गुरू नानक जयंती हा शीख धर्माचे संस्थापक आणि दहा शीख गुरूंपैकी पहिले गुरु, गुरु नानक देव जी यांची जन्मतिथी साजरी करणारा एक महत्त्वपूर्ण उत्सव आहे. गुरु नानक देव यांचा जन्म इ.स. १४६९ मध्ये पंजाब प्रांतात (आधुनिक पाकिस्तान) झाला होता. पारंपारिक चांद्र पंचांगानुसार कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी, ज्यास कार्तिक पौर्णिमा म्हणतात, गुरु नानक देव यांची जयंती साजरी केली जाते. हा उत्सव “गुरपूरब” किंवा “गुरु नानक प्रकाश उत्सव” या नावांनीही ओळखला जातो, आणि शीख धर्मातील अत्यंत महत्त्वपूर्ण सणांपैकी एक आहे.
गुरु नानक देव जी यांनी एकतेचे, समानतेचे आणि एकेश्वर भक्तीचे महत्त्व अधोरेखित केले. त्यांनी असे सांगितले की, शुद्ध अंतःकरणाने भक्ती केल्यास प्रत्येक व्यक्तीला ईश्वराशी संपर्क साधता येतो, यासाठी कोणत्याही मध्यस्थाची आवश्यकता नाही. त्यांनी आपल्या शिकवणीसाठी भारतभर आणि त्यापलीकडे अनेक प्रवास केले, जे “उदासी” म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी श्रीलंका, बगदाद, आणि मध्य आशिया पर्यंत प्रवास करून प्रेम, करुणा, आणि अध्यात्माचा संदेश दिला.
गुरु नानक यांनी ‘वंड छक्को’ (इतरांसोबत वाटून घेणे आणि गरजूंना मदत करणे), ‘किरत करो’ (प्रामाणिकपणे जीवन व्यतीत करणे), आणि ‘नाम जपो’ (ईश्वराच्या नावाचा जप करून आत्मशुद्धी साधणे) हे तत्त्व दिले. या तत्त्वांनी शीख धर्माला एक स्वतंत्र धार्मिक परंपरा म्हणून घडवले. त्यांच्या शिकवणीमुळे विविध पार्श्वभूमीतील लोकांमध्ये, विशेषतः निम्न जातीय हिंदू आणि मुस्लिम शेतकरी वर्गात, शीख धर्माची ओळख वाढली.
दरवर्षी, संपूर्ण जगभरातील शीख धर्मिय गुरु नानक जयंती अत्यंत श्रद्धा आणि उत्साहाने साजरी करतात. या उत्सवामध्ये “नगर कीर्तन” या मिरवणुका काढल्या जातात, ज्या दरम्यान शीख भक्तांनी कीर्तनाच्या माध्यमातून गुरूंची शिकवण मांडतात. याव्यतिरिक्त, गुरुद्वारांमध्ये जाऊन गुरु नानक देव यांच्या शिकवणींचे स्मरण आणि त्यांच्या जीवनाचा सन्मान केला जातो.
गुरु नानक देव यांच्या मुख्य शिकवणी
गुरु नानक देव जी, शीख धर्माचे संस्थापक, यांनी पंधराव्या शतकापासून अनुयायांना मार्गदर्शन करणारी काही मूलभूत तत्त्वे स्थापिली. त्यांच्या शिकवणींमध्ये एकेश्वराचे तत्त्व, प्रामाणिक जीवन जगण्याचे महत्त्व आणि इतरांसोबत वाटून घेण्याची गरज यावर भर होता. गुरु नानक यांनी “ईश्वर एक आहे” असे सांगितले, आणि सर्व काही निर्माण करणारा ईश्वर असंख्य रूपांत प्रकट होतो, असे प्रतिपादन केले.
गुरु नानक देव यांची शिकवण “सत्य उच्च आहे; परंतु त्यापेक्षा उच्च सत्याचे पालन करणे आहे,” असे आहे, ज्यातून त्यांनी व्यक्तींना प्रामाणिकता आणि सत्यतेने जीवन जगण्यास प्रोत्साहित केले.
