द्राक्ष हे एक आर्थिक दृष्टिकोनातून अतिशय महत्त्वाचे पीक आहे, जे भारतात मोठ्या प्रमाणात पिकवले जाते. महाराष्ट्र राज्य हे द्राक्ष लागवडीमध्ये अग्रस्थानी असून, नाशिक, सांगली, पुणे आणि सोलापूर या जिल्ह्यांमध्ये विशेषत: द्राक्षाचे उत्पादन घेतले जाते. द्राक्ष फळे विविध प्रकारे वापरली जातात—टेबल फ्रूट, मनुका, वाईन उत्पादनासाठी आणि ज्यूस बनवण्यासाठी. योग्य तंत्रज्ञान आणि सुधारित जातींचा वापर करून शेतकऱ्यांना अधिक उत्पन्न मिळू शकते. द्राक्षाचे उत्पादन आणि निर्यात हा महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
हवामान आणि जमीन
हवामान
द्राक्ष लागवड करण्यासाठी कोरडे आणि सौम्य हवामान आवश्यक आहे. द्राक्ष पिकाच्या वाढीसाठी १५°C ते ३५°C तापमान सर्वोत्तम मानले जाते. फुलोरा आणि फळधारणेच्या काळात कोरडे हवामान असावे, कारण या काळात पावसामुळे फुलोरा गळून पडण्याचा धोका असतो. तापमानातील मोठे चढउतार द्राक्ष पिकासाठी हानिकारक ठरू शकतात. चांगल्या उत्पादनासाठी ५०० ते ७५० मिमी वार्षिक पर्जन्यमान आवश्यक असते.
जमीन
द्राक्ष लागवडीसाठी उत्तम निचरा होणारी, मध्यम ते हलकी कसदार जमीन उपयुक्त ठरते. जमिनीचा pH स्तर ६.५ ते ८.० दरम्यान असावा. द्राक्ष पिकासाठी जलनिकासी अत्यंत महत्त्वाची असते, कारण पाण्याचा ताण पिकाच्या वाढीसाठी अपायकारक ठरतो. पाण्याचा निचरा चांगला होत नसेल, तर मुळांना नाश होण्याची शक्यता असते. जमिनीची तयारी करताना खोल नांगरणी करून सेंद्रिय खतांचा वापर करावा.
सुधारित जाती
महाराष्ट्रातील द्राक्ष लागवडीसाठी अनेक सुधारित आणि संकरीत जातींचा वापर केला जातो. योग्य जाती निवडल्यास उत्पादनात वाढ आणि गुणवत्तेत सुधारणा दिसून येते. येथे काही प्रमुख सुधारित जातींची माहिती दिली आहे:
१. थॉम्पसन सिडलेस
- वैशिष्ट्ये: ही जात बिया नसलेली आणि गोड चवीची आहे. फळे पांढऱ्या-हिरव्या रंगाची असतात आणि दाणे लांबट आकाराचे असतात.
- उपयोग: टेबल फ्रूट म्हणून तसेच मनुका बनवण्यासाठी लोकप्रिय आहे.
- उत्पादन: हेक्‍टरी सरासरी २० ते २५ टन उत्पादन मिळते.
२. तास-ए-गणेश
- वैशिष्ट्ये: थॉम्पसन सिडलेसचा सुधारित प्रकार; दाणे मोठे आणि चमकदार असतात.
- उपयोग: निर्यात आणि मनुका बनवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- उत्पादन: हेक्‍टरी सरासरी २५ ते ३० टन उत्पादन मिळते.
३. सोनाका
- वैशिष्ट्ये: पिवळसर-हिरव्या रंगाची आणि गोड चवीची जात; दाणे लांब आणि चमकदार असतात.
- उपयोग: मुख्यत्वे टेबल फ्रूट आणि निर्यातीसाठी वापरली जाते.
- उत्पादन: हेक्‍टरी सरासरी ३० ते ३५ टन उत्पादन मिळते.
४. शरद सिडलेस
- वैशिष्ट्ये: काळ्या रंगाची, बिया नसलेली जात; दाणे मध्यम आकाराचे आणि गोडसर असतात.
- उपयोग: टेबल फ्रूट म्हणून तसेच वाईन बनवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- उत्पादन: हेक्‍टरी सरासरी २० ते २५ टन उत्पादन मिळते.
