बक्सरची लढाई (१७६४) ही प्लासीच्या लढाईनंतर भारतातील दुसरी आणि अधिक निर्णायक ठरलेली लढाई होती. २३ ऑक्टोबर १७६४ रोजी बिहारमधील बक्सर (Buxar) येथे ही लढाई ईस्ट इंडिया कंपनी आणि मीर कासिम, अवधचा नवाब शुजा-उद-दौला व मुघल सम्राट शाह आलम यांच्यात झाली.
या लढाईचा निकाल ईस्ट इंडिया कंपनीच्या विजयाने लागला आणि त्यानंतर कंपनीला फक्त व्यापाराची नव्हे तर महसूल व प्रशासकीय हक्कही मिळाले. या लढाईने भारतात ब्रिटिश सत्तेच्या मूळ रचनेला अधिक अधिकृत व स्थिर स्वरूप दिले.
बक्सरच्या लढाईने इंग्रजांना “दिवाणी हक्क” म्हणजे बंगाल, बिहार आणि ओरिसामधील करसंकलनाचे अधिकार मिळवून दिले. या अधिकारामुळे त्यांनी एका व्यापारी संस्थेकडून सत्ताधीश साम्राज्याची उभारणी केली. म्हणूनच ही लढाई भारतीय इतिहासातील अत्यंत निर्णायक आणि भारताच्या राजकीय भवितव्याला कलाटणी देणारी घटना ठरली आहे.
पार्श्वभूमी
प्लासी लढाईनंतरचे राजकीय स्थित्यंतर
१७५७ साली प्लासीच्या लढाईनंतर इंग्रजांनी बंगालच्या राजकारणात सरळसरळ हस्तक्षेप करण्यास सुरुवात केली होती. मीर जाफरला नवाब बनवण्यात आले, पण त्याच्या अपयशामुळे काही वर्षांतच ईस्ट इंडिया कंपनीने त्याला पदच्युत करून मीर कासिमला नवाब बनवले.
मात्र इंग्रजांची सत्ता ही केवळ बाह्य गादीपुरती नव्हती; त्यांनी आर्थिक, प्रशासकीय, आणि लष्करी पातळीवर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न सुरू केला. त्यामुळे नव्या नवाब मीर कासिमने हा हस्तक्षेप नाकारण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यामुळे संघर्षाची बीजे पेरली गेली.
मीर कासिमचा उदय व सुधारणा
मीर कासिम हा कुशाग्र, धूर्त आणि दूरदृष्टी असलेला नवाब होता. त्याने नवाबपदावर येताच अनेक सुधारणा केल्या. करसंकलनात सुधारणा, लष्करी व्यवस्था बळकट करणे, आणि प्रशासकीय स्वायत्तता राखणे ही त्याची प्राथमिक उद्दिष्टे होती. त्याने कंपनीच्या व्यापाऱ्यांना देण्यात येणाऱ्या करसवलती रद्द केल्या, जेणेकरून स्थानिक व्यापाऱ्यांशी समान स्पर्धा होईल.
यामुळे इंग्रजांमध्ये असंतोष निर्माण झाला. कंपनीला मीर कासिमचे हे स्वावलंबी धोरण खटकले आणि पुन्हा राजकीय हस्तक्षेप सुरू झाला.
कंपनी आणि मीर कासिममधील मतभेद
मीर कासिमने जेव्हा कर सवलती रद्द केल्या, तेव्हा इंग्रजांनी त्याला दबावाखाली आणण्याचा प्रयत्न केला. कलकत्त्यातील कंपनीच्या अधिकाऱ्यांनी नवाबाच्या आदेशांचे उल्लंघन सुरू केले. यामुळे दोघांमध्ये संघर्ष उफाळून आला.
१७६३ साली इंग्रज आणि मीर कासिम यांच्यात अंमिनी, गिरीया आणि उधुवा या ठिकाणी लढाया झाल्या, ज्यात मीर कासिमचा पराभव झाला. त्यामुळे त्याला बंगालमधून पळावे लागले.