तीन सुवर्ण नियम
गुरु नानक यांच्या शिकवणीत तीन सुवर्ण नियम आहेत: नाम जपो, किरत करो आणि वंड छको.
नाम जपो: यात परमेश्वराचे नाव, ‘वाहेगुरू’ याचा जप करण्यास सांगितले आहे, जे अध्यात्मिक प्रगती साधण्यासाठी आणि ईश्वरकृपेसाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन मानले जाते.
- किरत करो: हा नियम प्रामाणिकतेने, कठोर परिश्रमाने आणि नैतिकतेसह उपजीविका चालवण्याचे महत्त्व सांगतो, जे उच्च नैतिक मूल्ये आणि अध्यात्मिकतेचे प्रतीक आहे.
- वंड छको: गरजूंना वाटून देणे ही सर्वात मोठी भक्ती मानली जाते, ज्यातून समुदायाची भावना आणि समानता वाढते.
गुरु नानक यांचे आध्यात्मिक प्रवासाने हिंदू धर्मातील विधींना आणि जातिभेदाच्या कडक प्रणालींना प्रश्न विचारण्यास प्रारंभ केला, त्यात ते एकेश्वराच्या स्तुतीसाठी आणि मानवतेच्या ऐक्याच्या संदेशासाठी अर्पित झाले. त्यांचे भजन, विशेषत: “जपजी साहिब”, एकेश्वराची महती आणि करुणेचा आदर यांचे प्रतिपादन करतात, आणि त्यांच्या शिकवणी आजही जगभरातील शीखांसाठी मार्गदर्शन करतात.
आधुनिक काळातील गुरु नानक जयंती उत्सव
आधुनिक काळात गुरु नानक जयंती अत्यंत उत्साहाने आणि श्रद्धेने साजरी केली जाते. शीख धर्माचे संस्थापक गुरु नानक देव यांच्या जन्मतिथीचे हे सण पारंपरिक व सामुदायिक उपक्रमांच्या माध्यमातून त्यांच्या एकतेच्या, समानतेच्या आणि एकेश्वर भक्तीच्या शिकवणींना सन्मान देण्यासाठी साजरे केले जाते.
उत्सवाची सुरुवात
उत्सवाच्या मुख्य दिवसा दोन दिवस आधीपासून गुरुद्वारांमध्ये अखंड पाठ सुरू होतो. हा एक सलग ४८ तास चालणारा गुरु ग्रंथ साहिब यांचा पठण असतो, ज्यामध्ये संपूर्ण समाज एकत्र येतो. मुख्य दिवशी ‘नगर कीर्तन’ या मिरवणुका काढल्या जातात, ज्यात भक्तगण भजन गातात आणि ‘गतका’ नावाच्या पारंपरिक मार्शल आर्टचे प्रदर्शन करतात. या मिरवणुकांमध्ये मिठाई आणि अन्न वाटप केले जाते, ज्यातून गुरु नानक यांचा ‘वंड छको’ म्हणजे इतरांसोबत वाटून घेण्याचा तत्त्व प्रचारित केला जातो.
लंगर आणि समुदाय सेवा
उत्सवात ‘लंगर’ म्हणजेच समाजभोजनाचा विशेष कार्यक्रम असतो, ज्यामध्ये जाती, पंथ किंवा धर्म पाहता सर्वांना मोफत भोजन दिले जाते. हे उपक्रम समानता आणि समुदाय सेवेचे प्रतीक आहेत, ज्यामुळे सर्व स्तरातील लोक एकत्र येतात. लंगराच्या माध्यमातून समता आणि सेवाभाव दाखवला जातो.
प्रार्थना आणि भजन गायन
गुरु नानक यांचे विचार आणि तत्त्व यांचे अनुकरण करत भक्त प्रार्थना आणि भजन गायन करतात. गुरु नानक यांच्या शिकवणींमधील प्रेम, करुणा, आणि एकतेच्या संदेशाचे हे महत्त्वपूर्ण प्रतीक आहे. या उत्सवातून सामुदायिक ऐक्य, शांतता, आणि स्नेहाचे दर्शन घडते.