लागवड पद्धती
खड्डे तयार करणे
द्राक्ष लागवडीसाठी खड्डे तयार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. खड्ड्यांचा आकार ०.७५ मीटर x ०.७५ मीटर x ०.७५ मीटर ठेवावा. खड्डे खोदून त्यात १० किलो सेंद्रिय शेणखत, १ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट, आणि पोयटा मातीचे मिश्रण टाकावे. खड्डे तयार केल्यानंतर २ ते ३ आठवड्यांनी लागवड करावी.
झाडांचे अंतर
- मध्यम जमिनीत द्राक्ष लागवड ३ मीटर x १.८ मीटर अंतरावर करावी.
- हलक्या जमिनीत २.७ मीटर x १.५ मीटर अंतरावर करावी.
- योग्य अंतर ठेवल्याने झाडांना पुरेसा सूर्यप्रकाश आणि हवेशीरता मिळते, ज्यामुळे फळधारणा सुधारते.
रोपवाटिका आणि कलम पद्धती
रोपवाटिका तयार करताना योग्य प्रकारच्या कलमांची निवड करावी. सुधारित जातींच्या कलमांचा वापर केल्यास झाडांची वाढ चांगली होते आणि फळधारणाही जलद होते. कलमे लावण्यासाठी पावसाळ्याच्या सुरुवातीस जून ते जुलै महिना सर्वोत्तम मानला जातो.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन
खते देण्याचे वेळापत्रक
द्राक्षाच्या उत्तम उत्पादनासाठी योग्य प्रमाणात सेंद्रिय आणि रासायनिक खते देणे आवश्यक आहे. लागवड करताना खड्ड्यात १० किलो शेणखत, १ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट, आणि माती मिसळावी. द्राक्षाच्या झाडांसाठी पुढील खतांची मात्रा वापरावी:
- पहिल्या वर्षी: प्रति झाड १५० ग्रॅम नत्र, ५० ग्रॅम स्फुरद, आणि १०० ग्रॅम पालाश द्यावे.
- दुसऱ्या वर्षी: नत्राची मात्रा वाढवून ३०० ग्रॅम, स्फुरद १०० ग्रॅम, आणि पालाश १५० ग्रॅम प्रति झाड द्यावी.
- तिसऱ्या वर्षीपासून पुढे: दरवर्षी खतांच्या मात्रेत वाढ करून ५०० ग्रॅम नत्र, २०० ग्रॅम स्फुरद, आणि २५० ग्रॅम पालाश प्रति झाड देणे आवश्यक आहे.
सेंद्रिय खते
सेंद्रिय शेणखत, कंपोस्ट, आणि निंबोळी खत यांचा वापर केल्यास जमिनीचा पोत सुधारतो आणि उत्पादन वाढते. सेंद्रिय खतांचा वापर केल्याने मातीतील सूक्ष्मजीव सक्रिय राहतात, ज्यामुळे द्राक्ष पिकाची वाढ जलद होते.
पाणी व्यवस्थापन
द्राक्ष पिकाला नियमित आणि योग्य प्रमाणात पाणी देणे महत्त्वाचे आहे. ठिबक सिंचन पद्धती वापरल्यास पाण्याची बचत होते आणि झाडांना पुरेसे पाणी मिळते.
- फळधारणेपूर्वी: दर ७ ते १० दिवसांनी पाणी द्यावे.
- फळधारणेच्या काळात: ५ ते ७ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.
- काढणीपूर्वी: काढणीच्या १५ दिवस आधी पाणी देणे बंद करावे, ज्यामुळे फळे गोड होतात आणि पक्वता चांगली राहते.
आंतरमशागत
आंतरपिके
द्राक्षाच्या बागेत पहिल्या ३-४ वर्षांपर्यंत आंतरपिके घेता येतात. आंतरपिकांच्या लागवडीमुळे अतिरिक्त उत्पन्न मिळते आणि मातीतील पोषक तत्वांचे संतुलन राखले जाते. द्राक्ष बागेत घेता येणारी आंतरपिके:
- भाजीपाला पिके: पालक, मेथी, आणि टोमॅटो.
- शेंगवर्गीय पिके: हरभरा, मूग, आणि उडीद.
तण व्यवस्थापन
तणांमुळे द्राक्ष पिकाला स्पर्धा निर्माण होते आणि उत्पादन कमी होते. त्यामुळे तण नियंत्रणासाठी २ ते ३ वेळा खुरपणी करावी. योग्य वेळी खुरपणी केल्यास मातीतील आर्द्रता टिकून राहते आणि झाडांची वाढ चांगली होते.