मीर कासिमची गादीवरील उलथापालथ
मीर कासिमने पराभवानंतर आपला बचाव करण्यासाठी दोन प्रमुख सत्तांच्या मदतीने इंग्रजांविरुद्ध युती केली – एक होती अवधचा नवाब शुजा-उद-दौला, आणि दुसरा म्हणजे स्वतः मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा.
या तिन्ही सत्तांनी मिळून इंग्रजांच्या वाढत्या सत्तेला आव्हान देण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी सामूहिक सैन्य उभारले आणि ईस्ट इंडिया कंपनीच्या विरोधात निर्णायक लढाईसाठी सज्ज झाले. हीच लढाई पुढे “बक्सरची लढाई” म्हणून ओळखली गेली.
बक्सरच्या लढाईपूर्वील घटनाक्रम
कंपनीचे विस्तार धोरण
१७५७ नंतर ईस्ट इंडिया कंपनीने केवळ व्यापारपुरती मर्यादित सत्ता न ठेवता, स्थानिक राजकारणात अधिकाधिक हस्तक्षेप सुरू केला. बंगालप्रमाणेच बिहार आणि ओरिसामध्येही कंपनीने आपले सैनिकी ठाणे, करसंकलनाचे अधिकार आणि प्रशासकीय नियंत्रण वाढवण्यास सुरुवात केली.
त्यांच्या या धोरणामुळे स्थानिक नवाब, सम्राट आणि व्यापाऱ्यांमध्ये असंतोष निर्माण झाला. कंपनीचा उद्देश स्पष्ट होता — भारतात एक सशक्त व्यापारी सत्तेला राजकीय साम्राज्यात रूपांतरित करणे. त्यांनी स्थानिक राजे-नवाबांना आर्थिक मदतीच्या बदल्यात राजकीय आदेश देण्यास सुरूवात केली, जे स्वाभिमानी शासकांना मान्य नव्हते.
मीर कासिम–शुजा-उद-दौला–शाह आलम यांची युती
मीर कासिम, जो एके काळी कंपनीचा निवडलेला नवाब होता, त्याला कंपनीच्या धोरणांविरोधात लढण्याची गरज वाटली. त्याने प्लासीच्या लढाईनंतर कंपनीवर अवलंबून असलेल्या नवाबगिरीपासून मुक्त होण्याचा प्रयत्न केला. परंतु, इंग्रजांकडून झालेल्या पराभवामुळे त्याला बंगाल सोडावी लागली आणि त्याने मग उत्तर भारतात सहकार्याची संधी शोधली.
त्याने अवधच्या नवाब शुजा-उद-दौलाशी संपर्क साधला. शुजा-उद-दौला स्वतःही कंपनीच्या वाढत्या प्रभावामुळे अस्वस्थ होता. त्याने मीर कासिमशी हातमिळवणी केली आणि दोघांनी मिळून मुघल सम्राट शाह आलम दुसऱ्याची मदत मागितली. शाह आलमही कंपनीच्या स्वायत्त वर्तनामुळे असंतुष्ट होता आणि त्याला दिल्लीवरील स्वराज्याची प्रतिष्ठा पुन्हा मिळवायची होती.
या तिघांनी इंग्रजांविरुद्ध निर्णायक लढाई लढण्याचा निर्धार केला. ही युती म्हणजे बंगाल, अवध आणि मुघल सल्तनत या तीन प्रमुख सत्तांचा एकत्रित प्रयत्न होता — जे ब्रिटीश सत्ता भारतात स्थिरावण्याच्या अगोदरचे अखेरचे मोठे संघटन होते.
