डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे भारतातील एक महान तत्त्वज्ञ, शिक्षक, लेखक, आणि राष्ट्रपती होते. भारतीय तत्त्वज्ञानाचे पाश्चिमात्य देशांमध्ये प्रभावी सादरीकरण करणाऱ्या आणि भारताचा सांस्कृतिक वारसा जागतिक स्तरावर पोहोचवणाऱ्या व्यक्तीमत्त्वांमध्ये त्यांचा अग्रगण्य समावेश होतो. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य शिक्षण, चिंतन, आणि राष्ट्रसेवा यासाठी समर्पित केले.
राधाकृष्णन हे अशा व्यक्तींपैकी होते ज्यांनी विद्वत्तेला नेतृत्वाच्या उंचीवर नेले. तत्त्वज्ञान, धर्म, संस्कृती आणि आंतरराष्ट्रीय संवाद यामध्ये त्यांनी आपल्या अभ्यासातून आणि लेखनातून दृष्टीकोन तयार केले. त्यांच्या तत्त्वज्ञानामध्ये अद्वैत वेदांताचे आधुनिक विवेचन, धर्मांची समता, सहिष्णुता, आणि मानवतेचा विचार केंद्रस्थानी होता.
ते भारताचे दुसरे राष्ट्रपती होते आणि त्यांच्या राष्ट्रपतीपदाचा कार्यकाळ आदर्श आणि संयमी नेतृत्वाचे प्रतीक मानला जातो. ५ सप्टेंबर, जो त्यांच्या जन्मदिवसाचा दिवस आहे, तो भारतभर शिक्षक दिन म्हणून साजरा केला जातो – हीच त्यांना दिलेली सर्वात मोठी जनमान्यता आहे.
या लेखामध्ये आपण त्यांच्या बालपणापासून ते राष्ट्रपतीपदाच्या शिखरापर्यंतचा प्रवास, तत्त्वज्ञान, शिक्षणक्षेत्रातील कार्य, आणि त्यांचा जागतिक प्रभाव यांचा सविस्तर अभ्यास करणार आहोत.
बालपण आणि पार्श्वभूमी
जन्म आणि कुटुंब
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्म ५ सप्टेंबर १८८८ रोजी तिरुत्तनी (माजी मद्रास प्रांत, सध्याचे तामिळनाडू राज्य) येथे एका तेलुगू भाषिक ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील सर्वपल्ली वीरस्वामी हे एक निम्न मध्यमवर्गीय सरकारी कारकून होते. त्यांचे कुटुंब पारंपरिक हिंदू धार्मिक संस्कार जपणारे, पण शिक्षणाच्या दृष्टीने प्रगत विचारांचे होते.
राधाकृष्णन यांचे नाव त्यांच्या जन्मगावी असलेल्या सर्वपल्ली गावावरून ठेवण्यात आले. लहानपणी त्यांना धार्मिक ग्रंथ, स्तोत्र, श्लोक यांचा परिचय घरातच झाला. हेच त्यांचे पहिले आध्यात्मिक शिक्षण ठरले.
लहानपणीचे शिक्षण
त्यांचे प्राथमिक शिक्षण तिरुत्तनी आणि तिरुपती येथे झाले. लहानपणापासूनच ते अत्यंत बुद्धिमान, शांत, आणि चिंतनशील होते. त्यांनी वयाच्या अगदी लहानपणापासूनच ग्रंथ वाचनाची आवड जोपासली होती. इंग्रजी शिक्षणाच्या कालात त्यांना ख्रिश्चन मिशनरी शाळांमध्ये शिकण्याची संधी मिळाली. यामुळे त्यांना पाश्चिमात्य धार्मिक दृष्टिकोनाची आणि भारतीय परंपरेतील वैदिक विचारांची तुलना करण्याची संधी मिळाली.
धार्मिक आणि सामाजिक संस्कार
त्यांच्या घरात हिंदू धर्माचे शास्त्र, पद्धती, आणि संस्कृती यांचा प्रभाव होता. त्यांनी वेद, उपनिषद, गीता यांचा अभ्यास बालपणातच सुरू केला होता. त्याचबरोबर त्यांना तुलना करण्याची बुद्धिमत्ता आणि स्वतंत्र विचार करण्याची वृत्ती लवकरच अंगी आली.