मांडव आणि प्रशिक्षण पद्धती
द्राक्ष वेलांना मांडव देऊन प्रशिक्षण देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. खुटावरील द्राक्ष लागवड पद्धतीमध्ये बांबूच्या किंवा लोखंडी खांबांचा वापर करून मांडव तयार केला जातो. मांडवावर वेल चढवल्यास फळांची गुणवत्ता सुधारते आणि फळधारणाही वाढते.
छाटणी आणि प्रशिक्षण
छाटणीचे महत्त्व
द्राक्ष पिकामध्ये छाटणी हा एक अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे, ज्यामुळे झाडांची वाढ आणि फळधारणेवर प्रभाव पडतो. छाटणीच्या प्रक्रियेत जुनी, रोगग्रस्त, आणि अनावश्यक फांद्या कापल्या जातात. यामुळे झाडांना अधिक प्रकाश आणि हवा मिळते, ज्यामुळे फळांची गुणवत्ता सुधारते. छाटणी केल्याने झाडांची ऊर्जा फळधारणेसाठी वापरली जाते आणि उत्पादन वाढते.
छाटणीचे प्रकार
- हिरवी छाटणी: वेलींवर फक्त हिरव्या आणि लहान फांद्या कापतात. ही छाटणी पावसाळ्यात केली जाते.
- कोरडी छाटणी: हिवाळ्यात केली जाते. जुनी, कोरडी आणि रोगग्रस्त फांद्या कापून टाकतात.
- फळधारणा छाटणी: फुलोरा येण्याच्या काळात केली जाते. यामुळे फळधारणा चांगली होते आणि फळांची गुणवत्ता सुधारते.
प्रशिक्षण पद्धती
द्राक्षाच्या वेलींना योग्य प्रकारे प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. खुटावरील प्रशिक्षण पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित आहे. या पद्धतीत बांबू किंवा लोखंडी खांबांचा वापर करून मांडव तयार केला जातो. वेलींना मांडवावर चढवल्याने फळांचा संपर्क मातीशी येत नाही, ज्यामुळे फळे स्वच्छ राहतात आणि रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
रोग आणि कीड व्यवस्थापन
प्रमुख रोग
१. डाऊनी मिल्ड्यू (Downy Mildew):
- लक्षणे: पानांवर पिवळे आणि पांढरे फंगल डाग दिसतात. पानांचा पृष्ठभाग काळवंडतो आणि पाने गळतात.
- नियंत्रण: ०.२% मँकोझेब किंवा मेटालॅक्सिल फवारणी करावी. रोगाचा प्रादुर्भाव दिसताच ८ ते १० दिवसांच्या अंतराने फवारणी करणे गरजेचे आहे.
२. पावडरी मिल्ड्यू (Powdery Mildew):
- लक्षणे: पानांवर पांढऱ्या भुकटीसारखा थर दिसतो. फळांवरही फंगल डाग दिसून येतात.
- नियंत्रण: ०.१% गंधकाची फवारणी करावी. रोगाचा प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी योग्य प्रकारे छाटणी करावी आणि झाडांना पुरेशी हवा मिळेल असे पाहावे.
प्रमुख कीड
१. फळमाशी (Fruit Fly):
- लक्षणे: फळांमध्ये भोक पडते आणि आतमध्ये कीड शिरून फळ खराब करते.
- नियंत्रण: पिवळ्या चिकट सापळ्यांचा वापर करावा. फवारणीसाठी डायमेथॉएट ३०% ईसी १ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
२. मिलीबग (Mealybug):
- लक्षणे: पानांवर पांढरी मऊ कीड दिसते, जी पानांचा रस शोषते आणि झाडांची वाढ खुंटवते.
- नियंत्रण: १०% नेम तेल किंवा इमिडाक्लोप्रिड ०.५ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
फळधारणा आणि काढणी
फळधारणेची काळजी
द्राक्षाच्या फळधारणेच्या काळात विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे. फुलोरा आल्यावर योग्य प्रमाणात पाणी आणि खत देणे महत्त्वाचे आहे. फुलांचा गळती टाळण्यासाठी आणि फळांचा आकार वाढवण्यासाठी गिब्बरेलिक अॅसिडची फवारणी केली जाते. फळधारणा सुधारण्यासाठी अतिरिक्त फांद्या आणि पाने छाटून टाकावीत. या काळात फळांवर सौर उष्णतेमुळे नुकसान होऊ नये म्हणून मांडवावर सावली निर्माण करणे आवश्यक आहे.