इंग्रजांच्या विरोधात तिन्ही शक्तींचा एकत्रित संघर्ष
या तिन्ही सत्तांनी मिळून एकत्रित सैन्य उभारले. त्यांच्या संयुक्त फौजेमध्ये सुमारे ४०,००० ते ५०,००० सैनिक, हत्ती, घोडदळ आणि तोफखाना होते. त्यांनी एकत्र येऊन इंग्रजांच्या सैन्याला बक्सरजवळ सामोरे जाण्याचे ठरवले. दुसरीकडे, कंपनीकडून कर्नल हेक्टर मुनरो यांनी सैन्याचे नेतृत्व स्वीकारले.
ही लढाई केवळ एका प्रांतापुरती मर्यादित नव्हती, तर भारताच्या भवितव्याला कलाटणी देणारी निर्णायक चकमक ठरणार होती.
बक्सरची लढाई
लढाईचे ठिकाण व दिनांक
२३ ऑक्टोबर १७६४ रोजी बिहार राज्यातील गंगा नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेल्या बक्सर या ठिकाणी ही लढाई झाली. प्लासीच्या लढाईनंतर साधारण ७ वर्षांनी झालेली ही दुसरी मोठी लढाई होती, पण याचे परिणाम प्लासीपेक्षाही अधिक दूरगामी ठरले.
बक्सर हे ठिकाण भौगोलिकदृष्ट्या महत्त्वाचे होते. गंगा नदीच्या जवळ असल्यामुळे दोन्ही सैन्यांसाठी पोहोचण्यास सुलभ होते. इंग्रज व त्यांच्या विरुद्ध असलेल्या तिन्ही सत्तांच्या फौजांचा सामना येथे झाला.
युद्धातील सहभागी शक्ती
ईस्ट इंडिया कंपनीचे सैन्य:
- सेनापती: कर्नल हेक्टर मुनरो
- सैनिकसंख्या: सुमारे ८,००० (त्यात युरोपियन आणि स्थानिक सेपॉय)
- शिस्तबद्ध व आधुनिक युद्धशास्त्राचा वापर करणारी फौज
मीर कासिम, शुजा-उद-दौला व शाह आलम यांची संयुक्त सेना:
- सैनिकसंख्या: सुमारे ४०,०००
- विविध प्रदेशांतील सैनिक, तोफखाना, घोडदळ
- नेतृत्वात समन्वयाचा अभाव
संख्येने आणि सैद्धांतिक दृष्टिकोनाने भारतीय संयुक्त सेना अधिक बलवान होती, पण त्यांच्यात समन्वय, स्पष्ट आदेश व योग्य व्यूहनीतीचा अभाव होता. दुसरीकडे, इंग्रजांची फौज शिस्तबद्ध, प्रशिक्षित आणि व्यूहरचनांमध्ये सक्षम होती.
रॉबर्ट क्लाइव्ह व कर्नल हेक्टर मुनरो यांची भूमिका
या लढाईत प्रत्यक्षतः रॉबर्ट क्लाइव्ह नव्हता, पण त्याच्या धोरणांचे पालन करणारे कर्नल हेक्टर मुनरो इंग्रज सेनेचे नेतृत्व करत होते. मुनरोने अत्यंत नियोजनपूर्वक रणनीती आखली होती. त्याने सेपॉय सैन्याचा वापर करून भारतीय सैन्याला थोपवून धरले आणि योग्य वेळी तोफखाना व युरोपियन रेजिमेंट्सचा उपयोग केला.
त्याच्या नेतृत्वाखाली इंग्रज सेनेने संख्यात्मकदृष्ट्या मोठ्या सेनेवर निर्णायक विजय मिळवला.
लढाईतील प्रमुख घडामोडी
- लढाई सुरू झाल्यानंतर भारतीय युतीच्या सेनेत भ्रमनिरास झाला. मीर कासिमच्या सेनेत आवश्यक ती एकजूट नव्हती.
- अवधच्या नवाबाचे सैनिक लढाईदरम्यान कमी जोमाने लढले.
- शाह आलमने प्रत्यक्ष युद्धात फारसा सहभाग घेतला नाही.
