हॉकी हा एक जलदगती, कौशल्यपूर्ण आणि सामूहिक क्रीडा प्रकार आहे. या खेळात दोन संघ एकमेकांविरुद्ध खेळतात आणि स्टिकच्या सहाय्याने चेंडूला नियंत्रित करून प्रतिस्पर्धी संघाच्या गोलमध्ये चेंडू घालण्याचा प्रयत्न करतात. हा खेळ मुख्यतः मैदानी पातळीवर (Field Hockey) आणि बर्फावर (Ice Hockey) खेळला जातो, परंतु इतरही प्रकार उपलब्ध आहेत.
हॉकीमध्ये खेळाडूंचा समन्वय, सहकार्य, गती, चपळता आणि रणनीती महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या खेळात एकूण ११ खेळाडूंचा संघ असतो, ज्यामध्ये एक गोलरक्षक (Goalkeeper) असतो. हा खेळ केवळ शारीरिकदृष्ट्या नव्हे तर मानसिकदृष्ट्याही खेळाडूंना तितकाच सजग ठेवतो.
हॉकीचा परिचय
हॉकीचा इतिहास आणि उगम
हॉकीच्या इतिहासाकडे पाहिल्यास असे दिसून येते की हा खेळ प्राचीन काळापासून विविध स्वरूपात खेळला जात होता. इ.स.पूर्व २००० सालच्या इजिप्तमधील भित्तिचित्रांमध्ये हॉकीसारख्या खेळाचे दृश्य सापडते. तसेच ग्रीक आणि रोमन संस्कृतीमध्येही हॉकीसदृश खेळ अस्तित्वात होते.
आधुनिक हॉकीचा उगम इंग्लंडमध्ये झाला, जेथे १८व्या शतकात शाळांमध्ये हा खेळ खेळला जाऊ लागला. इंग्लंडमधील सार्वजनिक शाळांमधून हॉकी खेळाची मूळ रूपरेषा निश्चित करण्यात आली. १८८६ साली हॉकी असोसिएशन ची स्थापना इंग्लंडमध्ये झाली आणि तेव्हापासून खेळ अधिक संघटितपणे खेळला जाऊ लागला.
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर, १९०८ मध्ये हॉकी प्रथमच ऑलिंपिक स्पर्धेमध्ये सामील झाला. त्यानंतर १९२८ साली भारताने पहिल्यांदा ऑलिंपिकमध्ये सहभागी होऊन हॉकीत सुवर्णपदक मिळवले आणि भारतात या खेळाला विशेष स्थान मिळाले.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील महत्त्व
हॉकी हा खेळ आज जगभरात विविध देशांमध्ये खेळला जातो आणि अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये त्याचा समावेश असतो. FIH (International Hockey Federation) ही आंतरराष्ट्रीय संस्था हॉकीच्या सर्व प्रमुख स्पर्धांचे आयोजन करते.
ऑलिंपिक, हॉकी विश्वचषक, चॅम्पियन्स ट्रॉफी, FIH प्रो लीग यांसारख्या स्पर्धांमुळे हॉकीला आंतरराष्ट्रीय महत्त्व प्राप्त झाले आहे. विशेषतः भारत, नेदरलँड्स, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी, बेल्जियम आणि अर्जेंटिना यांसारख्या देशांमध्ये हा खेळ अत्यंत लोकप्रिय आहे.
हॉकीचे प्रकार
फील्ड हॉकी
फील्ड हॉकी म्हणजेच मैदानी हॉकी हा या खेळाचा सर्वाधिक प्रसिद्ध आणि पारंपरिक प्रकार आहे. हा प्रकार प्रामुख्याने गवताच्या अथवा कृत्रिम मैदानावर खेळला जातो. फील्ड हॉकीमध्ये प्रत्येकी ११ खेळाडूंचे दोन संघ असतात. खेळाचे एकूण कालावधी ६० मिनिटांचा असतो, जो १५ मिनिटांचे ४ क्वॉर्टरमध्ये विभागला जातो.
फील्ड हॉकीत चेंडू (ball) हा प्लॅस्टिकचा बनवलेला असतो आणि खेळाडू स्टिकच्या सहाय्याने तो चेंडू प्रतिस्पर्ध्याच्या गोलमध्ये घालण्याचा प्रयत्न करतात.
आइस हॉकी
आइस हॉकी हा खेळ बर्फाच्या मैदानावर खेळला जातो आणि मुख्यतः युरोप, कॅनडा, अमेरिका अशा थंड हवामान असलेल्या देशांमध्ये लोकप्रिय आहे. आइस हॉकीमध्ये खेळाडू स्केट्सच्या सहाय्याने बर्फावर滑तात आणि पक (puck) नावाच्या वस्तूला स्टिकने मारून प्रतिस्पर्ध्याच्या गोलमध्ये टाकण्याचा प्रयत्न करतात.
हा खेळ वेगाने खेळला जातो आणि खूप शारीरिक सामर्थ्याची आवश्यकता असते. आइस हॉकीमध्ये देखील संघात ६ खेळाडू असतात.
रोलर हॉकी
रोलर हॉकी हा एक प्रकार आहे ज्यामध्ये खेळाडू रोलर स्केट्स घालून खेळतात. हा प्रकार मुख्यतः बंदिस्त पटांगणात (indoor rink) खेळला जातो. रोलर हॉकीमध्ये चेंडू किंवा पक वापरला जातो आणि विशेषतः लहान गटांमध्ये किंवा शाळांमध्ये हा प्रकार अधिक पाहायला मिळतो.
इनलाइन हॉकी
इनलाइन हॉकी हा रोलर हॉकीचाच एक प्रकार असून, त्यात इनलाइन स्केट्स वापरल्या जातात. हा प्रकार आइस हॉकीशी मिळताजुळता असून, यामध्येही पक वापरला जातो. इनलाइन हॉकीचा वेग अधिक असतो आणि तो खास प्रकारच्या गुळगुळीत जमिनीवर खेळला जातो.
हॉकीचे इतर प्रकार
हॉकीच्या विविध प्रकारांमध्ये काही पारंपरिक किंवा स्थानिक स्वरूपात देखील खेळले जाणारे प्रकार आहेत. उदाहरणार्थ:
- फ्लोअर हॉकी: बंदिस्त हॉलमध्ये प्लास्टिक स्टिक व हलका चेंडू वापरून खेळला जाणारा प्रकार.
- स्ट्रीट हॉकी: बाहेर रस्त्यावर किंवा मैदानी परिसरात खेळला जाणारा हॉकीचा प्रकार.
- स्नो हॉकी: बर्फाळ जागी उघड्यावर खेळला जाणारा एक साधा आणि मजेदार प्रकार.
हॉकीचे नियम आणि स्वरूप
खेळाचे मैदान
फील्ड हॉकीचे मैदान हे आयताकृती असते. त्याची लांबी सुमारे ९१.४ मीटर आणि रुंदी ५५ मीटर असते. मैदानाच्या दोन्ही टोकांना गोलपोस्ट असतो, जो ३.६६ मीटर रूंद आणि २.१४ मीटर उंच असतो. गोल क्षेत्राभोवती एक १६ यार्डचा अर्धवर्तुळाकार क्षेत्र असतो, ज्याला ‘शूटिंग सर्कल’ किंवा ‘डी’ असे म्हटले जाते.
मैदानावर मध्यरेषा (centre line), २३ मीटर रेषा (attacking lines) आणि साइड लाईन्स असतात. मैदान कृत्रिम गवताने किंवा नैसर्गिक गवताने बनवलेले असते.
खेळाच्या उपकरणांची माहिती
हॉकी स्टिक
हॉकी स्टिक हा खेळातील सर्वात महत्त्वाचा साधन आहे. ती साधारणतः लाकूड, फायबरग्लास, कार्बन फायबर किंवा कंपोझिट मटेरियलपासून बनवलेली असते. स्टिकची लांबी सरासरी ८० ते ९० सेमी असते आणि ती एकाच बाजूने वाकलेली असते, ज्याचा वापर चेंडू नियंत्रित करण्यासाठी केला जातो.
चेंडू
फील्ड हॉकीचा चेंडू प्लास्टिकपासून बनवलेला असतो आणि त्यावर खवखवलेली रचना (dimpled surface) असते, जेणेकरून कृत्रिम मैदानावर तो नीट फिरेल. चेंडूचा व्यास सुमारे ७.५ सेंमी असतो आणि वजन १५६ ते १६३ ग्रॅम दरम्यान असतो.
संरक्षक साधने
खेळादरम्यान अपघात टाळण्यासाठी खेळाडूंनी काही संरक्षक साधनांचा वापर करणे आवश्यक असते:
- माउथ गार्ड (दातांचे रक्षण)
- शिन गार्ड (पायाचे संरक्षण)
- हातमोजे
- गोलरक्षकासाठी विशेष उपकरणे – हेल्मेट, पॅड, चेस्ट गार्ड इत्यादी
खेळाचे वेळापत्रक आणि कालावधी
आधुनिक फील्ड हॉकीमध्ये खेळ ४ क्वॉर्टरमध्ये, प्रत्येकी १५ मिनिटांचे, असा विभागलेला असतो. मधल्या दोन क्वॉर्टरमध्ये २ मिनिटांचा विश्रांती कालावधी असतो, तर दुसऱ्या आणि तिसऱ्या क्वॉर्टरमध्ये म्हणजेच हाफ टाइमला ५ ते १० मिनिटांची विश्रांती दिली जाते.
सामन्याचा कालावधी संपल्यानंतर दोन्ही संघांचे स्कोअर समान असतील, तर सामना ड्रॉ घोषित केला जातो किंवा टाय-ब्रेक पद्धतीने निकाल लावला जातो (विशेषतः नॉकआउट सामन्यांमध्ये).
गुणपद्धती आणि निर्णय प्रणाली
प्रत्येक गोलसाठी १ गुण दिला जातो. निर्णय प्रक्रियेसाठी पंच (umpire) मैदानावर उपस्थित असतात. आधुनिक हॉकीत व्हिडीओ रिव्ह्यू सिस्टमचा वापर देखील केला जातो. काही सामन्यांमध्ये डीआरएस (Decision Review System) सारखी प्रणाली वापरून संघ आपल्या निर्णयाचे पुनरावलोकन मागू शकतो.
खेळाडूंची भूमिका आणि संघरचना
प्रत्येक खेळाडूची भूमिका
प्रत्येक संघात ११ खेळाडू असतात, त्यामध्ये एक गोलरक्षक आणि दहा फील्ड खेळाडू असतात. प्रत्येकाची वेगळी भूमिका असते:
गोलरक्षक (Goalkeeper)
गोलरक्षकाची मुख्य जबाबदारी म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याच्या चेंडूला गोलमध्ये जाण्यापासून रोखणे. त्यासाठी तो विशेष संरक्षक उपकरणे वापरतो आणि विशिष्ट नियमांच्या अंतर्गत त्याला हाताने चेंडू अडवण्याची परवानगी असते.
बचावपटू (Defenders)
बचावपटू संघाच्या मागच्या बाजूस खेळतात. त्यांचा उद्देश प्रतिस्पर्धी संघाच्या आघाडीवर नियंत्रण ठेवणे आणि गोलरक्षकाला मदत करणे असतो. ते चेंडू अडवतात, टॅकल करतात आणि संघाला उलट हल्ल्याची संधी मिळवून देतात.
मधल्या पट्टीतील खेळाडू (Midfielders)
हे खेळाडू बचाव आणि हल्ला यामध्ये समतोल साधतात. त्यांना चेंडूवर नियंत्रण ठेवून खेळाचे नेतृत्व करावे लागते. ते संघाला संधी निर्माण करून देतात आणि पाठीमागून बचावातही मदत करतात.
आघाडीचे खेळाडू (Forwards)
हल्लेखोर खेळाडूंचे उद्दिष्ट म्हणजे शक्य तितक्या जास्त गोल करण्याचा प्रयत्न. त्यांना वेग, कौशल्य आणि वेळेची अचूकता आवश्यक असते. तेच अनेकदा सामन्याचे नायक ठरतात.
संघाचा आकार
अधिकृत सामन्यात प्रत्येक संघात ११ खेळाडू मैदानावर असतात. त्याशिवाय ५ ते ७ राखीव खेळाडू असतात, जे गरजेनुसार बदलता येतात. हॉकीमध्ये “रोलिंग सब्स्टिट्यूशन” पद्धतीने खेळाडू अनेक वेळा बदलता येतात.
कर्णधार व प्रशिक्षक यांची भूमिका
कर्णधार हा संघाचा नेता असतो. तो पंचांशी संवाद साधतो, संघाचे मनोबल उंचावतो आणि रणनीतीची अंमलबजावणी करतो.
प्रशिक्षक (Coach) हा संघाच्या प्रशिक्षणाचा प्रमुख असतो. तो सामन्यापूर्वी आणि सामन्यादरम्यान रणनीती ठरवतो, खेळाडूंना मार्गदर्शन करतो आणि संघातील समन्वय राखतो.
भारतातील हॉकीचा इतिहास
हॉकीचा भारतातील प्रवेश
हॉकीचा भारतात प्रवेश इंग्रजांच्या काळात झाला. ब्रिटिश सैन्याने हा खेळ भारतात आणला आणि सुरुवातीला तो केवळ ब्रिटिश अधिकाऱ्यांमध्येच खेळला जात होता. परंतु कालांतराने भारतीय युवकांनीही या खेळात रस दाखवायला सुरुवात केली.
इ.स. १८८५ साली कोलकातामध्ये भारतातील पहिले अधिकृत हॉकी क्लब स्थापन झाले. त्यानंतर मुंबई, पुणे, दिल्ली या ठिकाणीही हॉकी क्लब्स निर्माण झाले. या काळात स्थानिक पातळीवर भरपूर हॉकी स्पर्धा आयोजित केल्या जात होत्या.
भारतातील पहिली हॉकी संघटना
इ.स. १९२५ मध्ये इंडियन हॉकी फेडरेशन (IHF) ची स्थापना झाली. ही भारतातील पहिली अधिकृत हॉकी संघटना होती. या संघटनेने देशभरातील हॉकी संघटनांना एकत्र आणून राष्ट्रीय पातळीवरील स्पर्धांचे आयोजन सुरू केले. त्याच वर्षी भारताचा पहिला आंतरराष्ट्रीय दौरा न्यूझीलंडला झाला होता. त्या दौऱ्यात भारताने उत्कृष्ट कामगिरी करत २१ पैकी १८ सामने जिंकले.
ऑलिंपिकमधील प्रारंभ
भारताने पहिल्यांदा हॉकीमध्ये ऑलिंपिकमध्ये सहभाग घेतला तो १९२८ मध्ये ऍम्स्टर्डॅम ऑलिंपिकमध्ये. या स्पर्धेमध्ये भारताने सुवर्णपदक मिळवले आणि त्यानंतर हॉकी हा भारताचा अभिमानाचा खेळ ठरला.
भारतीय संघाची कामगिरी इतकी प्रभावी होती की पुढील अनेक वर्षे भारत ऑलिंपिक हॉकी स्पर्धांमध्ये अजिंक्य राहिला. याच काळात हॉकी भारतात एक राष्ट्रव्यापी क्रीडा प्रकार म्हणून विकसित झाला.
हॉकीच्या लोकप्रियतेचा विस्तार
१९३० व ४० च्या दशकात हॉकीने संपूर्ण भारतभरात खूप लोकप्रियता मिळवली. शाळा, महाविद्यालये आणि संस्थांमध्ये हॉकीचे सामने भरू लागले. सेना, पोलीस दल आणि रेल्वे विभागातही हॉकीचे संघ तयार करण्यात आले. हॉकी हा खेळ ग्रामीण आणि शहरी भागातही खेळला जाऊ लागला.
भारतीय हॉकीचे सुवर्णयुग
१९२८ ते १९५६: सुवर्ण स्पर्धांची मालिका
भारतीय हॉकीचा सुवर्णकाळ म्हणजे १९२८ ते १९५६ हा कालखंड. या कालावधीत भारताने सलग ६ ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये सुवर्णपदके पटकावली. या दरम्यान भारताने एकही ऑलिंपिक सामना हरवला नाही.
- १९२८ ऍम्स्टर्डॅम – सुवर्ण पदक
- १९३२ लॉस एंजेलिस – सुवर्ण पदक
- १९३६ बर्लिन – सुवर्ण पदक
- १९४८ लंडन – स्वातंत्र्योत्तर काळातील पहिले सुवर्ण पदक
- १९५२ हेलसिंकी – सुवर्ण पदक
- १९५६ मेलबर्न – सुवर्ण पदक
या स्पर्धांमध्ये भारताची कामगिरी इतकी प्रभावी होती की भारताने अनेक सामन्यांमध्ये प्रतिस्पर्ध्यांना एकही गोल करू दिला नाही.
महान खेळाडूंचे योगदान
या सुवर्णयुगात भारताला अनेक महान हॉकीपटू लाभले. त्यापैकी काहींचा उल्लेख खाली करण्यात आला आहे:
- ध्यानचंद – हॉकीचे जादूगार मानले जाणारे ध्यानचंद यांचे योगदान भारतीय हॉकीसाठी अमूल्य आहे. त्यांच्या खेळातील कौशल्यामुळे ते आजही जागतिक स्तरावर आदराने ओळखले जातात.
- किशन लाल, बलबीर सिंग (सीनियर), लेस्ली क्लॉडियस, के.डी. सिंग बाबू – हे सर्व खेळाडू भारताच्या विजयात मोलाची भूमिका बजावणारे होते.
स्वातंत्र्योत्तर काळात भारताची भूमिका
१९४७ साली भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही हॉकीच्या क्षेत्रात भारताची सत्ता टिकून राहिली. १९४८ मध्ये लंडन ऑलिंपिकमध्ये भारताने पाकिस्तानला अंतिम सामन्यात हरवून सुवर्णपदक मिळवले. हा विजय राष्ट्रीय अभिमानाचा क्षण ठरला.
१९५२ आणि १९५६ च्या ऑलिंपिकमध्येही भारताने अजिंक्य कामगिरी कायम ठेवली. या काळात हॉकी हा खेळ भारतात ‘राष्ट्रीय खेळ’ म्हणून ओळखला जाऊ लागला.
महान भारतीय हॉकीपटू
ध्यानचंद – हॉकीचा जादूगार
मेजर ध्यानचंद हे भारतीय हॉकीच्या इतिहासातील सर्वात प्रसिद्ध आणि पूजनीय खेळाडू मानले जातात. त्यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १९०५ रोजी उत्तर प्रदेशातील प्रयागराज येथे झाला. ते भारतीय सैन्यात होते आणि त्यांनी सैन्यसेवेत असताना हॉकी खेळण्यास सुरुवात केली.
त्यांची चेंडूवरील पकड, वेग आणि गोल करण्याची क्षमता अफलातून होती. १९२८, १९३२ आणि १९३६ च्या ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये त्यांनी भारताचे नेतृत्व करताना अत्यंत प्रभावी कामगिरी केली. विशेषतः १९३६च्या बर्लिन ऑलिंपिकमध्ये, त्यांनी अंतिम सामन्यात जर्मनीविरुद्ध ६ गोल केले.
त्यांचा वाढदिवस २९ ऑगस्ट हा भारतात राष्ट्रीय क्रीडा दिन म्हणून साजरा केला जातो.
बलबीर सिंग सीनियर
बलबीर सिंग (सीनियर) हे भारताच्या स्वातंत्र्योत्तर हॉकी यशाचे एक महत्त्वाचे आधारस्तंभ होते. त्यांनी १९४८, १९५२ व १९५६ या ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये भारताला सुवर्ण पदके मिळवून दिली.
१९५२ मध्ये फिनलँडमध्ये झालेल्या ऑलिंपिकमध्ये त्यांनी अंतिम सामन्यात नेदरलँड्सविरुद्ध ५ गोल केले, हा विक्रम आजही टिकून आहे.
त्यांना ‘पद्मश्री’ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते.
के. डी. सिंग बाबू
कुनवर दिग्विजय सिंह, प्रसिद्ध नाव के.डी. सिंग बाबू, हे एक उत्कृष्ट मिडफिल्ड खेळाडू होते. त्यांनी भारतासाठी १९४८ आणि १९५२ ऑलिंपिकमध्ये खेळले आणि संघाचे नेतृत्वही केले.
त्यांचा खेळातील दृष्टीकोन, चेंडूवरचा नियंत्रण आणि संघनियोजन कौशल्य अद्वितीय होते. लखनौमधील बाबू स्टेडियम त्यांच्याच सन्मानार्थ नाव दिले गेले आहे.
लेस्ली क्लॉडियस
लेस्ली क्लॉडियस हे भारताचे पहिले असे खेळाडू होते ज्यांनी चार ऑलिंपिक पदके जिंकली – तीन सुवर्ण आणि एक रौप्य. त्यांचे संघनायन कौशल्य, डिफेन्समध्ये अचूकता आणि मैदानावरील नेतृत्वगुण त्यांच्या कारकिर्दीची वैशिष्ट्ये होती.
भारतीय महिलांची हॉकीतील वाटचाल
प्रारंभ आणि सुरुवातीचा संघर्ष
भारतातील महिला हॉकीचा आरंभ १९७०च्या दशकात झाला. पुरुष हॉकीपेक्षा महिला हॉकीला संधी आणि संसाधने कमी होती. त्यामुळे त्यांना राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पोहोचण्यासाठी अनेक अडथळे पार करावे लागले.
१९७४ साली पहिल्यांदा भारतीय महिला संघाने आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत सहभाग घेतला. सुरुवातीस सुविधा, प्रशिक्षक, आर्थिक मदत या सर्व बाबतीत मर्यादा होत्या, पण भारतीय महिला खेळाडूंनी प्रामाणिक प्रयत्नांनी संधी निर्माण केली.
महिला हॉकीचे महत्त्वाचे टप्पे
१९७८ – महिला जागतिक चषक
भारताने १९७८ साली आपला पहिला महिला हॉकी विश्वचषक स्पर्धेत सहभाग घेतला. जरी फारसे यश मिळाले नाही, तरी या स्पर्धेने महिला संघाला जागतिक स्तरावर ओळख मिळवून दिली.
२००२ – राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धा (Commonwealth Games)
२००२ मध्ये इंग्लंडमध्ये झालेल्या राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत भारताने सुवर्णपदक जिंकले. ही भारतीय महिला हॉकीसाठी ऐतिहासिक कामगिरी होती. या स्पर्धेतील विजयावर आधारित ‘चक दे! इंडिया’ हा बॉलिवूड चित्रपट देखील नंतर प्रदर्शित झाला.
आधुनिक काळातील महिला संघ
अलीकडच्या काळात भारतीय महिला हॉकी संघाने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भक्कम स्थान निर्माण केले आहे. २०२० टोकियो ऑलिंपिकमध्ये, भारतीय महिला संघाने प्रथमच उपांत्य फेरी गाठली आणि चौथे स्थान मिळवले – ही ऐतिहासिक कामगिरी होती.
प्रमुख महिला खेळाडू
- राणी रामपाल – भारतीय महिला संघाच्या कर्णधार म्हणून त्यांनी संघाला अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये नेतृत्व दिले.
- सविता पुनिया – उत्कृष्ट गोलरक्षक म्हणून ओळखली जाते.
- वंदना कटारिया – भारताकडून सर्वाधिक गोल करणाऱ्या खेळाडूंमध्ये एक अग्रगण्य नाव.
हॉकीचे नियम आणि खेळपद्धती
मैदान व उपकरणे
हॉकीसाठीचे मैदान सुमारे ९१.४ मीटर लांब आणि ५५ मीटर रुंद असते. हे मैदान कृत्रिम गवताने तयार केलेले असते, जे खेळपट्टीवर चेंडूचा वेग आणि दिशा नियंत्रित ठेवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
मुख्य उपकरणे:
- हॉकी स्टिक: वाकडी टोक असलेली लाकडी किंवा फायबरची काठी.
- हॉकी बॉल: सुमारे १५६–१६३ ग्रॅम वजनाचा आणि २३ सें.मी. परिघाचा प्लास्टिक/फायबरचा गोळा.
- संरक्षक उपकरणे: खेळाडूंना गार्ड, हेल्मेट (गोलरक्षकाला), ग्लोव्हज इत्यादी वापरणे बंधनकारक आहे.
खेळाची रचना
- प्रत्येक संघात ११ खेळाडू असतात – यामध्ये एक गोलरक्षक आणि इतर १० आक्रमक/संरक्षक असतात.
- सामना ६० मिनिटांचा असतो. तो १५ मिनिटांच्या ४ सत्रांमध्ये विभागला जातो.
- प्रत्येक गोलसाठी १ गुण दिला जातो.
- सामना बरोबरीत राहिल्यास काही स्पर्धांमध्ये पेनल्टी शूट-आऊट घेतले जाते.
महत्त्वाचे नियम
डोंट्स:
- चेंडू फक्त हॉकी स्टिकच्या सपाट बाजूने खेळावा.
- हात, पाय अथवा शरीर वापरून चेंडू थांबवणे किंवा खेळणे नियमबाह्य आहे (फक्त गोलरक्षकाला यामध्ये विशेष परवानगी असते).
- प्रतिस्पर्ध्यावर हॉकी स्टिकने इजा होईल अशी कृती करू नये.
फाऊल्स:
- फूट फाऊल – चेंडू पायाने थांबवणे.
- स्टिक इन्फ्रिंजमेंट – स्टिक उंचावून धोकादायक पद्धतीने खेळणे.
- अॅडव्हांटेज रूल – काही वेळा रेफरी खेळ रोखत नाही, जेव्हा अडथळा असूनही खेळाचा लाभ दुसऱ्या संघाला होतो.
दंड व शिक्षा
- ग्रीन कार्ड – तोंडी इशारा; २ मिनिटे मैदानाबाहेर.
- यलो कार्ड – गंभीर फाऊल; ५ ते १० मिनिटांची विश्रांती.
- रेड कार्ड – गंभीर चुकीसाठी खेळातून कायमस्वरूपी बाहेर.
पेनल्टी कॉर्नर आणि पेनल्टी स्ट्रोक
- पेनल्टी कॉर्नर: अडथळा किंवा नियमभंग झाल्यास प्रतिस्पर्धी संघाला संधी मिळते गोल करण्यासाठी.
- पेनल्टी स्ट्रोक: गोल क्षेत्रात गंभीर फाऊल झाल्यास थेट गोल करण्याची संधी मिळते.
आंतरराष्ट्रीय हॉकी स्पर्धा आणि भारताची कामगिरी
ऑलिंपिक स्पर्धा
ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये भारताची हॉकी क्षेत्रातली कामगिरी लक्षणीय ठरली आहे. भारताने एकूण १२ पदके जिंकली आहेत:
- ८ सुवर्ण पदके
- १ रौप्य पदक
- ३ कांस्य पदके
विशेषतः १९२८ ते १९५६ या कालावधीत भारताने सलग ६ सुवर्ण पदके जिंकून जागतिक वर्चस्व निर्माण केले.
हॉकी विश्वचषक (Hockey World Cup)
हॉकी विश्वचषकाची सुरुवात १९७१ मध्ये झाली.
- भारताने १९७५ साली कुआलालंपूरमध्ये झालेल्या विश्वचषकात अजिंक्यपद मिळवले.
- या स्पर्धेत भारताने पाकिस्तानला अंतिम फेरीत २-१ ने पराभूत केले.
- २०२३ मध्ये ही स्पर्धा भुवनेश्वर आणि राउरकेला, भारतात पार पडली.
आशियाई क्रीडा स्पर्धा (Asian Games)
भारतातील हॉकी संघाने आशियाई क्रीडा स्पर्धांमध्येही चांगली कामगिरी केली आहे:
- भारताने अनेक वेळा सुवर्ण, रौप्य आणि कांस्य पदके जिंकली आहेत.
- १९६६, १९९८ व २०२३ या वर्षांत भारताने हॉकीमध्ये सुवर्ण पदक जिंकले.
चॅम्पियन्स ट्रॉफी आणि प्रो लीग
- चॅम्पियन्स ट्रॉफी – येथे भारताने २०१६ मध्ये रौप्य पदक पटकावले.
- FIH प्रो लीग – सध्या भारत पुरुष व महिला संघ दोघेही या लीगमध्ये भाग घेतात.
भारतीय हॉकीचे सुवर्णयुग
१९२८ ते १९५६: अविश्वसनीय वर्चस्व
भारतीय हॉकीचे सुवर्णयुग मानले जाते ते १९२८ ते १९५६ या काळातील. या काळात भारताने सलग सहा ऑलिंपिक सुवर्ण पदके पटकावली:
- १९२८ – अॅमस्टरडॅम
- १९३२ – लॉस एंजेलिस
- १९३६ – बर्लिन
- १९४८ – लंडन
- १९५२ – हेलसिंकी
- १९५६ – मेलबर्न
या काळात भारताचा संघ अविजय राहिला. अनेक सामने भारताने प्रतिस्पर्ध्यांना शून्यावर रोखत जिंकले.
प्रमुख वैशिष्ट्ये
- संघात ध्यानचंद, के.डी. सिंग बाबू, बलबीर सिंग सीनियर यांसारखे दिग्गज खेळाडू होते.
- भारताच्या शैलीत गती, तंत्र, नियंत्रण आणि अचूक पासिंग यांचा सुरेख संगम होता.
- त्या काळातील भारतीय संघाला “द अनबिटेबल्स” (अपराजेय) असेही म्हणत.
स्वातंत्र्योत्तर यश
- १९४८ लंडन ऑलिंपिक: स्वातंत्र्यानंतर भारताचे पहिले सुवर्णपदक. इंग्लंडला ४-० ने हरवून भारताने विजय साजरा केला.
- १९५६ मेलबर्न ऑलिंपिक: अंतिम सामन्यात पाकिस्तानला १-० ने हरवून सहावे सुवर्ण जिंकले.
घटक कारणे
या सुवर्णकाळाचे यश काही महत्त्वाच्या कारणांमुळे शक्य झाले:
- संघातील एकता आणि समर्पण.
- खेळाडूंचा नैसर्गिक कौशल्य आणि चिकाटी.
- ब्रिटिश राजवटीतील सैन्य व पोलिस दलांमधून मिळणारे प्रशिक्षण.
- देशासाठी खेळण्याची प्रेरणा आणि राष्ट्राभिमान.
हॉकीच्या पुनरुज्जीवनासाठी भारतातील प्रयत्न
हॉकी इंडिया आणि व्यवस्थापन
२००८ साली हॉकी इंडियाची स्थापना झाली. हे राष्ट्रीय संघाचे अधिकृत प्रशासकीय संस्थान आहे.
- हॉकी इंडियाने प्रशिक्षण शिबिरे, टॅलेंट स्काऊटिंग, आणि आंतरराष्ट्रीय सहभागावर भर दिला.
- प्रशिक्षक, पोषणतज्ञ, आणि मानसशास्त्रज्ञ यांची मदत घेऊन आधुनिक दृष्टिकोन स्वीकारला गेला.
प्रोफेशनल लीग – हॉकी इंडिया लीग (HIL)
२०१३ ते २०१७ या कालावधीत भारतात हॉकी इंडिया लीग (HIL) चालवली गेली. यामध्ये आंतरराष्ट्रीय आणि भारतीय खेळाडूंना एकत्र खेळण्याची संधी मिळाली.
- लीगमुळे तरुणांना प्रोत्साहन मिळाले.
- खेळाडूंना आर्थिक पाठबळ व प्रसिद्धी मिळाली.
तांत्रिक सुधारणा
- कृत्रिम गवताची मैदाने वाढवली गेली.
- व्हिडिओ विश्लेषण, फिटनेस मॉनिटरिंग, आणि आधुनिक उपकरणांचा वापर वाढवला गेला.
- साई (Sports Authority of India) आणि TOPS (Target Olympic Podium Scheme) द्वारे प्रशिक्षक व खेळाडूंना आधार मिळाला.
शालेय आणि ग्रामीण पातळीवरील प्रयत्न
- राज्य सरकारे आणि क्रीडा मंत्रालयाने ग्रामीण पातळीवर हॉकी शिबिरे आणि स्पर्धा सुरू केल्या.
- ओडिशा राज्य सरकारने भारतीय हॉकी संघाला प्रायोजकत्व देऊन विशेष योगदान दिले.
सोशल मीडिया आणि प्रचार
- सोशल मीडियावर खेळाडूंची माहिती, व्हिडिओ, आणि सामन्यांचे थेट प्रक्षेपण केल्यामुळे लोकांचा रस वाढला.
- चित्रपट “चक दे! इंडिया” मुळे महिला हॉकीबाबत जनजागृती वाढली.
भारतीय हॉकीचा भविष्यातील मार्ग
युवा प्रतिभेचा विकास
भारतीय हॉकीचा उज्ज्वल भविष्यातील प्रवास युवा खेळाडूंवर अवलंबून आहे. यासाठी विविध उपक्रम राबवले जात आहेत:
- खासगी अकादमी आणि सरकारी प्रशिक्षण केंद्रांमधून प्रशिक्षण दिले जात आहे.
- ‘खेलो इंडिया’ योजनेतून हॉकी खेळाडूंना प्रशिक्षण आणि आर्थिक पाठबळ दिले जाते.
- ग्रामीण व आदिवासी भागातील खेळाडूंना शोधून पुढे आणण्यावर भर दिला जात आहे.
महिला हॉकीला चालना
भारतीय महिला हॉकी संघाने अलीकडील काळात महत्त्वाची कामगिरी केली आहे:
- २०२० टोकियो ऑलिंपिकमध्ये महिला संघाने अर्ध-उपांत्य फेरी गाठली, ही ऐतिहासिक कामगिरी होती.
- महिला खेळाडूंसाठी सशक्त प्रशिक्षण, पोषण आणि मानसशास्त्रीय मार्गदर्शन सुरू आहे.
- समाजात महिला क्रीडापटूंना मिळणारा सन्मान आणि प्रसिद्धीही वाढत आहे.
तांत्रिक प्रगतीचा उपयोग
- डिजिटल अॅनालिटिक्स वापरून खेळाचे विश्लेषण आणि सुधारणा केली जात आहे.
- स्मार्ट उपकरणे, जीपीएस ट्रॅकर्स आणि फिटनेस ट्रॅकिंगमुळे खेळाडूंची कामगिरी सुधारली आहे.
- आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स व व्हर्च्युअल ट्रेनिंग वापरण्याचे प्रयोग सुरू आहेत.
आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि अनुभव
- भारतीय संघ विविध युरोपीय आणि ऑस्ट्रेलियन संघांसोबत मालिका खेळतो, ज्यामुळे जागतिक दर्जाचे कौशल्य विकसित होते.
- एफआयएच प्रो लीगसारख्या स्पर्धांमुळे अनुभव आणि आत्मविश्वास दोन्ही वाढतात.
आव्हाने आणि उपाय
आव्हाने:
- अजूनही काही भागांत हॉकीला आवश्यक संसाधने नाहीत.
- क्रिकेटसारख्या खेळांच्या तुलनेत प्रसिद्धी कमी आहे.
- ग्रामीण भागात प्रशिक्षण व पोषण यांच्याची कमतरता.
उपाय:
- शासकीय अनुदान आणि खाजगी गुंतवणूक वाढवणे.
- जनजागृती मोहिमा व हॉकी स्पर्धांचे थेट प्रक्षेपण.
- खेळाडूंना रोजगार, शिष्यवृत्ती आणि सन्मानाची हमी देणे.
भारताचा उद्देश
भारतीय हॉकी संघ पुढील ऑलिंपिकमध्ये सुवर्ण पदक जिंकण्याच्या उद्देशाने प्रगल्भतेकडे वाटचाल करत आहे. युवा खेळाडू, सक्षम प्रशिक्षक, आणि संघटित प्रयत्नामुळे भारतीय हॉकी पुन्हा एकदा जागतिक पातळीवर आपले स्थान मजबूत करत आहे.
संदर्भ सूची
- https://www.hockeyindia.org – हॉकी इंडियाची अधिकृत वेबसाईट
- https://www.fih.hockey – आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासंघाची वेबसाईट
- https://sportsauthorityofindia.nic.in – भारत सरकारची क्रीडा प्राधिकरण वेबसाईट
- https://www.olympics.com – ऑलिंपिक माहिती स्त्रोत
- https://kheloindia.gov.in – खेलो इंडिया कार्यक्रम
- https://odishahockey.in – ओडिशा सरकारचे हॉकी क्षेत्रातील उपक्रम