. त्यांच्या निधनानंतर SNDT विद्यापीठ आणि हिंगणे विद्यालयाने त्यांच्या स्मृती जपण्यासाठी अनेक उपक्रम हाती घेतले.
समाजातील प्रतिक्रिया
त्यांच्या निधनानंतर संपूर्ण देशात एक शोकाची लाट पसरली. शिक्षण, समाजसुधारणा आणि महिला सक्षमीकरणाच्या क्षेत्रातील प्रत्येक व्यक्तीने त्यांचे योगदान स्मरण केले. त्यावेळी तत्कालीन पंतप्रधान पंडित नेहरू यांनी त्यांना “भारताचा महान समाजपुरुष” अशी आदरांजली अर्पण केली होती.
त्यांच्या कार्याची दखल घेत देशभरात त्यांचे जीवनकार्य चर्चेचा विषय बनले. अनेक वृत्तपत्रांनी विशेषांक काढले, शाळा-महाविद्यालयांमध्ये व्याख्याने आयोजित झाली, आणि त्यांच्या स्मृती जपण्यासाठी निधी उभारला गेला.
कर्वे यांचा वारसा
SNDT विद्यापीठाचा विस्तार
महर्षी कर्वे यांनी स्थापन केलेले SNDT महिला विद्यापीठ हे त्यांच्या कार्याचा सर्वात भव्य आणि दीर्घकालीन परिणाम ठरले आहे. सुरुवातीला केवळ काही विद्यार्थिनी आणि मर्यादित संसाधनांपासून सुरू झालेली ही संस्था आज महाराष्ट्र, गुजरात, मध्यप्रदेश, उत्तराखंड व इतर राज्यांमध्येही आपले कार्य विस्तारते आहे.
या विद्यापीठात अनेक महाविद्यालये, अभ्यासक्रम आणि संशोधन विभाग सुरू करण्यात आले आहेत, जे महिलांना शिक्षणात विविध पर्याय उपलब्ध करून देतात. या संस्थेमधून शिकलेल्या हजारो महिला समाजात डॉक्टर, अभियंता, शिक्षिका, उद्योजिका आणि प्रशासक बनून आपल्या कुटुंबांचे आणि देशाचे भवितव्य घडवत आहेत.
विद्यापीठाच्या शाखा ग्रामीण आणि शहरी भागातही विस्तारल्या गेल्या आहेत. त्यातून महिला सक्षमीकरण, रोजगार निर्मिती, आणि शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्याचे काम झाले. SNDT विद्यापीठ आज संपूर्ण भारतात आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही महिला उच्च शिक्षणासाठी आदर्श संस्थांपैकी एक म्हणून मानले जाते.
त्यांच्या कार्याचे परिणाम
महर्षी कर्वे यांचे कार्य केवळ त्यांच्या आयुष्यातच प्रभावी ठरले नाही, तर त्यानंतरही अनेक दशकांपर्यंत त्या कार्याचा प्रभाव कायम राहिला. त्यांच्या प्रयत्नामुळे भारतात महिलांच्या शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला. त्यांनी स्त्रीला शिक्षण, आत्मनिर्भरता, आणि प्रतिष्ठा यांचा हक्क आहे हे दाखवून दिले.
विधवांच्या पुनर्विवाहासाठी त्यांच्या चळवळीमुळे अनेक महिला पुन्हा नवजीवन जगू लागल्या. समाजाने हळूहळू, पण निश्चितपणे विधवांच्या पुनर्विवाहाला स्वीकारायला सुरुवात केली. शिक्षणासाठी त्यांनी उभारलेल्या संस्थांमुळे शेकडो महिलांचे आयुष्यच बदलून गेले.
त्यांच्या विचारांचा प्रभाव समाजसुधारकांपासून राजकारणी आणि शैक्षणिक धोरणकर्त्यांपर्यंत पोहोचला. त्यांच्या जीवनकार्यामुळे भारतात महिलांसाठी अनेक शिक्षणविषयक कायदे, धोरणे आणि कार्यक्रम राबवले गेले.
आजच्या समाजात त्यांचे स्थान
आजचा भारतीय समाज जरी माहिती-तंत्रज्ञान आणि जागतिकरणाच्या दिशेने पुढे जात असला, तरीही महिलांचे संपूर्ण सशक्तीकरण हे अद्यापही एक मोठे आव्हान आहे. अशा परिस्थितीत महर्षी कर्वे यांचे विचार आणि कार्य आजही अत्यंत प्रासंगिक आणि प्रेरणादायी आहेत.
महिला शिक्षण, स्त्री-पुरुष समता, सामाजिक न्याय आणि व्यक्तिस्वातंत्र्य यांसारख्या मूल्यांची मांडणी त्यांनी जी १९व्या शतकात केली, ती आजच्या २१व्या शतकातही तितकीच महत्त्वाची आहे.
त्यांची शिकवणूक आपल्याला सतत आठवण करून देते की, समाजातील सर्व घटकांना समान संधी, सन्मान आणि विकासाच्या संधी देणे हेच खरे लोकशाहीचे बळ आहे. म्हणूनच महर्षी कर्वे हे आजही भारतीय सामाजिक चळवळीचे अमर दीपस्तंभ म्हणून ओळखले जातात.