- इंग्रजांनी आपली तोफेची ताकद, सेपॉय सैन्याची कौशल्ये व सुसंगत योजना वापरून काही तासांतच भारतीय युतीची फौज मागे हटवली.
शेवटी, तिन्ही शक्तींना पराभव स्वीकारावा लागला. शाह आलमने स्वतःला इंग्रजांच्या ताब्यात दिले आणि शुजा-उद-दौलाने इंग्रजांकडे तहाची मागणी केली.
लढाईतील निर्णायक वळणे
भारतीय युतीचे कमकुवत नेतृत्व
बक्सरच्या लढाईतील भारतीय युती – मीर कासिम, शुजा-उद-दौला आणि शाह आलम – यांच्यात सामंजस्याचा अभाव होता. तिन्ही सत्तांची उद्दिष्टे वेगळी होती: मीर कासिमला नवाबपद पुन्हा मिळवायचे होते, शुजा-उद-दौलाला अवध वाचवायचे होते आणि शाह आलमला मुघल सम्राट म्हणून राजकीय पुनर्प्रतिष्ठा हवी होती.
ही विसंवादपूर्ण उद्दिष्टे युद्धाच्या मैदानात एकत्रित प्रयत्नांमध्ये अडथळा ठरली. लढाईदरम्यान कोणताही स्पष्ट सेनापती किंवा केंद्रीकृत नेतृत्व नव्हते. त्यामुळे इंग्रजांच्या तुलनेत भारतीय सैन्याचा वापर विखुरलेला आणि विस्कळीत झाला.
इंग्रजांच्या सैनिकी चातुर्याचा प्रभाव
कर्नल हेक्टर मुनरोच्या नेतृत्वाखालील इंग्रज सैन्याने युद्धशास्त्राचा कुशल वापर केला. त्यांच्या फौजेत प्रशिक्षित युरोपियन आणि अनुभवी स्थानिक सेपॉय यांचा समावेश होता. त्यांनी आपल्या तोफखान्याचा अचूक आणि प्रभावी वापर करून भारतीय युतीच्या सेनेवर तडाखा दिला.
शिस्तबद्ध पद्धतीने लढणाऱ्या इंग्रज सेनेसमोर भारतीय सैन्य फार काळ टिकू शकले नाही. इंग्रजांनी एका मागोमाग एक गट कमजोर करून युद्धाचे नियंत्रण आपल्या हातात घेतले.
शाह आलमचा आत्मसमर्पण
लढाईत पराभव स्पष्ट झाल्यानंतर मुघल सम्राट शाह आलम दुसऱ्याने आपले सैन्य मागे घेतले आणि स्वतःला इंग्रजांच्या ताब्यात दिले. हा प्रसंग मुघल साम्राज्याच्या ऱ्हासाचे जणू प्रतीकच होता. एकेकाळी भारतावर अधिराज्य करणारा सम्राट आता एका व्यापारी संस्थेच्या अधिकाराखाली गेला होता.
त्याने कंपनीशी तह केला, ज्यामध्ये त्याला फक्त मानाची स्थिती ठेवली गेली, तर वास्तविक सत्ता इंग्रजांच्या हाती गेली. शाह आलमने १७६५ साली ‘दिवाणी हक्क’ प्रदान करणारा इलाही फरमान दिला, ज्यामुळे कंपनीला बंगाल, बिहार आणि ओरिसातील करसंकलनाचा अधिकार मिळाला.
लढाईनंतरचे परिणाम
१७६५ चा इलाही फरमान – ‘दिवाणी हक्क’
बक्सरच्या विजयानंतर इंग्रजांनी मुघल सम्राट शाह आलमकडून एक ऐतिहासिक फरमान घेतले. या फरमानाने इंग्रजांना ‘दिवाणी हक्क’ म्हणजेच बंगाल, बिहार आणि ओरिसा या तीन प्रमुख प्रांतांतील करसंकलनाचा अधिकार प्राप्त झाला. यामुळे ते या प्रांतांचे प्रत्यक्ष शासकच बनले.
