अल नीनो (El Niño)

अल नीनो हा एक महत्वाचा हवामानविषयक घटक आहे, ज्यामध्ये मध्य आणि पूर्व उष्णकटिबंधीय पॅसिफिक महासागरात समुद्र पृष्ठभाग तापमानात वृद्धी होते, ज्यामुळे जागतिक हवामानावर खोलवर परिणाम होतो. १५००च्या दशकात पेरूच्या मच्छीमारांनी प्रथम याचे निरीक्षण केले आणि “अल नीनो” (स्पॅनिशमधील “लहान मुलगा”) असे नाव दिले, कारण हा घटक मुख्यतः ख्रिसमसच्या आसपास दिसून येतो [१][२].

अल नीनो हा व्यापक एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) चक्राचा भाग आहे, ज्यामध्ये ला नीना सारखे उलट फेज देखील समाविष्ट आहे. या घटनांमुळे तापमानवाढ, दुष्काळ, पूर, आणि अन्नसुरक्षेत अडचणी निर्माण होऊ शकतात, ज्याचा परिणाम शेतमालाच्या उत्पादनावर होतो. १९८२-८३ आणि १९९७-९८ च्या दशकांतील अल नीनो घटनांनी मानवतेवर संकट आणले होते, ज्यामुळे हवामानातील अस्थिरतेचा धोका दिसून आला [३][४].

२०व्या शतकाच्या मध्यापासून अल नीनो बद्दलच्या वैज्ञानिक समजांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे, विशेषतः प्रगत तंत्रज्ञानाद्वारे अधिक अचूक अंदाज तयार करणे शक्य झाले आहे. संशोधनानुसार, महासागर-वातावरण संवाद, ज्यामध्ये ब्जेर्कनेस प्रतिसाद (Bjerknes feedback) आणि वॉकर सर्क्युलेशन बदल या घटकांचा समावेश आहे, अल नीनोची निर्मिती आणि जागतिक परिणाम समजण्यास मदत करतात [५][६].

हवामान बदलांमुळे अल नीनो घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे, ज्यामुळे भविष्यातील हवामानातील अस्थिरतेची भीती व्यक्त केली जात आहे [७][८]. अशा परिस्थितीत, संभाव्य नुकसान टाळण्यासाठी संवेदनशील क्षेत्रांमध्ये प्रतिबंधक धोरणांची अंमलबजावणी करण्याची गरज आहे. त्यामुळे, अल नीनोचा अभ्यास, त्याचा अचूक अंदाज, आणि शाश्वत उपाय यांसाठी संशोधन महत्त्वाचे ठरते [९][१०].

अल नीनोचा इतिहास

अल नीनोची ओळख आणि पहिली नोंद

अल नीनोचा इतिहास १५००च्या दशकापासून आढळतो, जेव्हा युरोपियन अन्वेषकांनी अमेरिकेत या हवामान घटनेच्या प्रभावाचा प्रथम अनुभव घेतला. “अल नीनो” हा स्पॅनिश शब्द “लहान मुलगा” या अर्थाने वापरला जातो, जो पेरूच्या मच्छीमारांनी ख्रिसमसच्या सुमारास दिसणाऱ्या या उष्ण समुद्री प्रवाहासाठी वापरला होता [१].

प्रारंभिक निरीक्षणे

१८९०च्या दशकात लीमा भूगोल संस्था आणि आंतरराष्ट्रीय भूगोल कॉंग्रेसदरम्यान अल नीनोविषयीच्या प्रारंभिक वैज्ञानिक नोंदींची देवाणघेवाण झाली. तथापि, या घटनेचा पुरावा प्राचीन काळापासून आढळतो. संशोधकांनी समुद्री तापमानात वाढ आणि पर्जन्यमानाचे रासायनिक संकेत बर्फयुगापासून कोरल नमुन्यांमध्ये शोधले आहेत. या घटनेने प्राचीन मोके आणि इंका संस्कृतींच्या अस्तित्वावरही परिणाम केल्याचे मानले जाते [१].

प्रमुख हवामान घटना

इतिहासकार माईक डेविस यांनी “लेट व्हिक्टोरियन होलोकॉस्ट्स” या पुस्तकात अल नीनोचा उशिरा १९व्या शतकातील महत्त्वपूर्ण दुष्काळांशी संबंध जोडला आहे. त्यानुसार, १८७६ ते १९०० दरम्यान अल नीनोमुळे भारत, चीन, आणि ब्राझीलमध्ये भीषण दुष्काळ आणि पुरसदृश परिस्थिती निर्माण झाली, ज्यामुळे लाखो लोकांचे प्राण गेले [१]. याशिवाय, १९७२-७३, १९८२-८३, १९९७-९८ आणि २०१५-१६ दरम्यान झालेल्या अल नीनो घटनांमुळे जागतिक स्तरावर अभूतपूर्व पाऊस, दुष्काळ आणि हवामानातील अस्थिरता निर्माण झाली [१].

वैज्ञानिक प्रगती

२०व्या शतकाच्या मध्यात, विशेषतः १९५७-५८ च्या आंतरराष्ट्रीय भूभौतिकीय वर्षाच्या कालावधीत, अल नीनोच्या वैज्ञानिक समजुतीत प्रगती झाली. १९६०च्या दशकात जेकब ब्जेर्कनेस यांनी वातावरणीय दाबाचे नमुने आणि महासागरातील तापमान बदलांचा संबंध स्पष्ट केला, ज्यामुळे अल नीनोची संकल्पना अधिक ठोस झाली [२]. २०व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २१व्या शतकाच्या सुरुवातीस, उपग्रह आणि महासागरीय बुईज सारख्या प्रगत तंत्रज्ञानामुळे अल नीनोच्या संपूर्ण निरीक्षणात सुधारणा झाली. नासा आणि NOAA सारख्या संस्थांकडून अल नीनोचा अभ्यास केल्यामुळे जागतिक हवामान नमुन्यांवरील याच्या परिणामाचे अधिक चांगले आकलन झाले [१][३].

कार्यप्रणाली: अल नीनोचे मेकॅनिझम

ENSO चे सामान्य स्वरूप

एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) हा एक जटिल हवामानविषयक घटक आहे, जो विषुववृत्तीय पॅसिफिक महासागरातील समुद्री पृष्ठभाग तापमान आणि वातावरणीय स्थितीमध्ये आवर्तीत बदल दर्शवतो. ENSO समजण्यासाठी अल नीनो आणि ला नीना घटनांच्या दरम्यान विविध भौतिक आणि जैविक प्रक्रियांमधील परस्परसंवाद महत्त्वाचा असतो [४].

महासागर-वातावरण परस्परसंवाद

ब्जेर्कनेस प्रतिसाद (Bjerknes Feedback)

ब्जेर्कनेस प्रतिसाद हा ENSO गतिशीलतेतील एक महत्त्वाचा सकारात्मक प्रतिसाद यंत्रणा आहे, जो उष्णकटिबंधीय पॅसिफिकमधील पृष्ठभागीय वारे आणि महासागर तापमानातील परस्पर संबंध दर्शवतो. अल नीनोच्या घटनेदरम्यान व्यापार वारे कमकुवत होतात, ज्यामुळे पूर्व पॅसिफिकमधील थंड पाण्याचे कमी प्रमाणात ज्वालामुखी प्रभाव होतो आणि तापमान वाढते. हे तापमानवाढ व्यापार वाऱ्यांना अधिक कमजोर करते, ज्यामुळे अल नीनो स्थिती अधिक काळ टिकून राहते. याउलट, ला नीनाच्या वेळी व्यापार वारे तीव्र होतात आणि थंड पाण्याची चढती प्रक्रिया सुरू होते, ज्यामुळे ENSO चे पुढील फेज सुरू होते [५][२].

वॉकर सर्क्युलेशन

वॉकर सर्क्युलेशन ही ENSO यंत्रणेमधील आणखी एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे, जी उष्णकटिबंधीय वातावरणातील हवामानाचे वर्णन करते. सामान्य स्थितीत, पूर्वेकडील व्यापार वारे उष्ण पाण्याला पश्चिम पॅसिफिककडे ढकलतात, ज्यामुळे पेरू आणि इक्वेडोरच्या किनाऱ्यावर पोषक-समृद्ध थंड पाण्याचे चढणे घडते. या प्रक्रियेचा समुद्री परिसंस्थेवर आणि मत्स्यपालनावर सकारात्मक परिणाम होतो. अल नीनोच्या वेळी व्यापार वाऱ्यांचा हा प्रवाह बदलल्यामुळे पूर्व पॅसिफिकमध्ये गरम पाणी साठते आणि जागतिक हवामानात बदल होतो [६][७].

अपवेलिंग आणि एकमन परिवहन (Ekman Transport)

अपवेलिंग ही सामान्य स्थितीत पूर्व पॅसिफिकमध्ये थंडावा टिकवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया आहे. व्यापार वारे पृष्ठभागीय पाण्याला पश्चिमेकडे ढकलतात, ज्यामुळे दक्षिण अमेरिकेच्या किनाऱ्यावर खोल थंड पाणी वर येते. ही प्रक्रिया एकमन परिवहन म्हणून ओळखली जाते आणि पेरूच्या किनाऱ्यावर थंड पाण्याचे तापमान टिकवण्यास मदत करते, ज्यामुळे समुद्री उत्पादनक्षमता वाढते. अल नीनोच्या वेळी, या अपवेलिंगची तीव्रता कमी होते, ज्यामुळे पृष्ठभागीय तापमान वाढते आणि जागतिक हवामानावर त्याचा परिणाम होतो [५][६].

प्रतिसाद यंत्रणा

ENSO च्या स्थितीतील बदल हे नैसर्गिक प्रतिसाद प्रक्रिया आणि बाह्य घटकांवर आधारित असतात. काही सिद्धांतानुसार, ब्जेर्कनेस प्रतिसादाने नकारात्मक प्रतिसाद प्रक्रिया सुरु होते, ज्यामुळे ENSO चा फेज बदलतो. इतर सिद्धांत असे मानतात की मॅडेन-जुलियन ऑस्सिलेशन आणि उष्णकटिबंधीय अस्थिरता लाटा यांसारख्या बाह्य घटक ENSO च्या फेजच्या सुरुवातीत आणि समाप्तीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात [५][८][२].

अल नीनोचे परिणाम

सागरी परिसंस्थांवर प्रभाव

एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) सागरी परिसंस्थांवर, विशेषतः बेंथिक (तळाशी राहणाऱ्या) प्रजातींच्या लार्वल अवस्थांवर मोठा परिणाम करतो. समुद्राच्या तापमानात बदल आणि अन्नपुरवठा या घटकांचा लार्वल जीवांवर थेट परिणाम होतो, ज्यामुळे त्यांच्या वयात पोहोचण्याची शक्यता कमी होते. ENSO दरम्यान महासागरातील प्रवाहांच्या रचनेत बदल होतो, ज्याचा परिणाम लार्वल जीवांच्या त्यांच्या प्रौढ अधिवासांकडे परत येण्याच्या प्रक्रियेवर होतो. उदा., ग्रेट बॅरिअर रीफसारख्या परिसंस्थेत ENSO-प्रेरित प्रवाह बदल लार्वल भरतीच्या नमुन्यांवर परिणाम करतात, ज्यामुळे स्थानिक प्रजातींची वाढ आणि प्रजनन चक्र प्रभावित होतो [४].

मत्स्यपालन आणि अन्नसुरक्षा

अल नीनो वर्षांमध्ये मत्स्यसंपत्तीवर मोठा परिणाम होतो. २०व्या शतकाच्या सुरुवातीस पेरूच्या मच्छीमारांनी तापमान बदल आणि अँचोवी माशांच्या संख्येत घट यामधील संबंध ओळखला [३]. सामान्यतः, थंड पाण्याचे चढणे प्लँक्टनच्या उत्पादनाला चालना देते, ज्यामुळे माशांच्या प्रजातींना अन्न मिळते. परंतु, अल नीनोच्या दरम्यान या चढत्या प्रक्रियेत घट होते, ज्यामुळे प्लँक्टन उपलब्धता कमी होते आणि मत्स्यसंपत्ती घटते. या बदलामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर विपरीत परिणाम होतो आणि अन्नसुरक्षेवरही ताण येतो, त्यामुळे या हवामान घटकाचे विश्लेषण करणे आवश्यक ठरते.

कृषीवर परिणाम

अल नीनोचा परिणाम कृषी उत्पादनावरही होतो. अमेरिकेत, उदाहरणार्थ, सोयाबीन पिकांसाठी अनुकूल हवामान असते, परंतु दक्षिण-पूर्व राज्यांतील मका पिकावर कोरड्या हवामानामुळे विपरीत परिणाम होऊ शकतो [९]. सोयाबीनचे उत्पादन काही प्रदेशांमध्ये वाढू शकते, तर इतर ठिकाणी, जसे की अमेरिका आणि आशियात मक्याचे आणि गव्हाचे उत्पादन घटते. या अस्थिरतेमुळे अन्नधान्याच्या किंमतींमध्ये बदल होऊ शकतो, ज्यामुळे अल नीनोच्या स्थितीचे बारकाईने निरीक्षण आवश्यक आहे.

रोगांचा प्रादुर्भाव

अल नीनोमुळे काही प्रदेशांमध्ये रोगांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता वाढते, कारण या हवामान घटकामुळे निर्माण झालेल्या तीव्र परिस्थिती सार्वजनिक आरोग्यावर परिणाम करतात. उदाहरणार्थ, २०१५-२०१६ च्या अल नीनो काळात अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील भागात प्लेग, टांझानियामध्ये कॉलरा, आणि ब्राझीलमध्ये डेंग्यू साथीचे प्रमाण वाढले [१०]. पूर आणि नैसर्गिक आपत्ती पाणी पुरवठा प्रणालीवर विपरीत परिणाम करतात, ज्यामुळे जलजन्य रोगांचा धोका वाढतो.

हवामान बदलाचे परिणाम

हवामान बदल आणि अल नीनो नमुन्यांमधील संबंध हे एक महत्त्वाचे संशोधन क्षेत्र आहे. जागतिक तापमानवाढीमुळे ENSO घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढू शकते. या बदलाचा परिणाम सागरी परिसंस्था, शेती, आणि सार्वजनिक आरोग्यावर होतो, ज्यामुळे अल नीनोचे संभाव्य परिणाम समजून घेणे आणि त्यास अनुकूलित उपाययोजना करणे अत्यंत गरजेचे आहे [१०].

अल नीनोचे निरीक्षण आणि पूर्वानुमान

परिचय

अल नीनो घटनांचे निरीक्षण आणि पूर्वानुमान लावण्याची प्रक्रिया अत्यंत जटिल आहे, परंतु १९८०च्या दशकापासून यामध्ये मोठी प्रगती झाली आहे. नॅशनल ओशनिक अँड अॅटमॉस्फेरिक अॅडमिनिस्ट्रेशन (NOAA) आणि त्याचे क्लायमेट प्रेडिक्शन सेंटर (CPC) ENSO (एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन) घटकांचे अधिकृतपणे निरीक्षण आणि पूर्वानुमान लावण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. उपग्रह, बुईज, आणि जहाज डेटा या विविध निरीक्षण साधनांचा वापर महासागर स्थितीचा समज वाढवण्यासाठी केला जातो, ज्यामुळे अधिक अचूक पूर्वानुमान शक्य होतो [११].

डेटा संकलन पद्धती

तापमान मोजमाप

अल नीनो आणि त्याचा उलट फेज ला नीना हे मुख्यतः पूर्व-मध्य विषुववृत्तीय पॅसिफिक महासागरातील समुद्र पृष्ठभाग तापमानातील बदलांद्वारे ओळखले जातात. जेव्हा तापमानात किमान ०.५ अंश सेल्सियस वाढ पाच सलग महिन्यांपर्यंत राहते, तेव्हा अल नीनो अधिकृतपणे घोषित केले जाते [१२]. NOAA सुमारे ७० बुईजच्या नेटवर्कचा वापर तापमान डेटा संकलित करण्यासाठी करतो. तसेच, NASA चे उपग्रह पृष्ठभाग उंची मोजतात, ज्यामुळे तापमानातील बदल ओळखणे शक्य होते [१].

ओशॅनिक नीनो इंडेक्स (ONI)

विज्ञानात समुद्र पृष्ठभाग तापमानातील विचलन ओशॅनिक नीनो इंडेक्स (ONI) च्या माध्यमातून मोजले जाते, ज्यामुळे अल नीनोच्या तीव्रतेचा आढावा घेता येतो. साधारणतः ०.५–०.९ अंश सेल्सियस बदल हे कमजोर अल नीनो दर्शवतात, तर १.० अंशापेक्षा अधिक बदल हे तीव्र अल नीनो दर्शवतात [१२].

पूर्वानुमान तंत्र

NOAA च्या CPC कडून अकरा सदस्यांचा एक संघ मासिक पूर्वानुमान जारी करतो. यात संगणकीय मॉडेल्स आणि निरीक्षण डेटा यांचा वापर करून अल नीनोच्या आगमन आणि प्रगतीचा अंदाज लावला जातो. अल नीनोच्या प्रारंभिक स्थितीचा अंदाज लावणे कठीण असले तरी, हा घटक सुरू झाल्यावर त्याची तीव्रता आणि कालावधी अंदाजणे साधारणतः सोपे असते [११].

अलीकडील विकास

जून २०२३ पर्यंत, NOAA ने अल नीनो स्थितीचे अस्तित्व निश्चित केले आहे आणि अंदाजानुसार ही स्थिती नोव्हेंबर २०२३ ते फेब्रुवारी २०२४ दरम्यानच्या हिवाळ्यात कायम राहणार आहे, ज्यामुळे मागील तीन वर्षांची ला नीना स्थिती संपली आहे [१३]. वाढत्या अचूक पूर्वानुमान क्षमतांमुळे संभाव्य पूर आणि दुष्काळ यासारख्या परिस्थितीसाठी वेळेवर सूचना देणे शक्य होते. स्थानिक स्तरावर आपत्ती व्यवस्थापनासाठी आवश्यक असलेल्या स्वयंचलित हवामान स्थानकांमध्ये गुंतवणूक केल्यामुळे स्थानिक स्तरावर प्रभावी तयारी साध्य करता येते [१३].

संबंधित हवामान घटक

ENSO मध्ये बदलशीलता: अल नीनो आणि ला नीना

एल निनो-सदर्न ऑस्सिलेशन (ENSO) मध्ये अल नीनो आणि ला नीना या दोन्ही टप्प्यांचा समावेश होतो, ज्यामध्ये वातावरणीय आणि महासागरातील परिस्थितींमध्ये वेगवेगळे बदल अनुभवले जातात. प्रत्येक ENSO घटनेचे परिणाम अद्वितीय असतात, जे हवामानातील बदलांवर ENSO च्या प्रभावांचे अंदाज लावणे अधिक गुंतागुंतीचे बनवतात. संशोधक अँटोनेट्टा कॅपोटोंडी यांच्या मते, “प्रत्येक अल नीनो किंवा ला नीना घटना परस्परांशी पूर्णतः सारखी नसते,” यावरून या घटकांतील वैविध्य स्पष्ट होते [१४].

वारंवारता आणि तीव्रतेतील बदल

अलिकडच्या अभ्यासानुसार, तीव्र अल नीनो आणि ला नीना घटनांची वारंवारता भविष्यात वाढण्याची शक्यता आहे. जर ग्रीनहाऊस वायूंच्या उत्सर्जनात सातत्याने वाढ झाली, तर शतकाच्या अखेरीस अशा घटनांची वारंवारता २० वर्षांतून एकदा होण्याऐवजी १० वर्षांतून एकदा होऊ शकते. याशिवाय, सर्वात तीव्र ENSO घटना भविष्यातील घटना तुलनेत अधिक तीव्र होण्याची शक्यता आहे [१४].

वातावरणीय परस्परसंवाद आणि वॉकर सर्क्युलेशन

ENSO घटना पॅसिफिक महासागरावरील वातावरणीय परिपत्रिका पद्धतींशी निकटवर्तीय आहेत, विशेषतः वॉकर सर्क्युलेशनशी. वॉकर सर्क्युलेशनमध्ये पॅसिफिकच्या पश्चिमेकडील हवेचा उर्ध्वगमन होऊन तो पुन्हा पूर्वेकडील पातळीवर जाते, तर पूर्वेकडील हवेचा अवतरण होऊन पश्चिमेकडे परत जाते. महासागर तापमान आणि वातावरणीय दाबातील बदल हवामान नमुन्यांवर परिणाम करतात, ज्यामुळे विविध प्रदेशांमध्ये वेगवेगळ्या हवामानाच्या स्थिती अनुभवल्या जातात [१५].

ला नीना आणि त्याचे परिणाम

ला नीना दरम्यान विषुववृत्तीय पूर्व पॅसिफिकमध्ये थंड पाण्याचे संचय होते, ज्यामुळे या भागात वाफोत्सर्जन कमी होते आणि पर्जन्यमान कमी होते. परिणामी, इक्वाडोर आणि पेरूसारख्या भागांत कोरडे हवामान अनुभवले जाते. याउलट, आग्नेय आशियासारख्या भागांमध्ये मुसळधार पाऊस पडतो, ज्यामुळे, उदाहरणार्थ, २०१० मध्ये ऑस्ट्रेलियातील क्वीन्सलँडमध्ये मोठा पूर आला [१०].

आर्थिक आणि पर्यावरणीय परिणाम

ENSO घटनांचे परिणाम हवामानाच्या पलीकडे जाऊन जागतिक अर्थव्यवस्थांवर देखील होतात. उदाहरणार्थ, १९९८-१९९९ च्या मजबूत ला नीना घटनेमुळे मत्स्यपालन आणि शेती उत्पादनांमध्ये सुधारणा झाल्यामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेला सुमारे $६० अब्ज फायदा झाला [१०]. दुसरीकडे, तीव्र अल नीनो घटनांमुळे शतकाच्या अखेरीस जागतिक अर्थव्यवस्थेला $३३ ट्रिलियन इतका संभाव्य तोटा होऊ शकतो, जर उत्सर्जन उच्च पातळीवर राहिले तर [१०].

प्रादेशिक हवामानातील बदलशीलता

ENSO घटनांचे प्रादेशिक हवामानावर मोठे परिणाम होतात. उदाहरणार्थ, अल नीनोच्या दरम्यान दक्षिण यू.एस. मध्ये पर्जन्यमान वाढते, तर अलास्काच्या आखातात आणि पश्चिम कॅनडामध्ये तापमानात वाढ होते. दरम्यान, दक्षिण अमेरिकेच्या मध्य-अटलांटिक किनारपट्टीवरील देशांमध्ये पर्जन्यमान आणि तापमान दोन्ही वाढते, ज्यामुळे ENSO संबंधित घटकांचा प्रचंड विस्तार लक्षात येतो [१०].

अल नीनोच्या परिणामांवरील प्रतिबंध आणि अनुकूलन

प्रतिबंधात्मक उपायांचा आढावा

अल नीनोच्या परिणामांचा सामना करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपायांमध्ये हवामानास प्रतिरोधक समुदाय आणि क्षेत्रांना अधिक सक्षम बनविणे यावर भर दिला जातो. सरकारांनी हवामान-प्रतिरोधक अन्न प्रणालींमध्ये गुंतवणूक करणे आणि प्रभावी त्वरित चेतावणी प्रणाली विकसित करणे यासारख्या धोरणात्मक उपायांची अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. या उपायांमुळे आर्थिक नुकसान कमी करता येते आणि प्रतिकूल हवामान परिस्थितीचा सामना करण्याची समुदायांची क्षमता वाढवता येते [१][१३].

कृषी अनुकूलन तंत्र

कृषी क्षेत्रात, शेतकऱ्यांना पाण्याचे व्यवस्थापन, पिकांची विविधता, आणि प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासारख्या अनुकूलनात्मक तंत्रांचा अवलंब करता येतो. उदाहरणार्थ, जैवप्रेरके (biostimulants) दुष्काळ आणि इतर कठीण हवामान परिस्थितींमध्ये पिकांचे प्रतिकारशक्ती वाढविण्यात उपयुक्त ठरले आहेत [१७][१८]. दक्षिण-पूर्व आशियासारख्या पावसावर अवलंबून असलेल्या क्षेत्रांमध्ये, या उपायांद्वारे अन्नसुरक्षा आणि किंमत स्थिरता राखण्यास मदत होते [१७].

आरोग्य आणि पर्यावरणविषयक विचार

अल नीनोमुळे होणाऱ्या आरोग्यविषयक परिणामांची तीव्रता विशेषतः विकसनशील देशांमध्ये गंभीर असते. डेंग्यू आणि मलेरियासारखे रोग हवामान बदलामुळे जलाशयांमध्ये वाढतात, ज्यामुळे त्यांचा प्रसार वाढतो. रोग प्रादुर्भावासाठी त्वरित चेतावणी प्रणाली यांसारख्या उपायांनी या जोखमी कमी करता येतात [१९][१३]. याशिवाय, कीटकांची संख्या वाढ आणि पिकांचे रोग हे अल नीनोच्या पर्यावरणीय परिणामांमध्ये समाविष्ट आहेत, ज्यासाठी कीटक व्यवस्थापन तंत्र आणि कृषी रसायनांचा वापर करून पिकांचे संरक्षण करणे आवश्यक ठरते [१७][१८].

आर्थिक आणि सामाजिक प्रतिकारशक्ती

अल नीनो दरम्यान आर्थिक स्थिरता राखणे महत्वाचे आहे, विशेषतः कृषी-आधारित अर्थव्यवस्थांमध्ये. अन्न आयात अनुदान आणि सामाजिक हस्तांतरण यांसारख्या आर्थिक हस्तक्षेपांनी क्लायमेट धक्क्यांमुळे होणाऱ्या तात्काळ उत्पन्न आणि मालमत्तेतील नुकसानाची झळ कमी करता येते [१३]. तसेच, सरकार, कृषी क्षेत्र, आणि सामुदायिक संस्थांमधील सहकार्याने व्यापक जोखीम व्यवस्थापन धोरणांची अंमलबजावणी करून भविष्यातील अल नीनो घटनांसाठी अधिक प्रतिकारशक्ती निर्माण केली जाऊ शकते [१३][१७].

प्रादेशिक अनुकूलन प्रयत्न

मध्य अमेरिकेत ग्वाटेमाला आणि होंडुराससारख्या देशांनी दुष्काळी परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी अग्रोफॉरेस्ट्री प्रणाली आणि जल संवर्धन तंत्रांचा अवलंब केला आहे. या अनुकूलन उपायांमुळे प्रभावित समुदायांचे जीवनमान सुधारणे आणि त्यांचे कृषी प्रतिकारशक्ती वाढवणे शक्य झाले आहे [१७][१८]. एकूणच, हवामान-समर्थित कृषी तंत्रांचा प्रसार आणि पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक केल्यामुळे अल नीनो आणि इतर हवामान घटकांचे परिणाम कमी करण्यास मदत होते.

2024-25 साठी अल नीनोचे अंदाज

नोव्हेंबर 2024 पर्यंत, हवामान तज्ञांनी अल नीनोच्या स्थितीबद्दल विविध अंदाज व्यक्त केले आहेत. जागतिक हवामान संघटना (WMO) च्या अहवालानुसार, ऑक्टोबर-नोव्हेंबर 2024 दरम्यान सध्याच्या तटस्थ स्थितींपासून (न अल नीनो, न ला नीना) अल नीनो स्थितीमध्ये बदल होण्याची 55% शक्यता आहे. तसेच, ऑक्टोबर 2024 ते फेब्रुवारी 2025 दरम्यान अल नीनोची प्रबलता 60% पर्यंत वाढू शकते. Prabhat Khabar

भारतीय हवामान विभागाच्या (IMD) अंदाजानुसार, अल नीनोच्या प्रभावामुळे उत्तर भारतात, विशेषतः उत्तर-पश्चिमी भारत आणि मध्य प्रदेशात, तापमान सामान्यपेक्षा कमी होण्याची शक्यता आहे. यामुळे या भागांमध्ये कडाक्याची थंडी पडू शकते. Navbharat Times

अल नीनोचा भारतीय उपखंडावर परिणाम

अल नीनोच्या प्रभावामुळे भारतातील मान्सून पावसावर परिणाम होतो. सामान्यतः अल नीनोच्या वर्षांमध्ये मान्सून पाऊस कमी होतो, ज्यामुळे दुष्काळाची स्थिती निर्माण होऊ शकते. याचा थेट परिणाम शेती उत्पादनावर होतो, ज्यामुळे अन्नधान्य उत्पादनात घट येऊ शकते. तसेच, जलस्रोतांवर ताण येतो, ज्यामुळे पिण्याच्या पाण्याची टंचाई आणि जलविद्युत उत्पादनात घट होऊ शकते.

अल नीनोच्या प्रभावामुळे काही राज्यांमध्ये पावसाचे प्रमाण कमी होऊ शकते, तर काही ठिकाणी अनियमित पाऊस आणि पूर परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. त्यामुळे, राज्य सरकारांनी आणि स्थानिक प्रशासनांनी अल नीनोच्या संभाव्य परिणामांचा विचार करून आपत्ती व्यवस्थापन आणि शेतकऱ्यांसाठी सहाय्यकारी योजना तयार करणे आवश्यक आहे.

2024-25 मध्ये अल नीनोच्या संभाव्य स्थितीमुळे भारतातील हवामान पद्धतींमध्ये बदल होण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे, शेतकरी, जलस्रोत व्यवस्थापक आणि सामान्य नागरिकांनी हवामान विभागाच्या सूचनांचे पालन करून आवश्यक ती तयारी करावी. तसेच, सरकारने आणि संबंधित संस्थांनी अल नीनोच्या प्रभावांचा सामना करण्यासाठी पूर्वतयारी आणि उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.

संदर्भ सूची

1. El Niño – NASA Science
2. The Rise of El Niño and La Niña | NOAA Climate.gov
3. El Niño and La Niña: Their Impact on the Environment
4. Coupling and de-coupling of the El Niño Southern Oscillation
5. El Niño–Southern Oscillation – Wikipedia
6. Walker circulation – Wikipedia
7. Walker circulation explained – Everything Explained Today
8. NASA Examines El Niño’s Impact on Ocean’s Food Source
9. Risks to global food commodity prices from El Niño – European Central Bank
10. El Niño: Economic devastation and how it intersects with climate change
11. Understanding El Niño – National Oceanic and Atmospheric Administration
12. El Niño Explained: Understanding the Forces Shaping 2023-24 Winter
13. [13]:  What do we know about the impacts of the next El Niño on … – CGIAR
14. [14]:  How will climate change change El Niño and La Niña?
15. [15]:  The Walker Circulation: ENSO’s atmospheric buddy – NOAA Climate.gov
16. [16]:  World of Change: El Niño, La Niña, and Rainfall – NASA Earth Observatory
17. [17]:  El Niño, its impact on Global Agriculture, and how to mitigate it
18. [18]:  El Niño Southern Oscillation (ENSO) effects on fisheries and aquaculture
19. [19]:  El Niño Southern Oscillation (ENSO) – World Health Organization (WHO)