हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) ही भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक क्रांतिकारक संघटना होती, जी समाजवादी तत्त्वांवर आधारित स्वतंत्र भारतीय प्रजासत्ताक स्थापन करण्याच्या ध्येयाने प्रेरित होती. १९२४ साली रामप्रसाद बिस्मिल, योगेशचंद्र चॅटर्जी, आणि सचिंद्रनाथ सान्याल यांनी याची सुरुवात केली, व पुढे १९२८ साली “सोशलिस्ट” तत्त्वांचा समावेश करून याचे रूपांतर HSRA मध्ये करण्यात आले.
ही संघटना भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामात सशस्त्र क्रांतीच्या धोरणावर विश्वास ठेवणारी प्रमुख चळवळ होती. यामध्ये भगत सिंग, चंद्रशेखर आझाद, सुखदेव, राजगुरू, अशफाक उल्ला खान यांसारखे क्रांतिकारक कार्यरत होते. त्यांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध झुंज देण्यासाठी अनेक ऐतिहासिक घटना घडवल्या — ज्यामध्ये काकोरी रेल्वे लूट, सॉन्डर्स हत्या, दिल्ली असेंब्ली बॉम्ब प्रकरण इत्यादींचा समावेश आहे.
HSRA चा उद्देश केवळ ब्रिटिश सत्तेचा अंत करणे नव्हता, तर त्यानंतर एक समाजवादी, शोषणविरहित आणि समतेवर आधारित भारत उभा करणे हाच होता. त्यांनी आपल्या कृतींमधून जनजागृती, अन्यायाविरुद्ध लढा आणि क्रांतीचे तात्त्विक अधिष्ठान यावर भर दिला.
आजही HSRA चं योगदान भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत तत्त्वनिष्ठ क्रांतीचं प्रतीक म्हणून ओळखलं जातं.
स्थापनेपूर्व पार्श्वभूमी
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा क्रांतिकारक टप्पा
१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला भारतात ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध जनतेत असंतोष वाढू लागला होता. महात्मा गांधींच्या नेतृत्वात अहिंसक चळवळी सुरू झाल्या, पण त्याचबरोबर सशस्त्र लढ्याचा मार्ग स्वीकारणाऱ्या युवकांची एक स्वतंत्र विचारधारा तयार झाली.
पंजाब, बंगाल आणि उत्तर भारतात अनेक तरुण क्रांतिकारकांनी स्वतःचं नेटवर्क तयार करून तुरुंगातील छळ, विदेशी शोषण, आणि आर्थिक अन्यायाविरुद्ध उग्र भूमिका घेतली. ही भूमिका फक्त सत्ता उलथवण्यासाठी नव्हे, तर विचारांची नवी दिशा देण्यासाठी होती.
गदर चळवळ, अनुशीलन समिती आणि सशस्त्र क्रांतीचे बीज
या क्रांतिकारी विचारांची बीजं गदर चळवळ, अनुशीलन समिती, आणि युगांतर चळवळीमध्ये आधीच पेरली गेली होती. बंगालमध्ये अरविंद घोष, बिनय-बादल-दिनेश, तर पंजाबात लाला हरदयाळ यांच्यासारख्या नेत्यांनी क्रांतीची पहिली लहर निर्माण केली.
या चळवळींचा पुढे HRA (Hindustan Republican Association) मध्ये रूपांतरण झाले. यामध्ये सच्चिदानंद सान्याल, रामप्रसाद बिस्मिल, अशफाक उल्ला खान यांचा महत्त्वपूर्ण सहभाग होता. त्यांनी शस्त्रक्रांतीचा अवलंब करत भारतीय जनतेमध्ये क्रांतिकारी जागृती घडवण्याचं काम सुरू केलं.
भगत सिंग, सचिंद्रनाथ सान्याल यांची भूमिका
सचिंद्रनाथ सान्याल हे HRA चे तत्त्वचिंतक आणि संस्थापक नेते होते. त्यांच्या लेखनातून “बंदेमातरम” आणि “हिंदुस्थान प्रजासत्ताकाचा जाहीरनामा” हे महत्वाचे दस्तऐवज तयार झाले. त्यानंतर भगत सिंग यांनी संघटनेत सामील होत क्रांतीला तात्त्विक आणि समाजवादी अधिष्ठान दिलं.