याच निर्णयामुळे ईस्ट इंडिया कंपनीने व्यापार संस्थेपासून सत्ताधीश संस्थेमध्ये रूपांतर सुरू केले. ही घटना भारतात ब्रिटिश सत्तेच्या अधिकृत स्थापनेचा आधारस्तंभ मानली जाते.
बंगाल, बिहार, ओरिसा वर ईस्ट इंडिया कंपनीचा अधिकार
‘दिवाणी हक्क’ मिळाल्यानंतर ईस्ट इंडिया कंपनीने आर्थिक स्रोतांवर पूर्ण अधिकार मिळवला. त्यांनी महसूल गोळा करण्यासाठी भारतीय अमलदार नेमले, पण नियंत्रण कंपनीकडेच होते. या आर्थिक ताकदीमुळे त्यांनी भारतभर सैन्य, कार्यालये, राजदूत आणि व्यापारी साखळी पसरवली.
बंगालची समृद्धी, जी पूर्वी भारतीय नवाबांच्या अंतर्गत होती, आता इंग्रजांच्या तिजोरीत जाऊ लागली. या तिन्ही प्रांतांवर आर्थिक आणि प्रशासकीय अधिकार मिळाल्याने इंग्रजांची सत्ता भारतात अधिक खोलवर रुजली.
मीर कासिमचा पराभव व शुजा-उद-दौलाची मदत
मीर कासिमचा बक्सरच्या लढाईनंतर पूर्ण पराभव झाला. त्याला नवाबपद परत मिळाले नाही आणि पुढील काही वर्षे तो फरारी राहिला. शेवटी तो काही काळानंतर अज्ञातवासात मरण पावला.
शुजा-उद-दौलाने इंग्रजांशी तह केला. या तहानुसार त्याला अवधचे नवाबपद ठेवण्याची मुभा मिळाली, पण त्याबदल्यात मोठी रक्कम आणि काही प्रांत इंग्रजांच्या हवाली करावी लागली. याच क्षणापासून भारतीय संस्थानिक इंग्रजांच्या राजकीय इच्छेनुसार काम करणारे बनले.
भारतीय सत्तेचा झपाट्याने ऱ्हास
बक्सरच्या लढाईनंतर भारतीय राजसत्तांचा खरा झपाट्याने ऱ्हास सुरू झाला. नवाब, राजा, सम्राट यांची सत्ता नाममात्र झाली आणि प्रत्यक्ष निर्णय इंग्रजांच्या वकिलांमार्फत घेतले जाऊ लागले. इंग्रजांनी ‘दायरे’ (Subsidiary Alliance), ‘स्थायीत्व’ (Permanent Settlement) यासारख्या धोरणांद्वारे सत्ता आणि आर्थिक नियंत्रण पूर्णपणे आपल्या हाती घेतले.
ही लढाई भारतात औपनिवेशिक युगाची मूळ सुरुवात ठरली – जे पुढे १९४७ पर्यंत टिकले.
ऐतिहासिक महत्त्व
भारतातील ब्रिटिश सत्तेचे अधिकृत बळकटीकरण
प्लासीच्या लढाईनंतर इंग्रजांना बंगालच्या राजकारणात हस्तक्षेपाची संधी मिळाली होती, पण बक्सरच्या लढाईमुळे त्यांची सत्ता अधिक अधिकृत आणि स्थिर झाली. कारण प्लासीमध्ये केवळ नवाबाचा पराभव झाला होता, पण बक्सरमध्ये मुघल सम्राट, अवधचा नवाब आणि माजी बंगाल नवाब यांचा एकत्रित पराभव झाला.
या लढाईनंतर कंपनीला ‘दिवाणी हक्क’ (करसंकलनाचे अधिकार) प्राप्त झाले, ज्यामुळे कंपनीने व्यापाराच्या पलिकडे जाऊन सत्तेची जबाबदारी स्वीकारली. यामुळे इंग्रज सत्ता ही भारतात कायदेशीर आणि सम्राटाच्या मान्यतेने चालणारी अशी स्थिती निर्माण झाली.