राधाकृष्णन यांचे बालपण हे साधेपणाने, पण विचारांनी समृद्ध होते. याच संस्कारांनी पुढे त्यांना भारतीय तत्त्वज्ञान आणि आंतरराष्ट्रीय संवाद यामधील पूल घालणारा विचारवंत म्हणून घडवले.
उच्च शिक्षण आणि वैचारिक घडण
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचे तत्त्वज्ञान आणि विचारसरणी यांचे मूळ त्यांच्या उच्च शिक्षणातील गहन अभ्यासात आहे. त्यांना भारतीय परंपरा, धर्म, आणि तत्त्वज्ञान यांचा सखोल अभ्यास होता, पण त्यांनी त्याचबरोबर पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञान आणि आधुनिक विचारप्रणाली यांचाही समतोल अभ्यास केला.
मद्रास ख्रिश्चन कॉलेजमध्ये शिक्षण
त्यांचे उच्च शिक्षण व्हॉरन अँड प्रीसिडेन्सी कॉलेज, मद्रास येथे सुरू झाले आणि त्यानंतर त्यांनी मद्रास ख्रिश्चन कॉलेजमध्ये (Madras Christian College) प्रवेश घेतला.
- येथे त्यांनी तत्त्वज्ञान विषयात पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण घेतले.
- त्यांनी Plato, Kant, Hegel, Bradley यांसारख्या पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञांचे विचार तसेच वेदांत, उपनिषद, भगवद्गीता यांचे तुलनात्मक अध्ययन केले.
त्यांच्या M.A. प्रबंधाचा विषय होता — “The Ethics of Vedanta and Its Metaphysical Presuppositions”, ज्यामध्ये त्यांनी वेदांतातील नैतिकता आणि तात्त्विक आधार याचे आधुनिक दृष्टिकोनातून विश्लेषण केले.
पाश्चिमात्य आणि भारतीय तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे पहिले भारतीय विचारवंत होते, ज्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानाला पाश्चिमात्य बौद्धिक पातळीवर स्पष्टीकरण दिले. त्यांचे मत होते की भारतीय तत्त्वज्ञान हे फक्त अध्यात्मिक नव्हे, तर तात्त्विक दृष्टिकोनातूनही सखोल आहे.
- त्यांनी “The Hindu View of Life”, “Indian Philosophy” सारख्या ग्रंथांमध्ये भारतीय धर्माची तात्त्विक व्याख्या सादर केली.
- त्यांनी हिंदू तत्त्वज्ञानामधील सर्वसमावेशकता, सहिष्णुता आणि वैश्विक दृष्टिकोन यावर भर दिला.
वाचन, संशोधन आणि लेखनाची सुरुवात
मद्रासमध्ये असतानाच त्यांचे वाचनक्षेत्र खूप विस्तारले. त्यांनी विविध धार्मिक ग्रंथ, पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञान, राजकीय सिद्धांत, आणि आधुनिक विज्ञानविषयक पुस्तकांचा अभ्यास केला.
- त्यांच्या लेखनात प्राच्य आणि पाश्चिमात्य विचारांची सांगड, आंतरिक विवेक, आणि मानवतेच्या सार्वत्रिक मूल्यांचा वारंवार उल्लेख आढळतो.
त्यांचे हे शिक्षण आणि वैचारिक प्रक्रिया पुढे जाऊन भारतीय तत्त्वज्ञानाचे जागतिक पातळीवरील सर्वात प्रभावी सादरकर्ते म्हणून त्यांना स्थान देणारे ठरले.
प्राध्यापक आणि शिक्षणतज्ज्ञ म्हणून योगदान
डॉ. राधाकृष्णन हे केवळ तत्त्वज्ञ नव्हते, तर उत्कृष्ट शिक्षक आणि शिक्षणविचारांचे प्रचारक होते. त्यांनी आपल्या अध्यापनातून हजारो विद्यार्थ्यांना केवळ ज्ञानच नव्हे, तर जीवनविषयक मूल्ये, विवेक, आणि मानवता यांची जाणीव दिली. ते आजही भारताच्या इतिहासातील सर्वश्रेष्ठ शिक्षकांमध्ये मानले जातात.