भगत सिंग यांचा विचार क्रांती म्हणजे केवळ हिंसा नव्हे, तर अन्यायाविरुद्धचा वैचारिक प्रतिकार असतो असा होता. त्यांनी “सोशलिझम” आणि “इन्कलाब” या संकल्पनांचा भारतीय समाजात प्रचार केला. त्यांच्या सहभागामुळेच HRA चे नाव बदलून १९२८ मध्ये हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) ठेवण्यात आलं.
संघटनेची स्थापना
हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA) चा उदय
हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA) ची स्थापना १९२४ साली कानपूर येथे करण्यात आली. या संघटनेचा उद्देश होता – सशस्त्र लढ्याच्या माध्यमातून ब्रिटिश सत्तेचा अंत करून भारतीय लोकांचे प्रतिनिधित्व करणारे प्रजासत्ताक सरकार स्थापणे. संस्थापक सदस्यांमध्ये रामप्रसाद बिस्मिल, योगेशचंद्र चॅटर्जी, सचिंद्रनाथ सान्याल यांचा समावेश होता.
HRA ही क्रांतिकारकांची एक सुसंघटित संस्था होती जी गुप्त नियोजन, प्रशिक्षण, आणि प्रत्यक्ष कृतीवर विश्वास ठेवत होती. १९२५ मध्ये घडलेल्या काकोरी रेल्वे लूटप्रकरण हे HRA चं सर्वात प्रसिद्ध आणि ऐतिहासिक कृत्य ठरलं. यानंतर अनेक क्रांतिकाऱ्यांना अटक झाली, शिक्षा झाली आणि काहींना फाशी देण्यात आली.
या घटनेनंतर संघटनेत नव्या रक्ताचा प्रवेश झाला आणि भगत सिंगसारख्या विचारवंत नेतृत्वाने ती संघटना नव्याने उभारली.
“सोशलिस्ट” तत्त्वांचा समावेश व नावात बदल
१९२८ मध्ये भगत सिंग, भगवतीचरण वोहरा, सुखदेव, राजगुरू आणि इतर तरुण क्रांतिकारकांनी HRA मध्ये समाजवादी तत्त्वांचा समावेश करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या मते केवळ ब्रिटिश राजवटीचा अंत करून उपयोग नव्हता, तर त्यानंतर नव्या भारताचं स्वप्नही स्पष्ट असावं लागेल.
त्यांनी मार्क्स, लेनिन, रूसी क्रांती यांचा अभ्यास करून एक समाजवादी भारतीय प्रजासत्ताक उभारण्याची दिशा ठरवली. म्हणूनच ८-९ सप्टेंबर १९२८ रोजी दिल्लीत झालेल्या बैठकीत HRA चे नाव अधिकृतपणे बदलून हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) करण्यात आलं.
या नव्या संघटनेचा घोषवाक्य होता –
“क्रांती जिंदाबाद! समाजवाद जिंदाबाद!”
लखनौ जाहीरनामा आणि उद्दिष्ट
HSRA ने १९२८ मध्ये आपला राजकीय जाहीरनामा प्रकाशित केला, ज्याला “लखनौ जाहीरनामा” म्हटलं जातं. या घोषणापत्रात पुढील प्रमुख उद्दिष्टे मांडली गेली:
- भारतात ब्रिटिश साम्राज्यवादाचा अंत करणे
- एका शोषणमुक्त समाजवादी प्रजासत्ताक भारताची निर्मिती
- जातीपाती, आर्थिक विषमता, आणि सामाजिक अन्यायाचा अंत
- युवकांमध्ये क्रांतिकारी विचारसरणीचा प्रचार
- धर्मनिरपेक्षतेवर आधारित राष्ट्रीय एकता
या जाहीरनाम्याच्या माध्यमातून HSRA ने आपली भूमिका केवळ एक लढाऊ संघटना म्हणून नव्हे, तर एक वैचारिक चळवळ म्हणून सुद्धा स्पष्ट केली.
संघटनेचे तत्त्वज्ञान आणि धोरण
समाजवादावर आधारित भारतीय प्रजासत्ताक
HSRA चं तत्त्वज्ञान हे समाजवादावर आधारित होतं. त्यांनी स्पष्टपणे म्हटलं की, स्वातंत्र्यानंतर भारत भांडवलशाही मार्गाने नव्हे, तर सर्वसामान्य जनतेच्या हिताच्या दिशेने जावं. त्यांच्या दृष्टिकोनात “क्रांती” म्हणजे सत्ताबदल नाही, तर समाजबदल होता.