हा बदल फक्त राजकीय नव्हता, तर प्रशासकीय, आर्थिक आणि सामाजिक स्तरांवरही स्पष्टपणे जाणवू लागला.
भारतीय संस्थानिकांचे आत्मसमर्पण
बक्सरच्या लढाईने भारतीय संस्थानिकांच्या पराभवाची साखळी सुरू झाली. नवाब, राजा किंवा सम्राट यांची ताकद पारंपरिकदृष्ट्या बरीच होती, पण इंग्रजांच्या संगठित सैन्य आणि आधुनिक युद्धनीतीसमोर त्यांचे अस्तित्व टिकू शकले नाही.
या लढाईनंतर जवळपास सर्व संस्थानिकांनी इंग्रजांशी करार करून स्वतःच्या पदांची आणि प्रांतांची रक्षा करण्याचा प्रयत्न केला. पण हळूहळू ते इंग्रजांच्या अटींवर अवलंबून राहू लागले आणि स्वतंत्र निर्णयक्षमता गमावली.
या लढाईमुळे संपूर्ण भारतभर एक संदेश गेला — इंग्रजांशी लढा देणे कठीणच नव्हे तर अशक्यप्राय आहे, आणि त्यांच्याशी सहकार्य करण्याशिवाय पर्याय नाही. यामुळे औपनिवेशिक गुलामगिरीचे बियाणे रुजले.
इंग्रजांची प्रशासकीय घडी
दिवाणी हक्क मिळाल्यानंतर ईस्ट इंडिया कंपनीने बंगाल, बिहार आणि ओरिसा या तीन प्रांतांमध्ये स्वतःचा प्रशासन स्थापन केला. त्यांनी महसूल संकलनासाठी ‘अमर सिंह’ सारख्या स्थानिक कर्मचाऱ्यांना वापरले, पण सर्व निर्णय कलकत्तास्थित इंग्रज अधिकाऱ्यांकडून घेतले जात.
या काळात इंग्रजांनी पुढे जाऊन ‘स्थायीत्व व्यवस्था’ (Permanent Settlement) आणि ‘न्यायिक सुधारणा’ राबवल्या. यामुळे इंग्रज प्रशासन अधिक मजबूत झाले आणि स्थानिक लोकांच्या जीवनावर दूरगामी परिणाम झाला.
बक्सरची लढाई हे या संपूर्ण व्यवस्थात्मक परिवर्तनाचे प्रारंभबिंदू होते.
टीका आणि विश्लेषण
मीर कासिमच्या धोरणांची चर्चा
मीर कासिम हा इंग्रजांचा माजी निवडलेला नवाब असूनही, त्याने स्वातंत्र्याची भूमिका घेतली. त्याने करसवलती रद्द करून स्थानिक व्यापाऱ्यांना संरक्षण दिले. तसेच प्रशासकीय व लष्करी सुधारणा करून नवाबगिरीला बळकटी देण्याचा प्रयत्न केला.
परंतु, इतिहासकारांचे असे म्हणणे आहे की, त्याने इंग्रजांशी संघर्षाची वेळ आणि व्यूहरचना चुकवली. योग्य सामरिक योजना आणि राजकीय संपर्काऐवजी थेट संघर्षाच्या मार्गाने गेला आणि यामुळे तो अपयशी ठरला. काही इतिहासकार त्याला ‘राजकीयदृष्ट्या प्रगल्भ पण व्यावहारिकदृष्ट्या अपरिपक्व’ नवाब मानतात.
शाह आलमची भूमिका
शाह आलम दुसरा हा मुघल साम्राज्याचा नाममात्र सम्राट होता. इंग्रजांविरोधात उभे राहणे त्यासाठी गौरवाचे होते, पण प्रत्यक्ष युद्धात त्याचा सहभाग मर्यादित राहिला. त्याच्या सेनेत नेतृत्वाचा अभाव होता आणि इंग्रजांनी त्याला युद्धानंतर सहज हाताळले.