समाजासाठी सेवा उपक्रम
अलीकडच्या काळात गुरु नानक जयंतीच्या निमित्ताने शीख समाजातील लोक विविध समाजोपयोगी कार्यात सहभागी होतात. या उपक्रमांमध्ये गरजूंसाठी मदत, स्वच्छता मोहीम, आरोग्य तपासणी शिबिरे आणि अन्य समाजोपयोगी कार्यांचा समावेश असतो. या उपक्रमांद्वारे गुरु नानक यांच्या मानवसेवा आणि समानता या शिकवणीचे पालन होते आणि समाजात एकात्मता वाढीस लागते.
गुरु नानक जयंती उत्सवाचा विकास
गुरु नानक जयंती, जी गुरपूरब किंवा गुरु नानक देव जी प्रकाश उत्सव या नावानेही ओळखली जाते, हा शीख धर्माचे संस्थापक गुरु नानक देव यांच्या जन्मतिथीचे स्मरण करणारा विशेष सण आहे. पारंपारिकरित्या, हा उत्सव प्रार्थना, मिरवणुका आणि गुरुद्वारांमधील धार्मिक कार्यक्रमांच्या माध्यमातून साजरा केला जातो. या कार्यक्रमांत भक्तगण एकत्र येऊन गुरु नानक देव यांच्या शिकवणींचे स्मरण करतात.
पारंपारिक स्वरूप आणि बदलता काळ
गुरु नानक जयंतीच्या उत्सवाचा प्रारंभिक काळात मुख्यतः भजन व कीर्तन, लंगर (सामुदायिक भोजन), आणि प्रार्थना यावर आधारित साजरा होत असे. गुरु नानक यांचे एकतेचे, समानतेचे आणि एकेश्वर भक्तीचे तत्त्व यातून अधोरेखित होत असे. आजही या प्रमुख गोष्टी या सणाचा अविभाज्य भाग आहेत, मात्र सध्याच्या काळात उत्सवाचे स्वरूप आणि प्रमाण अधिक विस्तारित झाले आहे.
आधुनिक काळातील मिरवणुका आणि माध्यमांचे योगदान
आधुनिक काळात, मोठ्या प्रमाणावर “नगर कीर्तन” नावाच्या मिरवणुका काढल्या जातात. या मिरवणुकांमध्ये सजवलेले रथ, शीख योद्ध्यांचे पारंपारिक मार्शल आर्ट (गतका) प्रदर्शन, आणि समाजसेवेचे कार्य समाविष्ट असतात. या मिरवणुका भक्तिगीतांच्या आणि कीर्तनांच्या गजरात काढल्या जातात, ज्यामुळे भक्तिमय आणि आनंदी वातावरण निर्माण होते. याशिवाय, आधुनिक प्रसारमाध्यमे आणि तंत्रज्ञानामुळे प्रमुख गुरुद्वारांमधून कार्यक्रमांचे थेट प्रक्षेपण केले जाते, ज्यामुळे जगभरातील शीख समुदायाचे सदस्य ऑनलाईन उत्सवात सहभागी होऊ शकतात.
प्रादेशिक विविधता
गुरु नानक जयंती साजरी करण्याच्या पद्धतींमध्ये विविध प्रादेशिक वैशिष्ट्ये आढळतात. भारतात, विशेषतः पंजाब, हरियाणा, आणि दिल्लीमध्ये, प्रमुख गुरुद्वारांमध्ये भव्य कार्यक्रम आणि लंगराचे आयोजन केले जाते, ज्यात हजारो भक्तांना भोजन दिले जाते. पाकिस्तानमधील ननकाना साहिब येथे, जो गुरु नानक यांचा जन्मस्थळ आहे, जागतिक स्तरावरील भक्तगण सहभागी होऊन ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वाचे दर्शन घेतात. दक्षिण आशिया आणि अन्य देशांमध्ये शीख समुदाय स्थानिक स्तरावर समाजसेवा प्रकल्प राबवतात आणि आंतरधर्मीय संवाद साधतात, ज्यातून गुरु नानक यांचा प्रेम आणि समानतेचा संदेश प्रतिबिंबित होतो.