त्यांच्या मते, प्रत्येक व्यक्तीला शिक्षण, आरोग्य, रोजगार आणि समान संधी मिळायला हवी. त्यांनी धर्म, जात, वर्ग, लिंगभेद या साऱ्या भेदभावांविरुद्ध संघर्षाची भूमिका घेतली. भगत सिंग यांचे लेख HSRA च्या समाजवादी विचारसरणीचे सर्वात स्पष्ट प्रतिबिंब होते.
सशस्त्र लढ्याचे नियोजन
HSRA चा मार्ग अहिंसात्मक नव्हता, परंतु तो हिंसा प्रेम करणारा देखील नव्हता. त्यांनी सशस्त्र संघर्षाचा मार्ग ब्रिटिश सत्तेला हादरवण्यासाठी आणि जनतेला जागवण्यासाठी निवडला. त्यांचं धोरण होतं – “हिंसा ही अंतिम पर्याय म्हणून – अन्यायाला धक्का देण्यासाठी.”
त्यांनी सशस्त्र कारवाया जाणीवपूर्वक अशा ठिकाणी केल्या ज्या जनमत तयार करण्यात मदत करतील, उदा. सॉन्डर्स हत्या ही लाला लजपत राय यांच्यावर झालेल्या अन्यायाचा प्रतिशोध होता. असेंब्ली बॉम्ब प्रकरण हे जनजागृतीचं साधन होतं.
ब्रिटिश साम्राज्यवादाविरुद्ध क्रांतीचा मार्ग
HSRA च्या मते, ब्रिटिश साम्राज्यवाद हा केवळ एक राजकीय सत्ताकेंद्र नव्हता, तर तो शोषण, दडपशाही, आणि सामाजिक गुलामगिरी यांचा प्रतिनिधी होता. त्यामुळे त्याविरुद्ध फक्त निवडणूक लढवून उपयोग नव्हता, तर त्याचा मुळातून नायनाट करणे आवश्यक होते.
त्यांनी जनतेमध्ये जागृती, शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण, गुप्त यंत्रणा, आणि पत्रकांद्वारे प्रचार यामार्गांनी क्रांतीच्या प्रक्रियेला चालना दिली. त्यांचं उद्दिष्ट होतं – क्रांतीची ज्वाला संपूर्ण भारतात पसरवणे.
प्रमुख सदस्य व नेते
हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) मध्ये अनेक तेजस्वी आणि निःस्वार्थ क्रांतिकारक सहभागी होते. हे सर्वजण केवळ शस्त्रक्रांतीसाठी नव्हे, तर समाजवाद, स्वातंत्र्य, आणि धर्मनिरपेक्षतेच्या मूल्यांसाठी झुंज देणारे होते.
भगत सिंग
HSRA चे सर्वात ओळखले जाणारे चेहरा. त्यांनी क्रांतीला वैचारिक अधिष्ठान दिलं. “मैं नास्तिक क्यों हूँ?”, “क्रांती का अर्थ” सारख्या लेखांनी क्रांतीच्या व्याख्येला नवा अर्थ दिला.
चंद्रशेखर आझाद
HSRA चे सैनिकी प्रमुख आणि भगत सिंग यांचे निकटवर्तीय. त्यांनी संपूर्ण संघटनेला शिस्त, शौर्य आणि नेतृत्व दिलं. शेवटपर्यंत पकडून न देता स्वतःला गोळी घालून शहीद झाले.
रामप्रसाद बिस्मिल
HRA (HSRA पूर्वसुरी संघटना) चे संस्थापक सदस्य. त्यांनी काकोरी प्रकरणात नेतृत्व केलं. “सरफरोशी की तमन्ना…” ही प्रेरणादायी कविता त्यांनीच लिहिली.
अशफाकुल्ला खान
बिस्मिल यांचे सवंगडी. हिंदू-मुस्लीम ऐक्याचं प्रतीक. काकोरी प्रकरणात अटक व फाशी. धर्माच्या पलीकडे जाऊन राष्ट्रप्रेम सिद्ध करणारे.
सुखदेव थापर
भगत सिंग यांचे निकटचे सहकारी. HSRA मध्ये संघटनात्मक कामात सक्रिय. लाहोर कटप्रकरणात अटक व फाशी.
शिवराम राजगुरू
सॉन्डर्स हत्या प्रकरणात सहभाग. भगत सिंग व सुखदेव सोबत फाशी. शौर्य व धाडसाचे प्रतीक.
बटुकेश्वर दत्त
दिल्ली असेंब्ली बॉम्ब प्रकरणात भगत सिंग सोबत सहभाग. तुरुंगात उपोषण करुन राजकीय कैद्यांच्या हक्कांसाठी लढले.