चित्र, स्मारके आणि स्मृती
कर्वे मार्ग
महर्षी कर्वे यांच्या स्मृतीरूपाने अनेक शहरांमध्ये ‘कर्वे मार्ग’ असे रस्त्यांना नाव देण्यात आले आहे. पुण्यातील प्रसिद्ध कर्वे रोड हा त्यांच्याच नावावर आहे. हा रस्ता शिक्षणसंस्था, सामाजिक संस्था आणि सांस्कृतिक उपक्रमांसाठी ओळखला जातो.
‘कर्वे मार्ग’ हे केवळ एक रस्त्याचे नाव नसून, ते सामाजिक समतेचे आणि स्त्रीशिक्षणाच्या चळवळीचे प्रतीक बनले आहे. यासारखीच रस्त्यांची नामांतरे मुंबई, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद या शहरांतही आढळतात.
स्मारके आणि शाळा
कर्वे यांच्या स्मरणार्थ देशभरात विविध स्मारके, शाळा, महाविद्यालये आणि वसतिगृहे उभारण्यात आली आहेत. पुणे येथे “महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था” ही महिला शिक्षणासाठी समर्पित असलेली संस्था आजही कार्यरत आहे. या संस्थेच्या अंतर्गत अनेक महाविद्यालये, ITI, उच्च शिक्षण संस्था आणि व्यावसायिक अभ्यासक्रम चालवले जातात.
त्यांची समाधी पुणे शहरात आहे, जिथे दरवर्षी त्यांचा जन्मदिवस (१८ एप्रिल) आणि पुण्यतिथी (९ नोव्हेंबर) निमित्ताने अभिवादन कार्यक्रम आयोजित केला जातो.
चरित्रचित्रपट व डॉक्युमेंटरी
महर्षी कर्वे यांच्या जीवनावर आधारित डॉक्युमेंटरी, नाटके आणि चरित्रचित्रपट निर्माण करण्यात आले आहेत. “महर्षी कर्वे” नावाचा एक मराठी चरित्रपट त्यांच्या आयुष्यातील संघर्ष, सामाजिक लढा आणि SNDT विद्यापीठाची स्थापना यावर आधारित होता.
शाळा, महाविद्यालये आणि सामाजिक संस्था त्यांच्या जीवनावर आधारित नाट्यप्रयोग सादर करतात. अनेक विद्यापीठांमध्ये त्यांचे कार्य अभ्यासक्रमाचा भाग आहे.
यातून त्यांच्या कार्याचे स्मरण सातत्याने होत राहते आणि नवीन पिढीला समाजासाठी काहीतरी करण्याची प्रेरणा मिळते.
निष्कर्ष
धोंडो केशव कर्वे हे केवळ एक समाजसुधारक नव्हते, तर एक विचारशील शिक्षणतज्ज्ञ, एक कृतिशील नेतृत्वकर्ता आणि एक दूरदर्शी तत्त्वज्ञ होते. त्यांच्या संपूर्ण आयुष्याचा वेध घेतला, तर ते सामाजिक अन्यायाविरोधातील सततचा लढा होता — जो त्यांनी अत्यंत संयम, समर्पण आणि निस्वार्थ भावनेने लढला.
त्यांच्या कार्यातून तीन महत्त्वाचे पैलू समोर येतात:
- स्त्रीशिक्षणाचे उदात्तीकरण: त्यांनी जेव्हा शिक्षणाची संकल्पना मांडली, तेव्हा ती फक्त पुरुषांसाठी मर्यादित होती. कर्वे यांनी मुलींना शिक्षण देणे, त्यांच्यासाठी स्वतंत्र शाळा आणि विद्यापीठ उभारणे, हे केवळ क्रांतिकारी नव्हे तर ऐतिहासिक पाऊल होते.
- विधवा पुनर्विवाहाचा धैर्यपूर्ण प्रचार: जेव्हा समाज विधवांना शाप मानत होता, तेव्हा त्यांनी एका विधवेशी विवाह केला आणि आपल्या कृतीने समाजाला विचार करायला भाग पाडले.
- सामाजिक न्यायाचा मूलभूत आग्रह: जाती, लिंग, धर्म यांच्या आधारावर भेद करणाऱ्या रूढींविरोधात त्यांनी ठामपणे भूमिका घेतली आणि समाजाला नव्या दिशेने नेले.
महर्षी कर्वे हे असे व्यक्तिमत्त्व होते की ज्यांनी आपल्या जीवनातून एक गोष्ट शिकवली – “परिवर्तन हे शक्य आहे, जर आपण त्यासाठी स्वतः झोकून देऊ शकतो.”
त्यांनी स्त्रीला समाजातील दुय्यम स्थानातून उचलून तिच्या आयुष्याला आत्मसन्मान आणि संधी दिली. त्यांनी उभारलेल्या संस्था आजही हजारो महिलांच्या आयुष्याचा मार्ग उजळवत आहेत.
त्यांचे विचार हे आजच्या काळातही मार्गदर्शक आहेत. स्त्री सक्षमीकरण, स्त्री शिक्षण, आणि सामाजिक समानतेच्या संदर्भात महर्षी कर्वे यांचे योगदान हे भारतीय लोकशाहीच्या मूल्यांचे आधारस्तंभ म्हणून कायम राहतील.
संदर्भ सूची (References)
खालील स्रोतांचा वापर माहिती संकलन व लेखनासाठी आधार म्हणून करण्यात आला आहे: