बटुकेश्वर दत्त हे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक साहसी, निडर आणि ध्येयवादी क्रांतिकारक होते. त्यांनी भगतसिंग यांच्यासह ८ एप्रिल १९२९ रोजी दिल्लीच्या केंद्रीय असेंब्लीमध्ये बॉम्ब फेकून इंग्रज सत्तेला एक जबरदस्त इशारा दिला. या घटनेने त्यांचे नाव इतिहासात अजरामर झाले. ते केवळ एक क्रांतिकारक नव्हते, तर एक विचारवंत, तत्त्वनिष्ठ आणि राष्ट्रासाठी सर्वस्व झोकून देणारे व्यक्तिमत्त्व होते.
त्यांनी आपल्या जीवनात कोणत्याही प्रकारच्या प्रसिद्धीची, राजकीय सत्तेची किंवा संपत्तीची आकांक्षा ठेवली नाही. स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी कोणतीही राजकीय जबाबदारी स्वीकारली नाही, आणि अनेक वर्षे उपेक्षित अवस्थेत जीवन जगले. त्यांच्या त्यागमय जीवनाने क्रांतीसाठी समर्पण आणि निःस्वार्थी देशसेवेचा आदर्श उभा केला.
बटुकेश्वर दत्त यांचे कार्य व योगदान हे भारतीय इतिहासात क्रांतीकारी चळवळीचा अमूल्य भाग मानले जाते. त्यांनी अत्यंत संयमितपणे आणि शांतपणे संघर्ष केला, तुरुंगवास भोगला आणि शेवटी उपेक्षेने मृत्यू पत्करला. तरीही, त्यांच्या कार्याचा प्रभाव आजच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे हे आपले कर्तव्य आहे.
सुरुवातीचे जीवन आणि पार्श्वभूमी
जन्म, कुटुंब आणि बालपण
बटुकेश्वर दत्त यांचा जन्म १८ नोव्हेंबर १९१० रोजी बंगालच्या बंगाल प्रेसिडेन्सीतील (सध्याचे बिहार) औंग गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव गोष्ठ बिहारी दत्त होते, जे ब्रिटिश सरकारच्या रेल्वे खात्यात कार्यरत होते. बटुकेश्वर दत्त हे एक मध्यमवर्गीय बंगाली कुटुंबात वाढले, जिथे शिक्षण आणि नैतिक मूल्यांना मोठे महत्त्व होते.
लहानपणापासूनच त्यांच्यावर देशप्रेमाचे संस्कार झाले होते. त्यांनी अनेक राष्ट्रीय नेत्यांचे भाषण ऐकले होते आणि बालवयातच त्यांना क्रांतीविषयी आकर्षण वाटू लागले. त्यांचे बालपण देशभक्तीच्या विचारांनी भारलेले होते, आणि त्यांनी शिक्षणाबरोबरच सामाजिक परिस्थितीचे जाणिवपूर्वक निरीक्षण केले.
शिक्षण आणि प्रारंभिक प्रेरणा
बटुकेश्वर दत्त यांनी पटणा येथे शिक्षण घेतले. पुढे शिक्षणासाठी ते लाहोर येथे गेले आणि तिथेच त्यांची भेट भगतसिंग व इतर क्रांतिकारकांशी झाली. शिक्षण घेत असतानाच त्यांनी वाचनाच्या माध्यमातून भारतीय आणि पाश्चिमात्य क्रांतीविषयी माहिती मिळवली. त्यांनी फ्रेंच क्रांती, रशियन क्रांती आणि आयरिश मुक्ती संग्रामाचा अभ्यास केला.
या विचारांनी त्यांना प्रभावित केलं आणि त्यांनी भारतात ब्रिटिशविरुद्ध लढण्याचा निर्धार केला. विशेषतः भगतसिंग यांच्यासोबत झालेल्या परिचयाने त्यांच्या जीवनाला दिशा दिली. या काळातच त्यांनी हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) मध्ये प्रवेश केला आणि सक्रियपणे क्रांतीकारी कार्य सुरू केले.
क्रांतीविषयक विचारसरणीचा प्रभाव
दत्त यांच्यावर भगतसिंग, चंद्रशेखर आझाद, सुखदेव, रामप्रसाद बिस्मिल यांच्यासारख्या थोर क्रांतिकाऱ्यांचा प्रभाव होता. त्यांनी मानले की, केवळ याचिका, आंदोलन किंवा अहिंसक मार्गाने स्वातंत्र्य मिळणार नाही, तर काही ठोस, धक्का देणाऱ्या कृती आवश्यक आहेत.
त्यांनी समाजवाद, समानता आणि न्याय या मूल्यांवर आधारित भारतीय राष्ट्र उभे करण्याच्या विचारांना स्वीकारले. त्यांनी हिंसाचार केवळ सरकारला जागृत करण्यासाठीच आवश्यक मानला, सामान्य जनतेला त्रास देणाऱ्या कुठल्याही कृतीत ते सहभागी नव्हते. त्यांच्या दृष्टिकोनात क्रांती म्हणजे एक मूल्याधिष्ठित संघर्ष होता.
हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA)
संघटनेत प्रवेश आणि कार्य
बटुकेश्वर दत्त यांचा क्रांतीवादी प्रवास हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) या संघटनेतून सुरू झाला. ही संघटना भारतातील ब्रिटिश सत्तेविरोधात सशस्त्र क्रांती घडवून देशात समाजवादी मूल्यांवर आधारित प्रजासत्ताक स्थापन करण्याच्या उद्देशाने कार्यरत होती. या संघटनेचे नेतृत्व चंद्रशेखर आझाद, भगतसिंग, रामप्रसाद बिस्मिल, आणि सुखदेव यांच्याकडे होते.
दत्त हे या संघटनेतील शिस्तबद्ध, शांत आणि अत्यंत विश्वासू कार्यकर्ते मानले जात. त्यांनी संघटनेच्या गुप्त बैठका, प्रचार साहित्याचे मुद्रण, शस्त्र हस्तांतरण आणि विविध योजना आखण्याचे काम अत्यंत दक्षतेने केले. त्यांनी अनेक वेळा आपल्या जीवाची पर्वा न करता धोकादायक जबाबदाऱ्या पार पाडल्या.
भगतसिंग आणि इतर सहकाऱ्यांशी संबंध
बटुकेश्वर दत्त यांचे भगतसिंग यांच्याशी अत्यंत जिव्हाळ्याचे आणि वैचारिकदृष्ट्या सुसंगत नाते होते. भगतसिंग यांच्या सहवासात त्यांना क्रांतीची व्यापक कल्पना मिळाली. दोघेही युवक, विचारवंत आणि राष्ट्रासाठी सर्वस्व अर्पण करण्यास सज्ज होते.
त्यांनी एकत्रितपणे HSRA च्या अनेक कृतीत भाग घेतला. भगतसिंगने दत्त यांच्यावर नेहमी विश्वास ठेवला, कारण दत्त हे मूकपणे पण कर्तबगारीने काम करणारे कार्यकर्ते होते. सुखदेव, राजगुरू आणि चंद्रशेखर आझाद यांच्याशीही त्यांचे उत्तम समन्वय होते.
संघटनेतील जबाबदाऱ्या आणि योगदान
दत्त यांनी संघटनेतील बॉम्ब निर्मिती, सुरक्षित संदेशवाहन, प्रशिक्षण, आणि रणनीती ठरवणे अशा विविध क्षेत्रांत काम केले. त्यांनी संघटनेच्या छपाई केंद्रातून क्रांतिकारी पत्रकं वितरित करण्याचं काम केलं. विशेषतः त्यांनी नवजवान भारत सभा च्या माध्यमातून युवकांमध्ये जागृती घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांची शांत आणि व्यावहारिक वृत्तीमुळे संघटनेतील वरिष्ठ नेत्यांनी त्यांना दिल्लीतील केंद्रीय असेंब्लीमध्ये बॉम्ब फेकण्याच्या ऐतिहासिक मोहिमेचं सहकार्य देण्याचं काम सोपवलं. ही योजना HSRA च्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या घटनांपैकी एक ठरली.
असेंब्ली बॉम्ब प्रकरण
योजना आणि भूमिकेची आखणी
१९२९ साली ब्रिटीश सरकारने भारतात पब्लिक सेफ्टी बिल आणि ट्रेड डिस्प्युट्स बिल मंजूर करण्याचा निर्णय घेतला. या कायद्यांचा उद्देश भारतातील स्वातंत्र्यलढ्याला आणि कामगार चळवळीला दडपण्याचा होता. या विरोधात HSRA ने असेंब्लीमध्ये बॉम्ब टाकून निदर्शने करण्याचे ठरवले.
ही कृती प्रत्यक्षात हिंसक नव्हती – बॉम्ब टाकायचे होते, पण ते अशा पद्धतीने की कोणताही जीवितहानी होणार नाही. त्यामागचा हेतू फक्त सरकारला जागं करण्याचा होता. या योजनेनुसार भगतसिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी ही जबाबदारी स्वीकारली.
बॉम्बस्फोटाची घटना
८ एप्रिल १९२९ रोजी, दिल्लीतील केंद्रीय असेंब्लीच्या सभागृहात, भगतसिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी दोन बॉम्ब टाकले. या बॉम्बमध्ये कोणतीही जीवितहानी झाली नाही, पण प्रचंड आवाजाने आणि धुराने सभागृहात खळबळ माजली.
बॉम्ब टाकल्यानंतर त्यांनी “इन्कलाब झिंदाबाद!” आणि “साम्राज्यवादाचा नाश व्हावा!” अशा घोषणा दिल्या. त्यानंतर त्यांनी पळून जाण्याचा प्रयत्न केला नाही, उलट स्वतःहून अटक करून घेतली. त्यांच्या जवळ पत्रकं होती, ज्यात या कृत्याचा हेतू स्पष्ट करण्यात आला होता – ब्रिटीश राजवटीच्या अन्यायाविरोधात एक प्रतिकात्मक आणि बौद्धिक कृती.
आत्मसमर्पण आणि अटक
अटक झाल्यानंतर दोघांनाही कठोर चौकशी आणि न्यायालयीन खटल्याला सामोरे जावे लागले. त्यांनी चौकशीत स्पष्टपणे सांगितले की हे कृत्य कोणाच्या जिवाला धोका पोहोचवण्याच्या उद्देशाने नव्हते, तर सरकार आणि जनतेचे लक्ष आकर्षित करण्यासाठी होते.
बटुकेश्वर दत्त यांनी कोर्टात जे काही सांगितलं ते अत्यंत तत्त्वनिष्ठ आणि शांततेने मांडले. त्यांनी ब्रिटीश सत्तेच्या दडपशाहीविरुद्ध आवाज उठवला आणि भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी युवकांनी उभं राहावं अशी हाक दिली. न्यायालयाने त्यांना आजीवन कारावासाची शिक्षा सुनावली आणि पुढे त्यांना अंदमानच्या सेलुलर जेलमध्ये पाठवण्यात आलं.
तुरुंगातील जीवन आणि संघर्ष
न्यायालयीन लढा आणि शिक्षा
बटुकेश्वर दत्त यांना असेंब्ली बॉम्ब प्रकरणात आजीवन कारावासाची शिक्षा सुनावण्यात आली. न्यायालयात त्यांनी निर्भयपणे आपली बाजू मांडली आणि क्रांतीचे हेतू स्पष्ट केले. त्यांनी सांगितले की, “आम्ही हिंसाचारासाठी हिंसा केली नाही, तर आम्ही विचारांनी आणि कृतीने सरकारला जागं करण्याचा प्रयत्न केला.”
शिक्षा ठोठावल्यानंतर त्यांना अंदमानमधील सेलुलर जेलमध्ये पाठवण्यात आले, जिथे अनेक क्रांतिकारी कैद्यांना अमानुष छळ सहन करावा लागत होता. दत्त यांच्यावरही शारीरिक व मानसिक अत्याचार करण्यात आले. परंतु, त्यांनी कधीही हार मानली नाही.
तुरुंगातील उपोषण आणि मागण्या
तुरुंगात असताना बटुकेश्वर दत्त यांनी इतर क्रांतिकारकांसोबत राजकीय कैद्यांचा दर्जा मिळवण्यासाठी उपोषण सुरू केले. त्यांच्या मागण्या होत्या की राजकीय कैद्यांना स्वच्छ अन्न, पुस्तकं, पत्रव्यवहाराची मुभा आणि भारतीय परंपरेप्रमाणे जीवन जगण्याची परवानगी मिळावी.
ही उपोषण चळवळ अत्यंत धाडसी होती. अनेक कैद्यांनी उपोषण केल्यामुळे त्यांची प्रकृती बिघडली. दत्त यांच्या आरोग्यावर याचा परिणाम झाला आणि ते गंभीर आजारी पडले. तरीही, त्यांनी आपल्या मागण्यांवर ठाम राहून सरकारला माघार घेण्यास भाग पाडले.
या उपोषणांमुळे क्रांतिकाऱ्यांचा आत्मसन्मान वाचवला गेला आणि सरकारला असे मान्य करावे लागले की हे फक्त गुन्हेगार नाहीत, तर राष्ट्रासाठी लढणारे वीर आहेत.
भगतसिंगशी संवाद आणि नाते
तुरुंगात असतानाही बटुकेश्वर दत्त आणि भगतसिंग यांच्यात वैचारिक संवाद सुरू राहिला. दोघांनी एकमेकांना पत्रं लिहून क्रांती, समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता यावर चर्चा केली. भगतसिंग जसा क्रांतीचा तत्त्वज्ञ होता, तसा दत्त एक क्रियाशील आणि शिस्तप्रिय कार्यकर्ता होता.
या दोन विचारवंतांच्या चर्चा भारतीय युवकांसाठी आजही प्रेरणादायी आहेत. दत्त यांचं भगतसिंगप्रतीचं प्रेम आणि आदर इतका होता की त्यांनी त्यांचा मित्र म्हणून नव्हे, तर मार्गदर्शक म्हणून नेहमी त्यांचा सन्मान केला.
तुरुंगातून सुटका आणि नंतरचे जीवन
आरोग्यावस्थेतील बिघाड
कठोर कारावास, उपोषण, आणि अमानुष वागणूक यामुळे बटुकेश्वर दत्त यांचे आरोग्य फारच बिघडले. १९३८ मध्ये त्यांची काही काळासाठी सशर्त मुक्तता झाली, पण त्यांचे फुफ्फुस आणि पाचनसंस्था पूर्णपणे कमजोर झाली होती. त्यांना आजीवन या शारीरिक त्रासांनी ग्रासले.
स्वातंत्र्यानंतरही त्यांना योग्य वैद्यकीय सुविधा मिळाल्या नाहीत. त्यांनी अनेक वेळा सरकारी दवाखान्यांमध्ये उपचार घेतले, पण त्यांना त्यांच्या बलिदानाला साजेशी काळजी मिळाली नाही. यामुळे त्यांच्या जीवनाच्या उत्तरार्धात त्यांना दारिद्र्य, आजारपण आणि उपेक्षा यांचा सामना करावा लागला.
राजकीय भूमिकेपासून दूर राहणे
स्वातंत्र्यानंतर अनेक क्रांतिकारक राजकारणात आले, पण बटुकेश्वर दत्त यांनी कुठलाही राजकीय पक्ष किंवा पद स्वीकारले नाही. त्यांनी आपलं संपूर्ण आयुष्य राष्ट्रसेवेसाठी समर्पित केलं होतं आणि स्वातंत्र्यानंतर वैयक्तिक लाभासाठी काही मिळवण्याची इच्छा त्यांनी कधीही बाळगली नाही.
त्यांनी काही वेळा समाजकार्य आणि युवक चळवळीत मार्गदर्शन केलं, पण ते कायमच राजकीय व्यासपीठांपासून लांब राहिले. त्यांच्या निःस्वार्थतेमुळेच त्यांचा आदर अधिक वाढला, पण त्याचबरोबर समाजाने त्यांना दुर्लक्षितही केलं.
उपेक्षा आणि सामाजिक परिस्थिती
बटुकेश्वर दत्त यांचं आयुष्य शेवटच्या काळात अत्यंत हालाखीचं झालं. एकेकाळी दिल्लीच्या असेंब्लीमध्ये इंग्रजांवर धक्का देणारा हा क्रांतिकारक नंतर वृध्दापकाळात आर्थिक अडचणी, उपचारांसाठी पैसा नसणे, आणि सरकारकडून दुर्लक्ष यामुळे त्रस्त झाला.
त्यांची प्रकृती इतकी बिघडली होती की शेवटच्या काही वर्षांमध्ये ते अपंगावस्थेत व्हीलचेअरवर होते. देशासाठी बलिदान दिलेल्या या महान व्यक्तीच्या कर्तृत्वाची दखल फार उशिरा घेतली गेली. शेवटी, दिल्ली सरकारच्या हस्तक्षेपाने त्यांना उपचारासाठी काही मदत मिळाली, पण तोपर्यंत वेळ निघून गेला होता.
विचारसरणी आणि तत्त्वज्ञान
समाजवाद आणि स्वराज्य
बटुकेश्वर दत्त यांनी त्यांच्या संपूर्ण क्रांतिकारी जीवनात समाजवाद, स्वराज्य आणि सामाजिक समता यांचे तत्त्व अंगीकारले. त्यांचा विश्वास होता की भारताला केवळ राजकीय स्वातंत्र्य मिळणे पुरेसे नाही, तर ते स्वातंत्र्य जनतेच्या सर्व थरांपर्यंत पोहोचले पाहिजे. आर्थिक विषमता, जातीय अन्याय, आणि शोषण यांचे उच्चाटन होणे गरजेचे आहे, हे त्यांचे ठाम मत होते.
त्यांच्या मते, स्वराज्य म्हणजे फक्त परकीय सत्तेपासून मुक्तता नव्हे, तर सर्वसामान्य नागरिकांना सन्मानाने जगण्याचा अधिकार मिळवून देणे होय. त्यांनी मानले की समाजवादाच्या तत्वांद्वारेच भारतात खरी प्रगती घडू शकते. त्यांचे हे विचार भगतसिंग यांच्याशी पूर्णपणे सुसंगत होते.
युवकांसाठी संदेश
दत्त यांनी आपल्या जीवनातून भारतीय युवकांसाठी एक स्पष्ट संदेश दिला – देशासाठी निःस्वार्थी कार्य करा, प्रसिद्धी किंवा फायदेशीर पदासाठी नाही. त्यांनी युवकांना प्रेरणा दिली की, फक्त आंदोलनात सहभागी होऊन थांबू नका, तर विचारशील बना, समाजाचे प्रश्न समजा आणि त्यांच्या मूळाशी जाऊन काम करा.
त्यांचा जीवनप्रवास शिकवतो की युवकांनी आत्मशिस्त, निष्ठा आणि समर्पण यांची शिकवण अंगीकारावी. त्यांनी प्रत्यक्षात स्वतःहून तुरुंगवास स्वीकारून, इतरांना दोष न देता जबाबदारी उचलून, एक आदर्श उभा केला. त्यांच्या विचारांत कर्तव्यबुद्धी आणि तत्त्वनिष्ठा यांचा सुरेख संगम होता.
अहिंसात्मक आणि सशस्त्र लढ्याविषयी भूमिका
बटुकेश्वर दत्त यांनी सशस्त्र क्रांतीचा मार्ग निवडला असला तरी, ते अंध हिंसाचाराचे समर्थक नव्हते. त्यांच्या दृष्टिकोनात हिंसा ही शेवटचा उपाय होता – ती प्रतिकाराची भूमिका होती, आक्रमणाची नाही. त्यांनी असे स्पष्ट केले होते की, बॉम्बस्फोटाचा उद्देश कुणाच्याही जिवावर उठणे नव्हता, तर समाज आणि सरकारला विचार करायला भाग पाडणे हा होता.
त्यांनी गांधीजींच्या अहिंसेच्या मार्गाचा सन्मान केला, पण जेव्हा अन्यायाच्या मर्यादा ओलांडल्या जातात तेव्हा प्रतिक्रिया आवश्यक असते, असे ते मानत. त्यामुळे त्यांचे विचार हे संतुलित आणि वास्तववादी होते – अहिंसक मार्गाचा सन्मान आणि सशस्त्र मार्गाची गरज दोन्ही स्वीकारणारे.
मृत्यू आणि लोकस्मृती
शेवटचा काळ आणि निधन
बटुकेश्वर दत्त यांचा जीवनाचा शेवट २१ जुलै १९६५ रोजी दिल्लीत झाला. ते त्या वेळी AIIMS (अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान) मध्ये उपचार घेत होते. शेवटपर्यंत त्यांची तब्येत खराब होती आणि त्यांना श्वसन व पाचनसंस्थेशी संबंधित गंभीर समस्या भेडसावत होत्या.
त्यांचा मृत्यू शांततेत झाला, पण देशासाठी दिलेल्या बलिदानाला साजेशी तितकीशी दखल त्यावेळी घेतली गेली नाही. मात्र, काही क्रांतीकारी संघटनांनी आणि विचारवंतांनी त्यांच्या कार्याचे स्मरण करत त्यांना श्रद्धांजली वाहिली.
सरकार आणि समाजाकडून मिळालेला प्रतिसाद
स्वातंत्र्यानंतर दीर्घकाळ बटुकेश्वर दत्त यांना सरकारी पातळीवर फारशी मदत मिळाली नाही. त्यांच्या उपचारासाठी, जगण्याच्या गरजांसाठी त्यांना वैयक्तिक प्रयत्न आणि समाजाच्या सहकार्याचा आधार घ्यावा लागला. हे वास्तव अत्यंत खेदजनक आणि विचार करण्याजोगे आहे.
मरणोत्तर सरकारने त्यांना ‘स्वातंत्र्यसैनिक’ म्हणून घोषित केले आणि त्यांच्या नावावर स्मरणपत्रे, संग्रहालयातील उल्लेख, आणि काही सार्वजनिक स्थळांची नावे ठेवण्यात आली. परंतु त्यांच्या योगदानाच्या तुलनेत हा सन्मान तुटपुंजा होता.
स्मृती आणि गौरव
बटुकेश्वर दत्त यांच्या स्मृती जिवंत ठेवण्यासाठी बिहार आणि पंजाबमध्ये काही रस्त्यांना, शाळांना, आणि उद्यानांना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे. काही ठिकाणी त्यांच्या पुतळ्यांची स्थापना झाली आहे. पण व्यापक स्तरावर त्यांच्या जीवनकार्याची माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचे प्रयत्न अपुरे राहिले आहेत.
आजही अनेक भारतीयांना त्यांच्या नावाची, त्यांच्या योगदानाची, किंवा त्यांच्या विचारांची फारशी माहिती नाही. त्यामुळेच त्यांच्या जीवनावर आधारित चित्रपट, चरित्रे आणि शैक्षणिक अभ्यास आवश्यक आहे, जेणेकरून त्यांच्या त्यागाचा प्रेरणादायी वारसा टिकून राहील.
निष्कर्ष
बटुकेश्वर दत्त हे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक असे क्रांतिकारक होते, ज्यांनी आपल्या कार्याने इतिहासात अढळ स्थान निर्माण केले, पण जे स्वातंत्र्यानंतर उपेक्षित राहिले. त्यांनी भगतसिंगसोबत केलेल्या असेंब्ली बॉम्बस्फोटाच्या घटनेने केवळ ब्रिटिश सत्तेला हादरवले नाही, तर देशातील क्रांतीकारक चळवळीत नवीन ऊर्जा निर्माण केली.
दत्त यांचे संपूर्ण आयुष्य हे निःस्वार्थी देशसेवेचे आणि कठोर तत्त्वनिष्ठेचे प्रतीक आहे. त्यांनी कोणतीही प्रसिद्धी, सत्ता, किंवा सत्तालोलुपता न ठेवता, आपल्या कर्तव्याचा निभाव केला. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरही त्यांनी राजकारणात प्रवेश केला नाही, हे त्यांच्या वैचारिक प्रामाणिकतेचे द्योतक आहे.
आजच्या पिढीने बटुकेश्वर दत्त यांच्या विचारांपासून शिकण्याची आवश्यकता आहे – विचारांची स्पष्टता, निःस्वार्थ समर्पण, आणि खऱ्या अर्थाने देशासाठी काहीतरी करण्याची जिद्द. त्यांच्या जीवनावर अभ्यास करणं म्हणजे केवळ इतिहास समजून घेणं नव्हे, तर आजच्या समाजाला योग्य दिशा देण्याचा प्रयत्न होय.