मद्रास, कलकत्ता आणि ऑक्सफर्ड येथे अध्यापन
- त्यांनी १९०९ मध्ये मद्रास प्रिसिडेन्सी कॉलेजमध्ये अध्यापनाला सुरुवात केली.
- पुढे १९२१ मध्ये ते कलकत्ता विद्यापीठात तत्त्वज्ञान विभागाचे प्रमुख म्हणून रुजू झाले.
- १९३६ मध्ये त्यांना ऑक्सफर्ड विद्यापीठात स्पाल्डिंग प्रोफेसर ऑफ ईस्टर्न रिलीजन अँड एथिक्स म्हणून निमंत्रण मिळाले.
ऑक्सफर्डमध्ये त्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानाचे सखोल विवेचन पाश्चिमात्य प्राध्यापक आणि विद्यार्थ्यांसमोर मांडले. त्यांनी “A Sourcebook in Indian Philosophy” सारख्या ग्रंथातून भारतीय विचारपद्धतीचे मूल्य जागतिक शैक्षणिक जगतात रुजवले.
विद्यार्थ्यांमध्ये लोकप्रिय शिक्षक
राधाकृष्णन यांचा अध्यापनशैलीत गूढता नसून सोप्या, उदाहरणात्मक आणि संवादात्मक पद्धतीने विचार मांडला जात असे.
- त्यांच्या व्याख्यानांमध्ये तत्त्वज्ञान केवळ विषय म्हणून नव्हे, तर जीवनाचा मार्ग म्हणून अनुभवला जाई.
- विद्यार्थी त्यांना “जीवंत पुस्तक” म्हणत असत.
त्यांचा दृष्टिकोन असा होता की, शिक्षक हे केवळ ज्ञानसंपन्न नसून विचारशील, चारित्र्यसंपन्न आणि प्रेरणादायक असले पाहिजे.
भारतीय विद्यापीठ आयोगाचे (UGC) पहिले अध्यक्ष
स्वातंत्र्यानंतर डॉ. राधाकृष्णन यांची भारतीय विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे (UGC) पहिले अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती झाली. त्यांनी:
- उच्च शिक्षणात दर्जा सुधारण्याचे धोरण आखले,
- संशोधन आणि ज्ञानवृद्धीसाठी निधी व धोरणे निश्चित केली,
- शिक्षकांच्या सामाजिक प्रतिष्ठेसाठी वेगळे धोरण सुचवले.
तत्त्वज्ञानाचे प्रचारक आणि व्याख्याते
ते जगभरात भारतीय तत्त्वज्ञानाचे प्रभावी प्रतिनिधी म्हणून ओळखले जात. अमेरिका, इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, आणि आशियायी देशांमध्ये त्यांनी व्याख्याने दिली, चर्चासत्रे घेतली. त्यांच्या संवादात्मक शैलीमुळे, अतिशय गुंतागुंतीच्या विषयांचाही सहज उलगडा व्हायचा.
प्रमुख तत्त्वज्ञान आणि विचारधारा
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचे तत्त्वज्ञान हे भारतीय अध्यात्माचा गाभा पकडून, पाश्चिमात्य विचारसरणीच्या आधाराने त्याचे विवेचन करणारे आहे. त्यांनी वेदांत तत्त्वज्ञानाला आधुनिक आणि तार्किक भाष्य दिले. त्यांचे विचार हे धार्मिक सहिष्णुतेवर, मानवतेवर आणि आध्यात्मिक एकात्मतेवर आधारलेले होते. त्यांचे तत्त्वज्ञान केवळ बौद्धिक चर्चा नव्हते, तर त्यांनी जगलेले आणि अनुभवलेले विचार होते.
राधाकृष्णन यांनी मुख्यतः अद्वैत वेदांताचे समर्थन केले, पण त्यांना पारंपरिक दृष्टिकोनामध्ये बंदिस्त राहायचे नव्हते. त्यांच्या मते, आत्मा आणि ब्रह्म हे वेगळे नसून एकच आहेत; आणि हे एकत्व केवळ धार्मिक उपासनेत नव्हे, तर मानवी मूल्यांमध्ये प्रकट व्हायला हवे. त्यांनी ब्रह्माचे अस्तित्व आत्मानुभवातून जाणण्यावर भर दिला.
त्यांच्या तत्त्वज्ञानात प्रज्ञा, विवेक, आणि अनुभव यांना अग्रस्थान होते. त्यांनी धर्म आणि तत्त्वज्ञान यांच्यातील फरक अधोरेखित केला. त्यांच्यामते, धर्म हा व्यक्तिगत अनुभवाचा विषय असावा; तो सामाजिक किंवा राजकीय प्रभुत्वाचे साधन बनू नये. “Religion is not just belief, it is experience,” हे त्यांचे प्रसिद्ध विधान त्यांच्या विचारसरणीचे सार सांगते.
डॉ. राधाकृष्णन यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानाचे विश्लेषण करताना पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञांच्या विचारांशी संवाद साधला. त्यांनी हे स्पष्ट केले की भारतीय तत्त्वज्ञान केवळ आध्यात्मिक नव्हे, तर तार्किक, विश्लेषणात्मक आणि विवेकाधारित आहे. त्यांनी युरोपियन तत्त्वज्ञान, विशेषतः हेगेल, कांट, प्लॅटो आणि ब्रॅडली यांचे संदर्भ घेतले आणि त्यांची तुलना उपनिषद, भगवद्गीता, आणि शंकराचार्य यांच्या विचारांशी केली.
त्यांचा धर्मदृष्टिकोन हा सर्वधर्मसमभाव, सहिष्णुता आणि समानतेचा होता. त्यांनी मानवजातीच्या एकात्मतेवर भर दिला. त्यांच्यासाठी धर्म म्हणजे जगण्यासाठी आवश्यक असलेले नैतिक मूल्य आणि सहजीवनाचे तत्त्वज्ञान होते. त्यांच्या विचारांचे प्रतिबिंब “Idealist View of Life”, “Eastern Religions and Western Thought”, “Religion and Society” यासारख्या पुस्तकांमध्ये दिसते.
लेखक आणि साहित्यिक योगदान
डॉ. राधाकृष्णन यांचे साहित्य हे केवळ तत्त्वज्ञानापुरते मर्यादित नाही, तर ते भारतीय संस्कृतीचे वैश्विक व्याख्याते ठरले. त्यांनी आपल्या लेखनातून भारतीय तत्त्वज्ञानाचा गाभा, धर्माचा सामाजिक दृष्टिकोन, आणि मानवी मूल्यांचा विवेचनात्मक पाठपुरावा केला. त्यांच्या लेखनशैलीमध्ये विद्वत्तेचा आधार असूनही ती वाचकप्रिय आणि सुसंवादी आहे.
त्यांच्या प्रसिद्ध ग्रंथांमध्ये “Indian Philosophy” (दोन खंड), “The Hindu View of Life”, “The Principal Upanishads”, “Bhagavad Gita: A Commentary”, “An Idealist View of Life”, “Religion and Society” आणि “Eastern Religions and Western Thought” यांचा समावेश होतो. या पुस्तकांमधून त्यांनी भारतीय धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि समाज यांचे सुसंगत विश्लेषण केले.
“Indian Philosophy” या दोन खंडांमध्ये त्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्राचीन काळापासूनची वाटचाल, विविध विचारधारा, आणि प्रमुख तत्त्वज्ञांचे योगदान सुसंगतपणे मांडले आहे. हे पुस्तक पाश्चिमात्य विद्यापीठांमध्ये आजही संदर्भग्रंथ म्हणून वापरले जाते. “The Hindu View of Life” या छोटेखानी पुस्तकात त्यांनी हिंदू धर्माची समग्र आणि व्यापक भूमिका, त्यातील सहिष्णुता आणि आत्मशोध यांचे मार्मिक विश्लेषण केले.
“Bhagavad Gita: A Commentary” या पुस्तकात त्यांनी गीतेतील कर्म, भक्ति आणि ज्ञान यांच्यामधील समन्वयात्मक दृष्टिकोन मांडला आहे. यातील भाष्य साधे, स्पष्ट आणि चिंतनशील आहे. त्यांच्या लेखनात तत्त्वज्ञानाचा बोजा नाही, तर जीवनविषयक प्रश्नांची सुस्पष्ट आणि मानवतावादी उत्तरं आहेत.
डॉ. राधाकृष्णन यांची भाषाशैली ही विद्वत्संपन्न असूनही अत्यंत सुबोध आहे. त्यांचे विचार हे गहन असले तरी वाचकांपर्यंत सहज पोहोचणारे असतात. त्यांनी शेकडो लेख, भाषणे आणि निबंध लिहिले, जे आजही शैक्षणिक जगतात महत्त्वाचे मानले जातात. त्यांच्या लेखनामुळे भारतीय विचारसरणीला जागतिक पातळीवर एक स्वतंत्र आणि सन्मान्य स्थान मिळाले.
भारताचे उपराष्ट्रपती आणि राष्ट्रपती म्हणून कार्य
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा राजकीय जीवनप्रवास हा त्यांच्या बौद्धिक आणि शैक्षणिक योगदानाच्या नैसर्गिक विस्तारासारखा होता. ते केवळ एक तत्त्वज्ञ किंवा शिक्षक नव्हते, तर एका प्रगल्भ राष्ट्राचे नैतिक आधारस्तंभ होते. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरच्या पुनर्रचना काळात, त्यांनी उपराष्ट्रपती आणि राष्ट्रपती या दोन्ही पदांवर कार्य करताना एक संयमी, सुसंवादी आणि विचारशील नेतृत्व दिले.
उपराष्ट्रपती म्हणून कार्यकाळ (१९५२–१९६२)
भारताच्या पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकीनंतर, १९५२ साली डॉ. राधाकृष्णन पहिले उपराष्ट्रपती म्हणून निवडून आले. या पदावर त्यांनी दहा वर्षे (१९५२–१९६२) कार्य केले. उपराष्ट्रपती म्हणून ते राज्यसभेचे अध्यक्ष होते, आणि त्यांनी संसदीय चर्चेत संयम, संवाद, आणि विवेकाचे वातावरण निर्माण केले.
त्यांनी भारतीय लोकशाही प्रक्रियेतील सभ्य चर्चा आणि वैचारिक आदान-प्रदानाचे महत्व अधोरेखित केले. त्यांनी विधानसभांमध्ये वैचारिक स्पष्टता आणि उच्च नैतिक दर्जा यासाठी सतत प्रयत्न केले. त्यांच्या भाषणांमध्ये ते नैतिकता, सार्वजनिक जबाबदारी आणि मूल्याधिष्ठित नेतृत्व यांवर भर देत.
राष्ट्रपती म्हणून कार्यकाळ (१९६२–१९६७)
१९६२ साली डॉ. राधाकृष्णन भारताचे दुसरे राष्ट्रपती म्हणून निवडून आले. पं. जवाहरलाल नेहरू यांच्यानंतरच्या कालखंडात, जेव्हा भारतावर चीनसोबत युद्धाचे संकट होते, त्या कठीण काळात त्यांनी अत्यंत संयमित आणि शांत नेतृत्व दिले.
त्यांच्या राष्ट्रपतीपदाचा कार्यकाळ हा नैतिक मार्गदर्शन, विचारशील राष्ट्रनायकी आणि आदर्श शिष्टाचार यांचा नमुना ठरला. त्यांनी राजकारणाच्या माध्यमातून शिक्षण आणि संस्कृतीच्या मूल्यांना उजाळा दिला.
राष्ट्रपती भवनातील त्यांच्या कारकिर्दीत:
- त्यांनी विदेशी पाहुण्यांना भारताच्या सांस्कृतिक समृद्धीची ओळख करून दिली,
- आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये नम्रता आणि वैचारिक परिपक्वता यांचा आदर्श मांडला,
- भारताची एक सहिष्णु, समतावादी आणि विवेकी राष्ट्र म्हणून प्रतिमा तयार केली.