त्याने इंग्रजांकडे आपला पराभव मान्य करत ‘दिवाणी हक्क’ बहाल करणारा फरमान दिला. ही कृती इतिहासकारांच्या दृष्टिकोनातून ‘राजकीय आत्मसमर्पण’ मानली जाते. काही इतिहासकार त्याला एक निष्क्रीय सम्राट तर काही जण ‘गुलामगिरीची मान्यता देणारा शासक’ मानतात.
भारतीय ऐक्याचे अपयश
बक्सरच्या लढाईत सर्वांत महत्त्वाचा धडा म्हणजे भारतीय सत्ताधाऱ्यांमधील असंघटितपणा. तीन स्वतंत्र राज्यकर्ते – मीर कासिम, शुजा-उद-दौला, आणि शाह आलम – एकत्र आले असले, तरी त्यांच्यात संपूर्ण समन्वय नव्हता. युती केवळ तात्पुरती होती. त्यामध्ये दीर्घकालीन ध्येय, युद्धनीती आणि नेतृत्व स्पष्ट नव्हते.
इंग्रजांनी याच दुर्बलतेचा फायदा घेतला आणि ‘फोडा आणि राज्य करा’ या धोरणाची पहिली प्रभावी अंमलबजावणी बक्सरमध्ये केली. इतिहासकार मानतात की जर भारतीय सत्ताधाऱ्यांनी एकत्रित आणि ठोस योजना आखली असती, तर इंग्रजांचे साम्राज्य उभे राहणे इतके सोपे नसते.
शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव
पाठ्यपुस्तकांतील स्थान
बक्सरची लढाई ही भारताच्या शालेय व महाविद्यालयीन इतिहास अभ्यासक्रमात एक महत्त्वाचा धडा मानली जाते. भारतातील बहुतेक राज्यांच्या शिक्षण मंडळांच्या इतिहास विषयात, विशेषतः नववी ते बारावीच्या पुस्तकांमध्ये ही लढाई सविस्तरपणे शिकवली जाते.
या लढाईच्या शिकवणीद्वारे विद्यार्थ्यांना भारतात ब्रिटिश सत्तेचा पाया कसा घातला गेला, कंपनीने व्यापारातून सत्ता कशी मिळवली, आणि भारतीय सत्तांमधील फूट कशी विनाशक ठरली हे समजावले जाते. विद्यार्थ्यांमध्ये राजकीय समज, साम्राज्यशाहीचा इतिहास आणि राष्ट्रीय एकतेचे महत्त्व याची जाणीव निर्माण करण्यासाठी ही लढाई अभ्यासली जाते.
बक्सरच्या लढाईनंतर भारतात आलेले राजकीय, प्रशासकीय व सामाजिक बदल अभ्यासक्रमात “ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता स्थिर होणे” या टप्प्याचा भाग म्हणून शिकवले जातात. त्यामुळे ही लढाई विद्यार्थ्यांच्या ऐतिहासिक समजाला आकार देणारी ठरते.
इतिहासकारांचे दृष्टिकोन
इतिहासकार बक्सरच्या लढाईकडे विविध दृष्टिकोनातून पाहतात. काहींच्या मते, ही लढाई म्हणजे भारतात ब्रिटिश साम्राज्य स्थापन होण्याचा निर्णायक क्षण होता. तर काही अभ्यासक मानतात की, ही लढाई भारतीय सत्ताधाऱ्यांच्या असंघटितपणाची आणि साम्राज्यवाद्यांच्या रणनीतींची जिवंत साक्ष होती.
आधुनिक राष्ट्रवादाच्या संदर्भात विचार करता, ही लढाई ‘आपसातील फूट’, ‘धोरणशून्यता’ आणि ‘परकीय सत्तेला दिलेली वाट’ यांचे प्रतीक मानली जाते. त्यामुळेच इतिहासकार बक्सरच्या लढाईकडे केवळ एक सैनिकी घटना म्हणून नव्हे, तर भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याचा प्रारंभिक आरसा म्हणून पाहतात.