भगवतीचरण वोहरा
HSRA चे वैचारिक मार्गदर्शक. संघटनेचे जाहीरनामे व विचारधारा यांच्या निर्मितीमागे हात. एका बॉम्ब चाचणीदरम्यान शहीद.
दुर्गा भाभी (दुर्गावती देवी)
HSRA मधील महत्त्वाची महिला क्रांतिकारक. भगत सिंगला लपवण्यासाठी स्वतःच्या पतीच्या वेशात फिरवले. धैर्य, बुद्धिमत्ता आणि संघटनेची कटिबद्धता यांची प्रतिक.
यतींद्रनाथ दास / जतिन दास
राजकीय कैद्यांच्या हक्कांसाठी लाहोर तुरुंगात ६३ दिवस उपोषण करुन शहीद. त्यांचं बलिदान संपूर्ण भारतात जनजागृतीचं कारण ठरलं.
जयदेव कपूर
HSRA च्या गुप्त कार्यांमध्ये सहभागी. बॉम्ब स्फोटकांची ने-आण, गुप्त बैठकांचे संयोजन, आणि प्रचार कार्यात योगदान.
बेजन सहराब मीरझा
HSRA मध्ये सहभागी असलेला पारशी क्रांतिकारक. समाजवादी विचारांचा पुरस्कर्ता.
मनमथनाथ गुप्त
HSRA चे सक्रिय सदस्य आणि नंतर क्रांतिकारकांच्या चरित्रलेखनासाठी प्रसिद्ध लेखक. त्यांच्या पुस्तकांमुळे HSRA चा इतिहास जिवंत राहिला.
प्रेमकृष्ण खन्ना, साधू अमरचंद, बनवारीलाल, किशोरीलाल, महावीर सिंह
हे सर्वजण संघटनेच्या प्रशिक्षण, शस्त्र गोळा करणे, प्रचार, आणि गुप्त कारवायांमध्ये सक्रिय होते. काहीजण तुरुंगात शहीद झाले, काहीजण नंतर स्वतंत्र भारतात सामाजिक कार्यात गुंतले.
प्रमुख क्रांतिकारक घटना
काकोरी रेल्वे लूटप्रकरण (१९२५)
पार्श्वभूमी
१९२०च्या दशकात हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA) ही संघटना ब्रिटीश सत्तेविरुद्ध सशस्त्र क्रांतीची योजना राबवत होती. मात्र संघटनेच्या वाढत्या कामकाजासाठी आर्थिक साधनांची तीव्र कमतरता भासत होती. त्यामुळे, रामप्रसाद बिस्मिल यांच्या नेतृत्वाखाली ब्रिटीश सरकारचा खजिना लुटण्याची योजना तयार करण्यात आली.
कारवाईचा तपशील
९ ऑगस्ट १९२५ रोजी, लखनऊजवळील काकोरी स्थानकाजवळ ‘८ डाउन सहारनपूर-लखनौ पैसेंजर’ गाडीला साखळी खेचून थांबवण्यात आलं. या गाडीत ब्रिटीश सरकारच्या खजिन्याची पेटी असलेली पार्सल व्हॅन होती.
कारवाईत सहभागी असलेले प्रमुख क्रांतिकारक:
- रामप्रसाद बिस्मिल (नेतृत्व)
- अशफाक उल्ला खान
- चंद्रशेखर आझाद
- राजेंद्रनाथ लाहिडी
- ठग रोशन सिंह
- बनवारीलाल, साधू अमरचंद, केशव चक्रवर्ती, मुकुंदीलाल व अन्य
या क्रांतिकाऱ्यांनी तपासणीखाली खजिन्याची पेटी फोडून ₹८,००० हून अधिक रक्कम लुटली. (त्या काळात ही अत्यंत मोठी रक्कम होती.)
कारवाईनंतरचा परिणाम
- ब्रिटिश सरकारने कठोर तपास आणि अटकसत्र सुरू केलं.
- ४० पेक्षा अधिक क्रांतिकाऱ्यांना अटक करण्यात आली.
- फाशीची शिक्षा:
- रामप्रसाद बिस्मिल
- अशफाक उल्ला खान
- राजेंद्रनाथ लाहिडी
- ठग रोशन सिंह
- काहींना आजन्म कारावास, काहींना १०-१५ वर्षांची शिक्षा झाली.
- चंद्रशेखर आझाद मात्र फरार राहिले आणि पुढे संघटनेचं नेतृत्व हाती घेतलं.