या प्रकारे, प्रार्थना, भजन, आणि समाजसेवा या मुख्य तत्त्वांना कायम ठेवून गुरु नानक जयंती उत्सवाचा आवाका आणि स्वरूप बदलत्या काळानुसार अधिक विस्तारित झाला आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने उत्सवाची पोहोच आणि सहभागींचा उत्साह वाढला आहे. तथापि, यामध्ये गुरु नानक यांचे तत्त्वज्ञान आणि शिकवणीची मूळ भावना कायम आहे.
ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भ
गुरु नानक देव यांच्या काळातील ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
गुरु नानक देव जी यांचा जन्म इ.स. १४६९ मध्ये राय भोई की तलवंडी येथे झाला, ज्याला आज पाकिस्तानातील ननकाना साहिब म्हणून ओळखले जाते. त्या काळात भारतीय उपखंडात धार्मिक आणि सामाजिक संघर्ष तीव्र होता. पंधराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि सोळाव्या शतकाच्या प्रारंभी हिंदू परंपरा आणि मुघल साम्राज्याने आणलेली इस्लामिक सत्ता यांच्या संघर्षाचा प्रभाव समाजावर पडत होता. या काळातील धार्मिक विविधता आणि संघर्ष यांनी गुरु नानक यांच्या शिकवणींवर मोठा प्रभाव टाकला, ज्यात त्यांनी एकेश्वराची संकल्पना मांडून धार्मिक विभाजनावर मात करावी, आणि विविध धर्मांमध्ये सामंजस्य साधण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले.
गुरु नानक लहानपणापासूनच आपल्या सभोवतालच्या लोकांच्या दुःखाला आणि असमानतेला अतिशय संवेदनशील होते. याचे उदाहरण म्हणजे जेव्हा त्यांना जनेऊ विधीसाठी पैसे दिले गेले तेव्हा त्यांनी ते गरिबांना अन्न देण्यासाठी वापरले. त्यांच्यातील करुणा आणि नि:स्वार्थ सेवा भावना त्यावेळी स्पष्ट दिसून आली. त्यांनी हिंदू आणि इस्लाम धर्मातील तत्त्वांचा विचार करून त्यापलीकडे एक नवीन अध्यात्मिक दृष्टिकोन दिला, ज्यामुळे शीख धर्माचा पाया घातला गेला.
गुरु नानक यांच्या शिकवणीत एकेश्वराची उपासना, नैतिकता, आणि सामाजिक समानता हे तत्त्व महत्त्वाचे मानले जाते. या तत्त्वांनी राजकीय अस्थिरता आणि धार्मिक संघर्षाच्या काळात एकात्मता आणि सद्भावना वाढवली. त्यांनी “इक ओंकार” म्हणजेच “ईश्वर एक आहे” हा संदेश आशिया खंडात प्रवास करून पसरवला, ज्यामुळे त्यांच्या शिकवणींनी विविध समाजांमध्ये नीतिमत्ता, सद्गुण, आणि बंधुत्वाची भावना वाढवली.
गुरु नानक यांच्या काळातील सामाजिक परिस्थिती
गुरु नानक यांच्या काळातील सामाजिक परिस्थिती अत्यंत रूढीवादी धार्मिक प्रथांनी आणि जातिव्यवस्थेने जखडलेली होती. लहान वयातच त्यांनी या स्थापित प्रथांना आव्हान दिले. त्यांच्या नऊव्या वर्षी जनेऊ संस्काराच्या वेळी त्यांनी हा पवित्र धागा परिधान करण्यास नकार दिला. या कृतीला तत्कालीन कुटुंबीय आणि हिंदू पुजाऱ्यांनी अपमानास्पद मानले, मात्र नानक यांनी या धाग्याच्या खऱ्या मूल्याबद्दल प्रश्न उपस्थित केला, “दया, संतोष, संयम आणि सत्य यापासून बनलेला धागा खरा आहे; जर हा धागा शेवटपर्यंत टिकणार नसेल तर त्याचा उपयोग काय?”