काढणीची पद्धत
द्राक्ष फळे पक्वता आल्यावर काढावीत. फळे ८५% पक्वता आल्यावर लालसर किंवा पिवळसर रंग येतो. काढणीसाठी सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी चारनंतर वेळ निवडावा. फळे देठासहित काढल्यास टिकवणुकीची क्षमता वाढते. काढणीनंतर फळांना सावलीत ठेवावे आणि लगेचच पॅकिंगसाठी तयार करावे. योग्य काढणीमुळे फळांची गुणवत्ता आणि बाजारभाव सुधारतो.
उत्पादन आणि विपणन
उत्पादन
द्राक्षाचे उत्पादन विविध घटकांवर अवलंबून असते, जसे की जमिनीची गुणवत्ता, हवामान, लागवडीची पद्धत आणि जातीची निवड. सरासरी हेक्‍टरी उत्पादन २०० ते ३०० क्विंटलपर्यंत मिळते. सुधारित जाती आणि ठिबक सिंचनाच्या वापरामुळे उत्पादनात मोठी वाढ होऊ शकते. आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील मागणी लक्षात घेता, शेतकऱ्यांनी निर्यातक्षम द्राक्ष जातींची निवड करावी.
विपणन आणि निर्यात
द्राक्षाची विपणन प्रक्रिया योग्य वेळेवर आणि पद्धतशीरपणे करणे गरजेचे आहे. काढणीनंतर फळांची ग्रेडिंग, पॅकिंग आणि रेफ्रिजरेटेड ट्रकद्वारे वाहतूक केली जाते. महाराष्ट्रातील नाशिक, सांगली आणि पुणे जिल्ह्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर द्राक्ष निर्यात केली जाते. भारतातील द्राक्षांचे निर्यात बाजारपेठ युरोप, मध्यपूर्व, आणि आशियाई देशांत आहे. सुधारित पॅकिंग आणि साठवणूक तंत्रज्ञानामुळे द्राक्षांची टिकवणूक वाढली आहे आणि निर्यातीत मोठी वाढ दिसून येते.
आर्थिक महत्त्व आणि सरकारी योजना
आर्थिक महत्त्व
द्राक्ष लागवड ही महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे आर्थिक पीक आहे. द्राक्षाचे उत्पादन हे उच्च उत्पन्न देणारे असल्याने शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक दृष्टिकोनातून फायदेशीर ठरते. सुधारित तंत्रज्ञान आणि ठिबक सिंचनामुळे उत्पादन वाढते आणि खर्च कमी होतो. द्राक्षांच्या निर्यातीमुळे मोठ्या प्रमाणात परकीय चलन मिळते, ज्यामुळे राज्याच्या अर्थव्यवस्थेत मोठे योगदान मिळते. द्राक्षाचे मनुका, ज्यूस, आणि वाईन बनविण्यासाठी वापर केल्यामुळे शेतकऱ्यांना विविध उद्योगांमध्ये सहभागी होण्याची संधी मिळते.
सरकारी योजना आणि अनुदाने
महाराष्ट्र शासन आणि केंद्रीय कृषी मंत्रालयाने द्राक्ष लागवडीसाठी अनेक योजना सुरू केल्या आहेत. शेतकऱ्यांना सुधारित बियाणे, सेंद्रिय खत, आणि ठिबक सिंचनासाठी आर्थिक मदत केली जाते. काही प्रमुख योजना:
- राष्ट्रीय फलोत्पादन अभियान: सुधारित फळबाग लागवड आणि उत्पादन वाढवण्यासाठी अनुदान पुरवले जाते.
- मृदा आरोग्य कार्ड योजना: मातीचे परीक्षण करून योग्य खते आणि पोषण व्यवस्थापनाबाबत मार्गदर्शन केले जाते.
- प्रधानमंत्री कृषी सिंचन योजना: ठिबक सिंचनासाठी अनुदान दिले जाते, ज्यामुळे पाण्याची बचत आणि उत्पादन वाढते.
- राष्ट्रीय शाश्वत शेती मिशन: शाश्वत शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध उपक्रम राबवले जातात.