हेरथ सण, जो जम्मू-काश्मीरमधील काश्मीरी पंडित समाजात श्रद्धेने साजरा केला जातो, हा भगवान शिव आणि पार्वती यांच्या विवाह वर्षगाठीसाठी समर्पित आहे. हेरथचा अर्थ ‘रात्रीचा देव’ असा होतो, जो हररात्री या संस्कृत शब्दावरून आला आहे. काश्मीरमध्ये हेरथला महाशिवरात्री मानले जाते, आणि फाल्गुन महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या त्रयोदशीला, साधारण फेब्रुवारी ते मार्च दरम्यान, हा सण मोठ्या भक्तिभावाने साजरा होतो. इतर प्रदेशांत महाशिवरात्री हा सण चतुर्दशी दिवशी साजरा केला जातो.
सणातील मुख्य प्रथा आणि विधी
हेरथ सणाच्या तयारीला काही आठवडे आधीपासून सुरुवात होते आणि हा एकूण २१ दिवसांचा उत्सव असतो. थ्रथ्शी, चौटश, अमावस्या, आणि परवा हे दिवस विशेष महत्त्वाचे मानले जातात. पहिल्या दोन आठवड्यांत घराची स्वच्छता आणि सणाच्या तयारीचा भाग म्हणून विविध पूजेच्या वस्तूंची जमवाजमव केली जाते. विशेषतः मातीचे माठ या पूजेसाठी अत्यावश्यक मानले जातात.
मुख्य पूजेसाठी वस्त्रांचा व मंडपाचा सजावट
मुख्य पूजेच्या दिवशी (अमावस्येपूर्वी दोन दिवस), भगवान शिव, पार्वती, गणेश आणि हिंदू देवांच्या विविध रूपांचा प्रतिनिधी म्हणून मातीचे (किंवा धातूचे) माठ पूजागृहात सजवले जातात. दोन मोठे माठ शिव आणि पार्वतीचे प्रतीक मानले जातात, तर लहान माठ इतर देवता आणि शिवांचे गण दर्शवण्यासाठी वापरले जातात. हे माठ अखरोटांनी भरले जातात आणि फुलांनी सजवले जातात. याला वटुक मठ म्हटले जाते, आणि शिवरात्रीला वटुक पूजा म्हणूनही ओळखले जाते.
वटुक मंडपातील पूजा
वटुक मंडपात, पूजेची सुरुवात भगवान गणेश यांच्या विशेष प्रार्थनेने होते. सानी पुतूल, एक शंकू आकारातील मातीचा पुतळा, ब्रह्माचे प्रतीक मानून पूजला जातो. सानी पुतूल हा निर्गुण ब्रह्माचा प्रतिनिधी आहे. त्यानंतर भगवान शिव आणि देवी पार्वतींची पूजा केली जाते, भजन आणि आरती गायली जाते.
मंदिर भेट आणि उपवास
मुख्य दिवशी भक्त मंदिरात जाऊन दर्शन घेतात आणि उपवास धरतात. काही लोक कठोर उपवास देखील पाळतात, ज्यामुळे भक्तिभाव वाढतो.
अमावस्येला उत्सवाची समाप्ती
अमावस्या दिवशी, ज्याला डुन्या अमावस्या म्हटले जाते, पूजेसाठी वापरलेले मातीचे माठ जवळच्या नदी किंवा जलाशयात विसर्जित केले जातात. विसर्जनाआधी माठातील अखरोट काढून घेतले जातात आणि ते प्रसाद म्हणून भक्तांमध्ये वाटले जातात.
भैरव पूजन
हेरथ सणाच्या निमित्ताने भैरव या भगवान शिवांच्या रौद्र रूपाची पूजा केली जाते. काश्मीरी पंडितांसाठी भैरव पूजन अत्यंत पूजनीय मानले जाते. भैरव पूजेमुळे दुष्ट शक्तींचे नाश होतो आणि कल्याणकारी शक्तींचा आशीर्वाद मिळतो, अशी श्रद्धा आहे.
वटुख राज पूजन
या सणात वटुख राज या देवतेची प्रतिष्ठापना केली जाते. भगवान शिव आणि पार्वती यांच्या विवाह विधीचे पूजन करण्यासाठी वटुख राजाची स्थापना करण्यात येते. हा विधी काश्मीरी पंडित समाजात अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो, ज्यामुळे विवाहाची परंपरा अधिक दृढ राहते.
खास खाद्यपदार्थांची तयारी
हेरथ सणाच्या निमित्ताने काश्मीरी पंडित विविध खास खाद्यपदार्थ तयार करतात, ज्यामध्ये मासे हे एक विशेष घटक असतो. आलू दम, नद्रू (कमळाचे देठ) आणि इतर पारंपरिक पदार्थ बनवून देवतांना अर्पण केले जातात. पूजा समाप्तीनंतर हे अन्न कुटुंबीय आणि मित्रांसोबत वाटले जाते.