ऐतिहासिक महत्त्व
ही घटना केवळ आर्थिक लाभासाठी नव्हती, तर ब्रिटीश सरकारला खुले आव्हान देण्यासाठी होती. क्रांतीचा संदेश व्यापक स्तरावर गेला. देशभरात हळूहळू HSRA चे नाव परिचित होऊ लागले.
सॉन्डर्स हत्या आणि बदला (१९२८)
पार्श्वभूमी
१९२८ साली ब्रिटीशांनी “सायमन कमिशन” भारतात पाठवलं, ज्यात एकाही भारतीय सदस्याचा समावेश नव्हता. याविरोधात संपूर्ण देशात चळवळ उभी राहिली.
लाला लजपत राय यांनी लाहोरमध्ये सायमन कमिशनविरोधी मोर्च्याचं नेतृत्व केलं. याचवेळी पोलिस अधीक्षक स्कॉट यांच्या आदेशावरून लाठीमार करण्यात आला. यात लजपत राय गंभीर जखमी झाले आणि काही आठवड्यांत त्यांचा मृत्यू झाला.
बदला घेण्याची योजना
HSRA ने हा अपमान सहन न करता ब्रिटीश अधिकाऱ्याचा वध करण्याची योजना आखली. लक्ष स्कॉटवर होतं, पण चुकून पोलिस अधिकारी जॉन सॉन्डर्स याला लक्ष्य बनवण्यात आलं.
१७ डिसेंबर १९२८ रोजी, लाहोर पोलिस मुख्यालयाजवळ:
- भगत सिंग (गोळीबार करणारा)
- राजगुरू (संकटाच्या वेळी पाठिंबा देणारा)
- चंद्रशेखर आझाद (रक्षक आणि शस्त्रसज्ज साथीदार)
या तिघांनी मिळून सॉन्डर्सला गोळ्या घालून ठार केलं.
कारवाईनंतरचा पलायन
- सॉन्डर्सला ठार केल्यानंतर, भगत सिंगने आपलं रूप बदलून पगडी आणि कोटधारी सरदार बनून शहर सोडलं.
- दुर्गा भाभीच्या मदतीने भगत सिंग आणि राजगुरू मुंबईकडे रवाना झाले.
- चंद्रशेखर आझाद वेगळ्या मार्गाने सुरक्षित स्थळी पोहोचले.
ऐतिहासिक परिणाम
- ही कारवाई नंतर भगत सिंग यांना असेंब्ली बॉम्ब प्रकरणात अटक करण्याची कारणमीमांसा ठरली.
- या घटनेने HSRA ला नवीन ओळख आणि क्रांतिकारक बळ दिलं.
- भारतभरातील युवकांमध्ये असंतोषाचा उद्रेक झाला.
- ब्रिटिश सरकारने HSRA विरुद्ध शोधमोहीम तीव्र केली.
दिल्ली असेंब्ली बॉम्ब प्रकरण (१९२९)
७ एप्रिल १९२९ रोजी, दिल्ली सेंट्रल असेंब्लीमध्ये दोन बॉम्ब टाकण्यात आले. हे बॉम्ब भगत सिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी जानबूज करून अशा ठिकाणी टाकले जिथे कोणालाही इजा होणार नव्हती. या कृतीचा उद्देश होता – ब्रिटिश सरकारकडून भारतीय जनतेवर लादल्या जाणाऱ्या अत्यंत दडपशाहीपूर्ण कायद्यांचा निषेध करणे.
या घटनेनंतर दोघांनी पळून जाण्याऐवजी “इन्कलाब झिंदाबाद!” आणि “साम्राज्यवाद मुर्दाबाद!” अशा घोषणा देत स्वतःला अटक करून घेतली. ही कृती केवळ हिंसक नव्हती, तर जागृतीची प्रेरणादायी चळवळ होती.
या घटनेने HSRA च्या वैचारिक आणि प्रचारात्मक धोरणाला मोठा वेग दिला. जनतेच्या मनात भगत सिंग आणि HSRA चा आदर व सहानुभूती वाढली. ही कारवाई जगभरात गाजली आणि ब्रिटिश संसदेतही चर्चेला आली.
कोर्टातील घोषणाबाजी आणि प्रचार
HSRA चे क्रांतिकारक केवळ कारवाया करत नव्हते, तर न्यायालयातसुद्धा क्रांतीचा आवाज बुलंद करत होते. भगत सिंग, बटुकेश्वर दत्त, सुखदेव, यतींद्रनाथ दास इत्यादींनी आपल्या खटल्यादरम्यान ब्रिटिश साम्राज्यवादाचा स्पष्ट निषेध केला.