नाट्य-चित्रपट व साहित्यिक उल्लेख
बक्सरच्या लढाईवरील थेट चित्रपट किंवा मोठ्या व्यावसायिक नाट्यकृती फारशा नसल्या तरी, ऐतिहासिक मालिकांमध्ये, पुस्तके व ललित लेखनात या लढाईचा उल्लेख आढळतो. विशेषतः शाह आलमच्या आत्मसमर्पणाची आणि मीर कासिमच्या फसलेल्या योजनांची कथा अनेकदा देशभक्तीपर लेखनात येते.
तसेच, स्वातंत्र्यलढ्यातील नेत्यांनी आपल्या भाषणांत बक्सरचा उल्लेख करून भारतीयांनी एकतेचा धडा घ्यावा, असा संदेश दिला आहे. त्यामुळे हळूहळू ही लढाई एक ऐतिहासिक स्मृती म्हणून भारतीय राजकीय व सांस्कृतिक भाषेत रुजली आहे.
निष्कर्ष
बक्सरची लढाई ही भारताच्या इतिहासातील एक निर्णायक वळणबिंदू होती. या लढाईने भारतात इंग्रजांच्या सत्तेचे अधिकृत व संस्थात्मक रूप स्थिर केले. प्लासीच्या लढाईने सुरुवात झालेला सत्तेचा प्रवास बक्सरमध्ये अधिकाधिक बळकट झाला.
या लढाईमुळे ईस्ट इंडिया कंपनीला केवळ व्यापारी नव्हे, तर प्रशासकीय व करसंकलनाचे अधिकार प्राप्त झाले. हे अधिकार त्यांना मुघल सम्राट शाह आलमकडून दिले गेले, ज्यामुळे इंग्रज सत्तेला कायदेशीर मान्यता मिळाली.
बक्सरच्या लढाईने भारतीय सत्ताधाऱ्यांच्या असंघटिततेचे आणि परकीय सत्तेविरुद्ध एकत्र येण्यात आलेल्या अपयशाचे चित्र स्पष्ट केले. मीर कासिमचे धैर्य, शुजा-उद-दौलाची परिस्थितीजन्य भूमिका, आणि शाह आलमचे आत्मसमर्पण – या सर्व गोष्टींनी मिळून एकच संदेश दिला: भारतात बाह्य सत्तेविरुद्ध लढण्यासाठी फक्त शक्ती नव्हे, तर एकता, धोरण आणि दीर्घदृष्टी आवश्यक असते.
ही लढाई भारतात औपनिवेशिक राजवटीच्या स्थापनेचे पहिले पक्के पाऊल ठरली. पुढील शतकभर भारत इंग्रजांच्या सत्तेखाली राहिला, आणि स्वातंत्र्यासाठी हजारो वीरांनी बलिदान दिले. म्हणूनच बक्सरची लढाई ही इतिहासाच्या पानांत केवळ एक संघर्ष न राहता, एक शिकवण, एक इशारा आणि एक ऐतिहासिक वळण बनून राहिली आहे.
संदर्भ सूची
- विकिपीडिया. (n.d.). Battle of Buxar. Retrieved from:
https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Buxar - Chandra, B., Mukherjee, M., & Mukherjee, A. (1993). India’s Struggle for Independence. New Delhi https://www.davcollegekanpur.ac.in/assets/ebooks/History/India%E2%80%99s%20Struggle%20for%20Independence%20Bipan%20chandra.pdf
- Sharma, R. S. (2005). India’s Ancient Past. Oxford University Press. http://103.203.175.90:81/fdScript/RootOfEBooks/E%20Book%20collection%20-%202024%20-%20G/RARE%20BOOKS/%5BR.S.%20Sharma%5D%20India%20Ancient%20Past-1.pdf