घेवडा (Rajma Beans) हे भारतातील लोकप्रिय आणि पौष्टिक पिक आहे, ज्याचा आहारात विविध प्रकारे उपयोग होतो. घेवड्याच्या शेंगा आणि बिया दोन्ही आहारात वापरल्या जातात. घेवड्याची भाजी, उसळ, आणि राजमा करी हे खाद्यपदार्थ भारतीयांच्या आहारात महत्त्वाचे स्थान राखतात. घेवड्यामध्ये प्रथिने, तंतू, क जीवनसत्त्व, आणि खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात, ज्यामुळे हे पौष्टिक आणि आरोग्यदायी मानले जाते.
महाराष्ट्रात नाशिक, पुणे, सातारा, कोल्हापूर आणि औरंगाबाद या जिल्ह्यांमध्ये घेवड्याची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते. घेवडा हे नगदी पीक म्हणून ओळखले जाते, कारण याची मागणी वर्षभर असते. बाजारपेठेतील वाढती मागणी आणि निर्यातीच्या संधींमुळे घेवडा पिकाचे महत्त्व वाढले आहे.
हवामान आणि जमीन
घेवडा पिकाच्या वाढीसाठी योग्य हवामान आणि जमीन निवडणे महत्त्वाचे आहे. या पिकाची वाढ उष्ण आणि कोरड्या हवामानात चांगली होते.
हवामान
- उत्तम तापमान: घेवड्याच्या पिकासाठी २० ते ३० अंश सेल्सिअस तापमान सर्वोत्तम आहे. कमी तापमानात पिकाची वाढ मंदावते, तर जास्त तापमानामुळे फुलधारणेत अडथळा येऊ शकतो.
- हवामानाची गरज: घेवड्याला उष्ण आणि कोरडे हवामान आवश्यक असते. दमट हवामानात बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता असते, त्यामुळे हवामानाच्या बदलांनुसार नियोजन करणे गरजेचे आहे.
- पाऊस: घेवड्याच्या पिकासाठी पावसाचे प्रमाण ५० ते १०० सेंमी असावे. पाऊस कमी पडल्यास सिंचनाच्या पद्धतीचा वापर करावा.
- आर्द्रता: ६५% ते ८०% आर्द्रता घेवड्याच्या वाढीसाठी पोषक असते. आर्द्रतेत वाढ झाल्यास बुरशीजन्य रोगांची शक्यता वाढते.
जमीन
- जमिनीचे प्रकार: घेवड्याची लागवड मध्यम ते भारी जमिनीत करता येते. मातीतील पाण्याचा निचरा चांगला असल्यास उत्पादनात वाढ होते.
- सामू (pH): जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा. अत्यंत आम्लीय किंवा अत्यंत अल्कधर्मी माती घेवड्याच्या पिकासाठी योग्य नाही.
- जमिनीची तयारी: जमीन भुसभुशीत असावी आणि सेंद्रिय घटक जास्त असावे. नांगरणी आणि कुळवणी करून ढेकळे फोडून जमीन तयार करावी.
- सेंद्रिय खते: हेक्टरी २० ते २५ टन शेणखत मिसळल्यास मातीची सुपीकता वाढते आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता सुधारते.
लागवडीचा हंगाम
घेवड्याचे पीक विविध हंगामांमध्ये घेतले जाऊ शकते. खरीप, रब्बी, आणि उन्हाळी हंगाम यांमध्ये लागवड केली जाते. योग्य हंगाम आणि हवामान निवडल्यास उत्पादन आणि गुणवत्तेत वाढ होते.
खरीप हंगाम
- लागवड कालावधी: खरीप हंगामात घेवड्याची लागवड जून ते जुलै महिन्यात केली जाते. या हंगामात पावसाच्या पाण्यामुळे रोपांची वाढ जलद होते.
- फायदे: खरीप हंगामात आर्द्रतेचे प्रमाण जास्त असल्याने पिकाची वाढ चांगली होते. मात्र, बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो.
- उत्पादन: खरीप हंगामात हेक्टरमागे १०० ते १५० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
रब्बी हंगाम
- लागवड कालावधी: रब्बी हंगामात घेवड्याची लागवड ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात केली जाते. थंड हवामानात या पिकाची वाढ चांगली होते.
- फायदे: रब्बी हंगामात कमी रोगप्रादुर्भाव असतो आणि बाजारात या हंगामातील घेवड्याची मागणी जास्त असते.
- उत्पादन: रब्बी हंगामात हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
उन्हाळी हंगाम
- लागवड कालावधी: उन्हाळी हंगामात लागवड जानेवारी ते मार्च महिन्यात केली जाते. या हंगामात सिंचनाचे नियोजन योग्य पद्धतीने करणे आवश्यक आहे.
- फायदे: उन्हाळ्यात घेवड्याला चांगला बाजारभाव मिळतो. मात्र, तापमान आणि पाण्याची कमतरता असल्यास पिकाची गुणवत्ता कमी होऊ शकते.
- उत्पादन: उन्हाळी हंगामात हेक्टरमागे १०० ते १५० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
सुधारित जाती
घेवड्याच्या सुधारित जातींचा वापर केल्यास उत्पादन क्षमता वाढते आणि रोगप्रतिकारक क्षमता सुधारते. विविध हंगामांसाठी योग्य जातींची निवड केल्यास शेतकऱ्यांना चांगला फायदा मिळतो.
पुसा प्रगती
- वैशिष्ट्ये: पुसा प्रगती ही उंच वाढणारी आणि सरळ फुलधारणेची जात आहे. शेंगा मध्यम लांबीच्या आणि हिरव्या रंगाच्या असतात.
- वाढीचा कालावधी: ७० ते ८० दिवसांत फळ तयार होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे २०० ते २५० क्विंटल उत्पादन मिळते.
अर्का सुहासिनी
- वैशिष्ट्ये: ही संकरीत जात अधिक उत्पादन देणारी आहे. शेंगा लांबट आणि आकर्षक हिरव्या रंगाच्या असतात.
- वाढीचा कालावधी: ६५ ते ७५ दिवसांत शेंगांची तोडणी सुरू होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे २५० ते ३०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
पुसा नावबहार
- वैशिष्ट्ये: ही जात उन्हाळी आणि खरीप हंगामासाठी उपयुक्त आहे. शेंगा कोवळ्या हिरव्या रंगाच्या आणि मध्यम लांबीच्या असतात.
- वाढीचा कालावधी: ८० ते ९० दिवसांत तयार होते.
- उत्पादन क्षमता: हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल उत्पादन मिळते.
स्थानिक आणि संकरीत जाती
- स्थानिक जाती: स्थानिक जातींची निवड केल्यास पिकाची गुणवत्ता आणि बाजारपेठेतील मागणी पूर्ण होते. उदाहरणार्थ, ‘राजमा गुलाबी’ ही जात प्रचलित आहे.
- संकरीत जाती: संकरीत जातींमध्ये ‘पुसा हायब्रिड १’ आणि ‘अर्का समृद्धी’ या जाती लोकप्रिय आहेत. या जाती अधिक उत्पादन आणि रोगप्रतिकारक क्षमता देतात.
बियाणे प्रमाण आणि निवड
घेवड्याच्या पिकासाठी योग्य बियाणे निवडणे आणि पेरणीपूर्व प्रक्रिया करणे महत्त्वाचे आहे. गुणवत्तापूर्ण बियाण्यांचा वापर केल्यास उगवण दर वाढतो आणि उत्पादनात सुधारणा होते.
बियाणे प्रमाण
- प्रमाण: घेवड्याच्या पिकासाठी प्रति हेक्टर २० ते २५ किलो बियाणे पुरेसे असते.
- बियाणे प्रक्रिया: बियाण्यांना पेरणीपूर्वी रायझोबियम किंवा पीएसबी जिवाणूंच्या मिश्रणाने प्रक्रिया करावी. प्रति किलो बियाण्यास २५० ग्रॅम रायझोबियम पावडर वापरावी, ज्यामुळे नत्राचे शोषण अधिक होते.
- बियाणे उगवण चाचणी: बियाण्यांची उगवण चाचणी पेरणीपूर्वी करावी. साधारणतः ८५% किंवा त्याहून जास्त उगवण क्षमता असणारी बियाणे निवडावीत.
- बियाण्यांची साठवण: बियाणे कोरड्या आणि हवेशीर ठिकाणी साठवावीत. ओलसर ठिकाणी ठेवल्यास बियाण्यांची उगवण क्षमता कमी होऊ शकते.
बियाण्यांची निवड
- सुधारित वाण: संकरीत आणि सुधारित वाण वापरल्यास अधिक उत्पादन मिळते. ‘पुसा प्रगती’ आणि ‘अर्का सुहासिनी’ या वाणांची निवड फायदेशीर ठरते.
- बियाणे प्रक्रिया: पेरणीपूर्वी बियाण्यांना थायरम किंवा कॅप्टन पावडरने प्रक्रिया करावी. प्रति किलो बियाण्यास २ ते ३ ग्रॅम पावडर वापरल्यास बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
- उगवण प्रक्रिया: बियाण्यांना पेरण्यापूर्वी १२ ते २४ तास पाण्यात भिजवून ठेवावे. यामुळे उगवण दर सुधारतो आणि बियाण्यांचा उगवण कालावधी कमी होतो.
पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धती
घेवड्याच्या पिकासाठी योग्य पूर्वमशागत आणि लागवड पद्धतींचे पालन केल्यास उत्पादनात वाढ होते. जमिनीची तयारी, खतांचा वापर, आणि योग्य लागवड पद्धती यावर उत्पादनाची गुणवत्ता अवलंबून असते.
जमिनीची तयारी
- नांगरणी: जमिनीची उभी आणि आडवी नांगरणी करून माती भुसभुशीत करावी. नांगरणीमुळे मातीतील ढेकळे तुटतात आणि मातीचा पोत सुधारतो.
- कुळवणी: नांगरणी झाल्यानंतर दोन ते तीन कुळवाच्या पाळ्या देऊन जमिनीची भुसभुशीतता वाढवावी. कुळवणीमुळे माती मोकळी होते आणि मुळांना ऑक्सिजनची उपलब्धता वाढते.
- सेंद्रिय खतांचा वापर: जमिनीत २० ते २५ टन शेणखत मिसळल्यास मातीची सुपीकता वाढते आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता सुधारते.
लागवड पद्धती
- गादी वाफा पद्धत: गादी वाफा तयार करण्यासाठी १ मीटर रुंद, ३ मीटर लांब, आणि २० सेंमी उंच वाफा तयार करावा. वाफ्यात ढेकळे काढून टाकावीत. गादी वाफा पद्धतीने लागवड केल्यास मुळांना पोषणतत्त्वे अधिक मिळतात.
- सपाट वाफा पद्धत: सपाट वाफा तयार करण्यासाठी ६० ते ७५ सेंमी अंतरावर ओळी तयार कराव्यात. या पद्धतीने लागवड केल्यास पाणी साचण्याची शक्यता कमी होते.
- बी पेरणी: बियाणे पेरताना ३० ते ४५ सेंमी अंतरावर बी पेरावे. बी पेरल्यानंतर हलकी मातीच्या थराने झाकून टाकावे. पेरणीनंतर लगेच पाणी द्यावे.
- रोपे तयार करणे: बियाण्यांची पेरणी रोपवाटिकेत केली जाते. रोपे साधारणतः ३० ते ४० दिवसांत लागवडीस तयार होतात. रोपांची उंची १० ते १५ सेंमी असावी.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
घेवड्याच्या पिकाच्या वाढीसाठी योग्य खते आणि पाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे. पोषणतत्त्वांचा पुरेसा वापर केल्यास पिकाची गुणवत्ता सुधारते आणि उत्पादनात वाढ होते.
खते व्यवस्थापन
- सेंद्रिय खते: जमीन तयार करताना हेक्टरी २० ते २५ टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळावे. सेंद्रिय खतामुळे मातीची सुपीकता वाढते आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता सुधारते.
- रासायनिक खते: घेवड्याच्या पिकासाठी नत्र, स्फुरद, आणि पालाश यांची योग्य मात्रा आवश्यक असते.
- नत्र: ५० किलो नत्र प्रति हेक्टर पेरणीपूर्वी द्यावे. नत्रामुळे पिकाची वाढ जलद होते.
- स्फुरद: ६० किलो स्फुरद प्रति हेक्टर जमिनीत मिसळावे. स्फुरद मुळांच्या मजबुतीसाठी उपयुक्त आहे.
- पालाश: ४० किलो पालाश प्रति हेक्टर लागवडीपूर्वी द्यावे. पालाशामुळे फुलधारणे आणि फळधारणेची क्षमता वाढते.
- वरखत देणे: नत्राचे दोन हप्ते पेरणीनंतर ३० आणि ६० दिवसांनी द्यावेत. यामुळे पिकाची वाढ सुधारते आणि पोषणतत्त्वांची कमतरता भासणार नाही.
जैविक खतांचा वापर
- वर्मी कंपोस्ट: वर्मी कंपोस्टचा वापर केल्यास मातीतील सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते आणि पोषणतत्त्वांची उपलब्धता वाढते. प्रति हेक्टर २ ते ३ टन वर्मी कंपोस्ट द्यावे.
- जैविक मिश्रण: रायझोबियम किंवा पीएसबी जिवाणूंच्या मिश्रणाचा वापर मुळांना अधिक नत्र आणि फॉस्फरस मिळविण्यास मदत करतो, ज्यामुळे पिकाची वाढ चांगली होते.
पाणी व्यवस्थापन
- सिंचन पद्धती: ड्रिप सिंचन पद्धती वापरल्यास पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि मुळांना योग्य प्रमाणात पाणी मिळते.
- पाणी पाळ्या: खरीप हंगामात १० ते १२ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे, तर उन्हाळी हंगामात ५ ते ७ दिवसांच्या अंतराने पाणी देणे आवश्यक आहे.
- ओलावा टिकवणे: मातीतील ओलावा टिकवण्यासाठी मल्चिंग पद्धती वापरावी. प्लास्टिक मल्चिंग किंवा गवताचा वापर केल्यास पाण्याचे नुकसान कमी होते.
- सुकवणे: काढणीपूर्वी २ ते ३ आठवड्यांपूर्वी पाणी देणे बंद करावे. यामुळे फळांची गुणवत्ता सुधारते.
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण
आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण हे घेवड्याच्या पिकाच्या वाढीसाठी आणि उत्पादनाच्या गुणवत्तेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
आंतरमशागत
- खुरपणी: पेरणीनंतर २ ते ३ आठवड्यांनी पहिली खुरपणी करावी. खुरपणीमुळे माती हलकी होते आणि मुळांना ऑक्सिजनची उपलब्धता वाढते.
- विरळणी: पेरणीनंतर १५ दिवसांनी विरळणी करावी. जोमदार आणि निरोगी रोपांची निवड करून कमजोर रोपांना काढून टाकावे. यामुळे पिकाची गुणवत्ता सुधारते.
- मांडव पद्धत: घेवड्याच्या वेलांना आधार देण्यासाठी मांडव तयार करावा. बांबू किंवा लोखंडी तारांचा वापर करून मांडव तयार केल्यास फळांची गुणवत्ता आणि उत्पादन सुधारते.
तण नियंत्रण
- तणनाशकांचा वापर: तणांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी तणनाशकांचा वापर करावा. पेंडीमेथालिन किंवा ऑक्सिफ्लॉरफेन यांसारखी तणनाशके प्रभावी ठरतात.
- मल्चिंग पद्धत: प्लास्टिक मल्चिंग किंवा जैविक मल्चिंग केल्यास तणांचे प्रमाण कमी होते आणि मुळांना पोषणतत्त्वे अधिक मिळतात.
- सेंद्रिय तण नियंत्रण: सेंद्रिय पद्धतीने तण काढण्यासाठी नियमित खुरपणी आणि विरळणी करावी. यामुळे मातीतील सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते आणि पिकाची गुणवत्ता सुधारते.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
घेवड्याच्या पिकावर विविध रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे उत्पादनात घट होते. योग्य नियंत्रण पद्धती आणि फवारणींचा वापर करून पिकाचे संरक्षण करता येते.
प्रमुख रोग
- करपा रोग (Anthracnose): हा बुरशीजन्य रोग असून, पानांवर लहान गोलाकार तपकिरी ठिपके दिसतात. रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यास पानांच्या कडा वाळतात आणि पान गळून पडतात.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २५ ग्रॅम मॅन्कोझेब किंवा ३० ग्रॅम कॉपर ऑक्सिक्लोराईड मिसळून फवारणी करावी. फवारणी दर १० ते १२ दिवसांच्या अंतराने करावी.
- भुरी रोग (Powdery Mildew): या रोगामुळे पानांवर पांढरे चूर्णासारखे डाग दिसतात. पानांचे कडक होऊन वाळण्याची शक्यता असते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २० ग्रॅम सल्फर पावडर मिसळून फवारणी करावी. रोगाचा प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी फवारणी दर १५ दिवसांनी करावी.
- मर रोग (Root Rot): हा बुरशीजन्य रोग असून, मुळांच्या जवळील भाग कुजतो. झाडांची वाढ थांबते आणि पिक मरते.
- उपाय: बियाण्यांना पेरणीपूर्वी २ ते ३ ग्रॅम थायरम पावडरने प्रक्रिया करावी. रोगग्रस्त झाडे काढून नष्ट करावीत आणि जमिनीत तांब्याच्या द्रावणाचे मिश्रण ओतावे.
प्रमुख कीड
- मावा (Aphids): मावा कीड पानांचा रस शोषून पिकाची वाढ थांबवते. माव्याच्या प्रादुर्भावामुळे पानांवर चिकट पदार्थ तयार होतो.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली मोनोक्रोटोफॉस किंवा डायमेथोएट मिसळून फवारणी करावी. फवारणी दर १५ दिवसांनी करावी.
- फुलकिडे (Thrips): फुलकिडे पानांचा रस शोषतात, ज्यामुळे पानांवर पांढरे ठिपके दिसतात. प्रादुर्भाव झाल्यास पाने कुरतडली जातात आणि झाडांची वाढ कमी होते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली मिथिलडिमेटॉन मिसळून फवारणी करावी.
- शेंडेअळी (Pod Borer): शेंडेअळी फुलांचा आणि शेंगांचा रस शोषते, ज्यामुळे शेंगांचे नुकसान होते.
- उपाय: १० लिटर पाण्यात २ मिली क्विनॉलफॉस मिसळून फवारणी करावी. प्रादुर्भाव झाल्यास नियमित फवारणी करणे आवश्यक आहे.
काढणी आणि उत्पादन
योग्य काढणी पद्धतींचा अवलंब केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते आणि बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो. काढणीची योग्य वेळ आणि प्रक्रिया ठरवणे महत्त्वाचे आहे.
काढणीची योग्य वेळ
- काढणीची वेळ: घेवड्याच्या शेंगा कोवळ्या आणि पूर्ण विकसित झाल्यावर काढणी करावी. साधारणतः पेरणीनंतर ६० ते ९० दिवसांत काढणीस तयार होतात.
- काढणीची पद्धत: शेंगांचा देठ हाताने किंवा कात्रीच्या साहाय्याने कापावा. शेंगा काढताना झाडांची फांदी तुटणार नाही याची काळजी घ्यावी.
- काढणीचे अंतर: नियमितपणे दर ३ ते ५ दिवसांनी काढणी करावी, ज्यामुळे शेंगांची गुणवत्ता टिकून राहते आणि नवीन शेंगा तयार होतात.
उत्पादन क्षमता आणि प्रतवारी
- उत्पादन क्षमता: घेवड्याच्या पिकाचे उत्पादन हंगामानुसार बदलते. खरीप हंगामात हेक्टरमागे १५० ते २०० क्विंटल, तर रब्बी हंगामात २०० ते २५० क्विंटल उत्पादन मिळू शकते.
- प्रतवारी: काढणीनंतर शेंगांची प्रतवारी करावी. आकार, रंग, आणि कोवळेपणानुसार प्रतवारी केल्यास बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो.
- विक्री आणि वितरण: प्रतवारी केलेल्या शेंगा थेट बाजारात विक्रीसाठी पाठवाव्यात किंवा शीतगृहात साठवाव्यात. निर्यात करण्यासाठी योग्य प्रक्रिया आणि पॅकेजिंग वापरावे.
संदर्भ सूची
- क्रॉपटॉक्स – घेवडा लागवड मार्गदर्शन
https://croptalks.com/rajma-beans-farming/ - सकाळ अॅग्रोवन – घेवडा लागवड फायदे
https://www.esakal.com/agro/farming-advantage-four-seasons-year-265862