भगत सिंग यांनी “न्यायालय हे न्याय देण्यासाठी नव्हे, तर ब्रिटिश सत्तेचा चेहरा लपवण्यासाठी वापरलं जातं” असा स्पष्ट आरोप केला. त्यांनी न्यायालयात साक्षी देताना इंग्रजीतून आणि उर्दूमधून लिहिलेल्या निवेदनांतून स्वातंत्र्य, समाजवाद आणि देशप्रेमाचे संदेश दिले.
त्यांनी कोर्टातही “इन्कलाब झिंदाबाद!” ची घोषणा करून जनतेला एकजूट राहण्याचे आवाहन केले. त्यांच्या या घोषणांनी देशभरात नव्या क्रांतिकारी भावना निर्माण केल्या. हा प्रचार माध्यम म्हणून त्यांनी कोर्टाचा, तुरुंगाचा आणि समाजमाध्यमांचा कल्पकतेने वापर केला.
विचारप्रणाली आणि साहित्य
‘द फिलॉसफी ऑफ द बॉम्ब’ आणि विचारमंथन
HSRA ही संघटना केवळ सशस्त्र कारवायांवर आधारित नव्हती, तर ती एक वैचारिक आणि तात्त्विक चळवळ सुद्धा होती. “The Philosophy of the Bomb” हा लेख म्हणजे HSRA च्या विचारसरणीचा जाहीरनामा होता. हा लेख भगवतीचरण वोहरा आणि भगत सिंग यांच्या सहकार्याने लिहिला गेला आणि त्यामध्ये हिंसक क्रांतीचा नैतिक आधार मांडण्यात आला.
या लेखात स्पष्ट केलं होतं की, बॉम्ब हा केवळ हिंसेसाठी वापरला जात नाही, तर जनतेला जागं करण्यासाठी ‘धक्का’ देण्याचं एक साधन आहे. त्यामध्ये ‘क्रांती म्हणजे रक्तपात नव्हे; ती म्हणजे सामाजिक अन्यायाविरुद्धचा झुंजार आवाज’ अशी परिभाषा देण्यात आली होती.
हा लेख हजारो प्रतिंमध्ये छापून लोकांमध्ये वाटण्यात आला, ज्यामुळे क्रांतीची भूमिका समजून घेण्यास मदत झाली.
भगत सिंगचे लेख आणि राजकीय वैचारिक दृष्टिकोन
भगत सिंग हे HSRA चे प्रमुख वैचारिक स्तंभ होते. त्यांनी तुरुंगात असताना आणि त्याआधीही अनेक प्रभावी लेख लिहिले. त्यांच्या लेखांमधून समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, राष्ट्रवाद, आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन यांचं समर्थन दिसून येतं.
त्यांचा “मैं नास्तिक क्यों हूँ?” हा लेख प्रसिद्ध आहे, ज्यामध्ये त्यांनी अंधश्रद्धा, देवभक्तीच्या रूढ कल्पना आणि धर्माच्या आड येणाऱ्या प्रवृत्तींचा प्रखर विरोध केला. त्यांनी यामधून मानवतावादाचा, तत्त्वनिष्ठ विचारांचा आणि विज्ञानाधिष्ठित सामाजिक परिवर्तनाचा पुरस्कार केला.
भगत सिंगने लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह आजही भारतीय युवांच्या वैचारिक शिक्षणासाठी अमूल्य दस्तऐवज मानला जातो. त्यांनी HSRA मध्ये केवळ शस्त्रबळ दिलं नाही, तर त्याला तात्त्विक धाराही दिली.
“इन्कलाब झिंदाबाद” चा अर्थ
“इन्कलाब झिंदाबाद” ही घोषणा फक्त युद्धघोष नव्हती, तर ती होती क्रांतीच्या तत्त्वांची घोषणा. भगत सिंग यांनी या घोषणेचा अर्थ स्पष्ट करताना सांगितलं –
“इन्कलाब म्हणजे समाजात सकारात्मक आणि मूलगामी परिवर्तन घडवणं; ही क्रांती केवळ सत्तांतर न राहता ती मूल्यांतर बनली पाहिजे.”
या घोषणेने देशभरात युवकांमध्ये उत्साह निर्माण केला. ती केवळ लढ्याची हाक नव्हती, तर नवीन भारताची स्वप्नं दाखवणारा आवाज होती. HSRA च्या सर्वच कृतींमागे ही घोषणा एकप्रकारे विचारधारात्मक केंद्रबिंदू होती.