गुरु नानक यांनी बाह्य चिन्हांपेक्षा आंतरात्मिक सद्गुणांवर आधारित विश्वास मांडला आणि धर्मातील पाखंड व दिखाऊपणावर प्रहार केला. त्यांचे विचार आणि कृतींमुळे शीख धर्माची मूळ तत्त्वे आणि शिकवणींना मूळ स्वरूप मिळाले, ज्यामुळे त्यांनी समाजातील पारंपरिक प्रथा आणि रूढींना आव्हान दिले आणि समाजात एक नवा अध्यात्मिक संदेश दिला.
सांस्कृतिक महत्त्व
गुरु नानक जयंती, ज्याला गुरपूरब म्हणूनही ओळखले जाते, हा सण शीख समाजासाठी तसेच संपूर्ण दक्षिण आशियातील लोकांसाठी अत्यंत सांस्कृतिक महत्त्वाचा आहे. गुरु नानक देव यांच्या जन्मतिथीचे स्मरण म्हणून कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेला हा सण साजरा केला जातो. या उत्सवाचे उद्दिष्ट धार्मिक उपासना साजरी करणे असले तरी, त्याचबरोबर एकता, समानता आणि एकेश्वर भक्तीचे गुरु नानक यांचे शिकवणींचे अनुसरण देखील या सणाचा मुख्य भाग आहे.
सीमा ओलांडणारा एकात्मतेचा संदेश
गुरु नानक जयंतीचा सांस्कृतिक प्रभाव शीख समुदायापलीकडे इतर धार्मिक गटांमध्ये देखील पोहोचतो, ज्यामुळे विविध संस्कृतींमध्ये परस्पर आदानप्रदान आणि एकत्रित परंपरांचे पालन होते. पाकिस्तानातील ननकाना साहिब या ठिकाणी या सणाचे वैशिष्ट्यपूर्ण महत्व आहे, जिथे भारतीय शीखांसह हजारो भक्तगण गुरु नानक यांच्या शिकवणींचे स्मरण करण्यासाठी एकत्र येतात. या सर्वसमावेशक उत्सवातून, भारत आणि पाकिस्तान विभाजनाच्या पूर्वी असलेल्या एकतेचे दर्शन घडते आणि मानवतेची सेवा व समानतेच्या तत्त्वांचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते.
सूफी परंपरेसोबतची नाळ
गुरु नानक यांची शिकवण इतर धार्मिक परंपरांमध्येही, विशेषतः सूफी परंपरेत, प्रतिध्वनित झाली. त्यांनी धार्मिक सहिष्णुता आणि विविध धर्मांच्या अनुयायांमधील ऐक्याचा संदेश दिला, ज्यामुळे त्यांना मुस्लिम समुदायातील सूफी साधकांमध्ये देखील आदर मिळाला. सूफी परंपरा आणि शीख धर्म यांच्यातील समान मूल्यांची जोड या उत्सवाला व्यापक सांस्कृतिक महत्त्व प्रदान करते.
उदासीन यात्रेचा सांस्कृतिक वारसा
इतिहासात, गुरु नानक यांचा आध्यात्मिक संदेश पसरवण्यासाठी केलेला प्रवास, ज्याला उदासी म्हणून ओळखले जाते, त्यांनी श्रीलंका, बगदाद, मध्य आशिया यांसारख्या विविध भागात आपल्या शिकवणींचे बीज रोवले. एकात्मता आणि प्रेमाचा संदेश देण्यासाठी त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांचा वारसा आज गुरु नानक जयंतीतून साजरा केला जातो. यात मिरवणुका, भजन गान, आणि गुरुद्वारांमध्ये सामुदायिक एकत्रिकरण यांचा समावेश असतो.