स्वच्छता विधी
हेरथ सणाच्या आधी घरातील, विशेषतः जिथे वटुखनाथ पूजन केले जाते त्या जागेची स्वच्छता केली जाते. यामुळे वातावरण शुद्ध होते आणि सण साजरा करण्यासाठी आवश्यक सकारात्मकता प्राप्त होते. घरातील स्वच्छतेला धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व आहे.
अर्थवितरण प्रथा (हर्थ खर्च)
पूजेच्या दुसऱ्या दिवशी घरातील मुलांना काही रक्कम दिली जाते, ज्याला हर्थ खर्च म्हटले जाते. या रकमेतून मुलांना त्यांच्यासाठी वस्तू विकत घेण्याची परवानगी दिली जाते. यामुळे मुलांमध्ये उत्साह निर्माण होतो, आणि सणाची सामाजिक महत्त्वाची जाणीव होते.
प्रसाद
पूजेचा समारोप अखरोट आणि तांदळाच्या पोळीसह प्रसादाच्या वाटपाने केला जातो. अखरोट आणि तांदळाची पोळी ही हेरथच्या प्रसादाची मुख्य घटक आहेत, ज्यामुळे भक्तांमध्ये परंपरांबद्दल आदर आणि श्रद्धा निर्माण होते.
विशेष प्रार्थना आणि धार्मिक अनुष्ठान
हेरथच्या निमित्ताने मंदिरांमध्ये विशेष प्रार्थना आणि धार्मिक अनुष्ठानांचे आयोजन केले जाते. कुटुंबातील सदस्य एकत्र येऊन मंदिरात प्रार्थना करतात, ज्यामुळे एकात्मतेची भावना दृढ होते आणि समाजात श्रद्धेचे वातावरण निर्माण होते.
खीर भवानी मंदिर भेट
हेरथ सणादरम्यान काश्मीरी पंडित खीर भवानी मंदिर, जे गांदरबलमधील तुलमुल्ला येथे आहे, तेथे जातात. या मंदिरात देवी खीर भवानीची पूजा केली जाते. हे मंदिर पवित्र मानले जाते, आणि हेरथच्या काळात येथे विशेष धार्मिक विधी आणि प्रार्थना केल्या जातात.
सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व
सांस्कृतिक एकात्मता आणि वारसा
हेरथ सण केवळ धार्मिक उत्सव नसून, काश्मीरी पंडित समाजासाठी सांस्कृतिक एकात्मतेचे प्रतीक आहे. या सणादरम्यान समाजातील सदस्य एकत्र येऊन आपल्या परंपरांचा सन्मान करतात. यामुळे सांस्कृतिक मूल्ये आणि परंपरा पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचतात, आणि समाजातील एकता टिकून राहते.
युवा पिढीचे प्रबोधन
हेरथ सणामध्ये मुलांना हर्थ खर्च देण्याच्या प्रथेच्या माध्यमातून त्यांना परंपरांचा परिचय करून दिला जातो. तसेच, या सणाद्वारे कुटुंबातील मोठ्यांकडून युवा पिढीला आशीर्वाद मिळतो आणि सांस्कृतिक वारसा जोपासला जातो.
कुटुंबीयांमधील एकोपा आणि आनंद
हेरथ सण कुटुंबीयांना एकत्र आणतो. या सणामध्ये भोजन, प्रार्थना आणि धार्मिक विधी यांद्वारे एकोपा वाढतो. मोठ्या उत्साहात साजरा केला जाणारा हा सण काश्मीरी पंडितांच्या जीवनात आनंद आणि सामाजिक एकता निर्माण करतो.
आधुनिक काळातील बदल
अलीकडील काळात, हेरथ सणाने काही आधुनिक बदल स्वीकारले आहेत. डिजिटल माध्यमांवर सणाचे महत्त्व सांगण्यासाठी विशेष अभियान राबवले जाते, ज्यामुळे युवा पिढीला आपल्या परंपरांचा अभिमान वाटावा. तसेच, काश्मीरच्या बाहेरील काश्मीरी पंडितही ऑनलाइन साधनांद्वारे एकत्र येऊन हेरथ सण साजरा करण्यास प्रोत्साहन दिले जाते.
हेरथचे सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व
हेरथ सण काश्मीरी पंडित समाजासाठी सांस्कृतिक अभिमानाचे प्रतीक आहे. या सणाच्या माध्यमातून समाजाची धार्मिक ओळख टिकवली जाते, आणि कुटुंबीय आणि मित्र एकत्र येऊन आनंदाचा अनुभव घेतात. हेरथ सणामुळे समाजातील लोकांना आपल्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडून ठेवले जाते, ज्यामुळे त्यांचे आत्मबळ वाढते आणि परंपरांचे संवर्धन होते.
संदर्भ सूची
- “The Complete Guide To Mahashivaratri – The Biggest Festival Of Kashmiri Pandits”– Gyawun
- “All you need to know about Kashmiri Pandits’ ‘Herath’ festival” – Ground Report
- “Herath – 2025 Date – Pujas – Significance – The Shivaratri of Kashmiri Pandits” – Hindu Blog
- “Kashmiri Pandits celebrate ‘Herath’ in Valley” – The Hindu
- “Herath as a Beacon of Hope in the Face of Kashmir’s Cultural Exodus” – Rising Kashmir