ब्रिटीश प्रतिसाद आणि कारवाई
अटक, खटले आणि शिक्षा
HSRA च्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे ब्रिटिश सरकारने तीव्र कारवाई करण्यास सुरुवात केली. सॉन्डर्स हत्या आणि असेंब्ली बॉम्ब प्रकरणानंतर देशभर मोठ्या प्रमाणावर अटकसत्र राबवण्यात आलं. शेकडो तरुणांना संशयावरून अटक करण्यात आली.
लाहोर कटप्रकरणाच्या खटल्यात भगत सिंग, राजगुरू, आणि सुखदेव यांना मृत्युदंडाची शिक्षा झाली. याशिवाय बटुकेश्वर दत्तला आजन्म कारावास झाला. अनेकांना दीर्घकालीन तुरुंगवास देण्यात आला. HSRA चे नेते आणि कार्यकर्ते गुप्त पोलीस पथकांचे लक्ष्य बनले.
या अटक आणि खटल्यांनी संघटनेचं कार्य बरेचसं गुप्त आणि अपुरं झालं. पण त्याचबरोबर HSRA चे विचार अधिक व्यापक प्रमाणावर लोकांपर्यंत पोहोचले.
भगत सिंग, राजगुरू, सुखदेव यांची फाशी
२३ मार्च १९३१ रोजी लाहोर तुरुंगात भगत सिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांना फाशी देण्यात आली. या दिवसाने संपूर्ण भारतात शोक आणि संतापाची लाट उसळवली. शाळा, महाविद्यालये, बाजारपेठा बंद राहिल्या. जनतेने “शहीद दिन” म्हणून ही तारीख स्मरणात ठेवली.
त्यांच्या फाशीने सरकारने संघटनेच्या नेतृत्वाला गमावलं, परंतु क्रांतीचा विचार अमर झाला. HSRA च्या कार्यकर्त्यांनी या बलिदानाचं रूपांतर नव्या प्रेरणेत केलं.
उत्तरार्ध आणि विघटन
चंद्रशेखर आझाद यांचा प्रयाण आणि संघटनेचा अस्त
२७ फेब्रुवारी १९३१ रोजी, चंद्रशेखर आझाद हे अल्फ्रेड पार्क (सध्याचा आझाद पार्क, प्रयागराज) येथे इंग्रज पोलीसांनी घेरले. त्यांनी शेवटपर्यंत लढा दिला आणि अखेर पकडून घेण्याऐवजी स्वतःला गोळी घालून बलिदान दिलं. त्यांच्या मृत्यूनंतर HSRA चे नेतृत्व शून्यात आलं.
या घटनेनंतर संघटनेचा गाभा उद्ध्वस्त झाला. अनेक सदस्य तुरुंगात होते, काहीजण मृत्यूमुखी पडले होते, तर उरलेले भूमिगत झाले. HSRA चे आयोजन, नेटवर्क आणि प्रत्यक्ष कृती यावर यामुळे खोल परिणाम झाला.
संघटनेच्या उरलेल्या शाखा छोट्या गटांमध्ये विखुरल्या गेल्या. अनेक सदस्य पुढे इतर सामाजिक, राजकीय आणि शिक्षण क्षेत्रात काम करू लागले. काहींनी कॉंग्रेस सोशलिस्ट पार्टी किंवा कम्युनिस्ट पक्षात प्रवेश केला.
समाजवादी विचारांची इतर चळवळींत विलीनता
HSRA जरी अधिकृतपणे १९३१ नंतर कार्यरत राहिली नाही, तरी तिचे विचार, तत्त्वज्ञान आणि प्रेरणा भारताच्या स्वातंत्र्यचळवळीत वेगवेगळ्या चळवळीत विलीन झाले.
राममनोहर लोहिया, जयप्रकाश नारायण, आचार्य नरेंद्र देव यांच्या नेतृत्वाखाली समाजवादी आंदोलनाला नवा वेग मिळाला. HSRA च्या विचारसरणीतील शोषणविरोध, आर्थिक समता आणि धर्मनिरपेक्षता या तत्त्वांची प्रतिध्वनी या चळवळींमध्ये ऐकू येते.
त्याचप्रमाणे, HSRA च्या प्रचारातून प्रेरणा घेत अनेक युवकांनी व्यक्तिमत्त्व विकास, सार्वजनिक सेवेची कामगिरी, आणि शिक्षण प्रसार यामध्ये योगदान दिलं. हे सिद्ध करतं की, HSRA फक्त एक संघटना नव्हती, तर एक विचारधारा होती, जी पिढ्यानपिढ्या जिवंत राहिली.