या प्रकारे, गुरु नानक जयंती केवळ एका महान आध्यात्मिक नेत्याच्या जन्माची आठवण करून देत नाही, तर करुणा, एकता आणि सहअस्तित्व या आदर्शांना पुष्टी देणारा उत्सव म्हणूनही ओळखला जातो. दक्षिण आशियातील विविध सांस्कृतिक आणि धार्मिक प्रथा यांच्यात सुसंवाद निर्माण करून हा सण सामाजिक सलोख्याचा आधार बनतो.
समुदाय सेवा
गुरु नानक जयंती दरम्यान, सेवा आणि दानधर्माचे उपक्रम शीख धर्मातील मुख्य मूल्ये जसे की एकता, समानता आणि नि:स्वार्थ सेवा यांना प्रोत्साहित करतात. भक्तगण विविध स्वरूपातील सेवांमध्ये सहभागी होतात, ज्यात ‘लंगर’ म्हणजेच मोफत भोजन व्यवस्था, जाती, पंथ किंवा धर्म विचारात न घेता सर्वांसाठी खुली असते. ही परंपरा गुरु नानक देव यांच्या शिकवणींचे प्रतीक आहे, ज्यांनी मानवतेची सेवा आणि प्रत्येकाला समानतेने वागवण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
वैद्यकीय मदत आणि आवश्यक वस्तूंचे वितरण
याव्यतिरिक्त, गरजवंतांना भोजन देण्यापलीकडे जात, या सणादरम्यान अनेक गुरुद्वारे विशेष कार्यक्रम आयोजित करतात, जिथे वैद्यकीय मदत आणि जीवनावश्यक वस्तूंचे वाटप केले जाते. उदाहरणार्थ, कोविड-१९ महामारीच्या काळात भारतातील रुग्णालये आणि क्लिनिक यांना ऑक्सिजन कॉन्सन्ट्रेटर आणि अन्य वैद्यकीय साधने पुरवण्यात आली. या उपक्रमांमुळे शीख धर्मातील मानवतावादी दृष्टिकोन अधिक ठळकपणे समोर येतो आणि गुरु नानक देव यांच्या करुणा आणि नि:स्वार्थ सेवेच्या शिकवणीचे महत्व अधोरेखित होते.
मिरवणुका आणि गतका प्रदर्शन
सेवा कार्यांव्यतिरिक्त, या सणामध्ये विविध मिरवणुका आणि “गतका” नावाच्या पारंपारिक मार्शल आर्टच्या प्रात्यक्षिकांचे आयोजन केले जाते. या प्रदर्शनांमधून भक्तीभाव आणि समाजाशी असलेले नाते दृढ होते. या उपक्रमांमुळे समाजात ऐक्याची भावना वाढते आणि परस्पर सन्मान आणि मदतीचे तत्त्व सिद्ध होते.
या सेवा कार्यांमध्ये सहभागी होऊन, जगभरातील शीख समुदाय गुरु नानक देव यांच्या शिकवणीचे अनुसरण करतो आणि प्रेम, समानता, आणि मानवतेच्या सेवेसाठी त्यांनी दिलेले तत्त्वे जोपासतो.
संदर्भ सूची
- Guru Nanak Jayanti: Know the History, Significance, and Importance
- Guru Nanak Jayanti 2023: Date, history, rituals and significance
- Gurpurab (Guru Nanak Jayanti) Festival: Sikh Celebration of the Birth
- Guru Nanak Jayanti: 5 things to know about Guru Nanak
- Happy Guru Nanak Jayanti 2023: History, Significance, Facts …
- 3 Golden Rules of Sikhism and Fundamental Principles – Learn Religions
- Guru Nanak’s Teachings: The Guiding Light for Sikhs | SikhNet
- YE 2 Principles of GND | SikhNet
- Guru Nanak – New World Encyclopedia
- BBC – Religions – Sikhism: Guru Nanak
- Guru Nanak – Wikipedia