ऐतिहासिक महत्त्व आणि वारसा
क्रांतीचे नवमतवादी स्वरूप
HSRA चं ऐतिहासिक महत्त्व हे केवळ त्यांच्या शौर्यपूर्ण कारवायांमध्ये नाही, तर त्यांच्या नवमतवादी क्रांतीच्या विचारात आहे. त्यांनी स्वातंत्र्य म्हणजे इंग्रज जावेत एवढ्यावरच मर्यादित न ठेवता, भारताचा पुनरुज्जीवनात्मक सामाजिक परिवर्तन घडवणं हे लक्ष्य मानलं.
ते म्हणत, “क्रांती म्हणजे सत्तेचा उलथापालथ नव्हे, तर ती सामाजिक मूल्यांचा पुनर्निर्माण आहे.” त्यांनी धर्म, जात, वर्ग, लिंग या सर्व भेदांच्या विरुद्ध लढा दिला. त्यामुळे त्यांच्या क्रांतीचा आशय अधिक गहिरा आणि व्यापक ठरतो.
युवकांवरील प्रभाव
HSRA च्या कृती आणि विचारांनी भारतीय युवकांवर जबरदस्त प्रभाव टाकला. भगत सिंग, चंद्रशेखर आझाद यांची चित्रं, घोषणाबाजी, लेख आणि कविता आजही युवकांसाठी प्रेरणा ठरतात. शाळा, महाविद्यालयांमध्ये शहीद दिन, इनकलाब झिंदाबाद, आणि देशभक्तीपर सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये HSRA चे वारसत्व जपलं जातं.
त्यांनी दाखवलेला आदर्श म्हणजे निस्वार्थ त्याग, उच्च तत्त्वज्ञान, आणि प्रगल्भ नेतृत्वाचं प्रतीक बनला आहे. विशेषतः भगत सिंग यांचे विचार आजही संविधान, धर्मनिरपेक्षता, सामाजिक न्याय यावर विचारमंथन करताना आधार ठरतात.
आधुनिक भारतातील क्रांतीविषयीचा दृष्टिकोन
HSRA ने भारतात क्रांती या संकल्पनेला आदर आणि वैचारिक उंची दिली. त्यांनी क्रांतीची व्याख्या बदलली — हिंसाचाराची जागा विचारप्रवृत्त कृतींनी घेतली. त्यामुळे आधुनिक भारतात क्रांतीविषयीचा दृष्टिकोन अधिक जाणिवेपुर्ण, संवेदनशील आणि मूल्याधारित बनला.
त्यांचा वारसा सांगतो की, क्रांती हळूहळू घडते, विचारातून घडते, आणि ती समाज बदलण्याचा सातत्यपूर्ण प्रयत्न असतो.
निष्कर्ष
हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) ही भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामात केवळ एक क्रांतिकारक संघटना नव्हती, ती एक वैचारिक चळवळ, मूल्यसंस्थेचा आंदोलन, आणि सामाजिक परिवर्तनाचा प्रकल्प होती. या संघटनेनं ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्ध केवळ शस्त्र उचलून बंड केलं नाही, तर क्रांतीला एक स्पष्ट तत्त्वज्ञान, ध्येय, आणि दिशा दिली.
भगत सिंग, चंद्रशेखर आझाद, बिस्मिल, अशफाक, सुखदेव, राजगुरू, बटुकेश्वर दत्त, दुर्गा भाभी आणि अनेक ज्ञात-अज्ञात क्रांतिकारकांनी या संघटनेच्या माध्यमातून राष्ट्रासाठी निस्वार्थपणे बलिदान दिलं. त्यांच्या कार्याने युवकांमध्ये देशप्रेम, वैचारिक उन्नती आणि सामाजिक बांधिलकी निर्माण केली.
HSRA चा वारसा आजही जिवंत आहे — प्रत्येक वेळी जेव्हा अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला जातो, प्रत्येक वेळी जेव्हा समाज बदलण्यासाठी धैर्य दाखवलं जातं, तेव्हा तिथे कुठेतरी HSRA चा आदर्श जाणवतो.
त्यांचा क्रांतीचा मंत्र — “इन्कलाब झिंदाबाद” — आजही केवळ घोषणाबाजी नाही, तर तो आहे एक प्रेरणा, एक जबाबदारी, आणि एक आशा!
HSRA हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील साहस, नीतिमत्ता आणि तात्त्विक ऊंचीचं प्रतीक होतं आणि राहील.