संसदीय लोकशाही आणि मूल्यांचे संरक्षण
राधाकृष्णन यांनी भारताच्या लोकशाही मूल्यांचा आणि संविधानाच्या आदर्शांचा सातत्याने आदर केला. ते केवळ औपचारिक राष्ट्रपती नव्हते, तर संविधानाच्या आत्म्याचे रक्षक होते.
त्यांनी अनेक प्रसंगी राजकीय नेत्यांना नैतिक जबाबदारीची आठवण करून दिली. त्यांनी सत्तेच्या वापरात संयम आणि विवेक असणे आवश्यक आहे, हे अधोरेखित केले.
आंतरराष्ट्रीय संबंधांतील सुसंवाद आणि आदर्श वर्तन
त्यांचा व्यक्तिमत्त्व, इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्व, आणि वैचारिक खोली यामुळे ते भारताचे सांस्कृतिक राजदूत ठरले. त्यांनी संयुक्त राष्ट्रसंघ, युनेस्को, आणि विविध आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करताना गर्व, पण नम्रतेने विचार मांडले.
शिक्षक दिनाची सुरुवात आणि महत्त्व
डॉ. राधाकृष्णन हे जीवनभर स्वतःला शिक्षक म्हणूनच ओळखायला प्राधान्य देत असत. त्यांच्या मते, शिक्षक हे समाजाचे वास्तविक मार्गदर्शक आणि राष्ट्रनिर्माते असतात. त्यांच्या शिकवणीचा प्रभाव विद्यार्थ्यांवर इतका गडद होता की, त्यांच्या राष्ट्रपतीपदाच्या काळातही त्यांना विद्यार्थ्यांपासून वेगळे करता आले नाही.
५ सप्टेंबरचा इतिहास
जेव्हा त्यांचे काही विद्यार्थी आणि सहकारी राष्ट्रपतीपदाच्या निमित्ताने त्यांचा वाढदिवस साजरा करण्याची योजना करत होते, तेव्हा त्यांनी अत्यंत नम्रपणे उत्तर दिले –
“माझा वाढदिवस साजरा करण्याऐवजी तो ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला गेला, तर मला अधिक आनंद होईल.”
१९६२ पासून भारतात ५ सप्टेंबर हा दिवस अधिकृतपणे “शिक्षक दिन” म्हणून साजरा केला जातो. हा एकमेव दिवस आहे, जो राष्ट्रपतींच्या विनंतीवरून सुरू झाला आणि आजही शिक्षक व विद्यार्थ्यांमधील नात्याचा उत्सव म्हणून साजरा केला जातो.
विद्यार्थ्यांशी संबंध आणि त्यांच्यावरील प्रभाव
डॉ. राधाकृष्णन विद्यार्थ्यांना केवळ ज्ञान देणारे शिक्षक नव्हते, तर आदर्श माणूस घडवणारे गुरू होते. त्यांच्या शिकवणीत नैतिक मूल्यं, आत्मपरीक्षण, आणि विवेक जागवणारे विचार असायचे.
ते नेहमी म्हणत –
“The true teachers are those who help us think for ourselves.”
त्यांनी विद्यार्थ्यांना विचार करायला शिकवले, जग पाहायला शिकवले, आणि आपले जीवन स्वतः घडवायचा आत्मविश्वास दिला.
आजचा शिक्षक दिन – श्रद्धांजली आणि प्रेरणा
आजही शिक्षक दिन देशभरात विद्यार्थ्यांच्या आदराने, गाण्यांनी, निबंधांनी, आणि भाषणांनी साजरा केला जातो.
- शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांकडून शिक्षकांचे अभिनंदन होते,
- भारत सरकार विविध राष्ट्रीय शिक्षक पुरस्कार जाहीर करते,
- अनेक ठिकाणी डॉ. राधाकृष्णन यांच्या विचारांची आठवण करून दिली जाते.
हा दिवस म्हणजे भारतीय शिक्षण परंपरेच्या आदर्शांचा उत्सव असून, राधाकृष्णन यांचे योगदान सदैव स्मरणात राहते.
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांची आंतरराष्ट्रीय मान्यता आणि गौरव
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे केवळ भारतातच नव्हे तर जगभरात एक प्रख्यात तत्त्वज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ आणि सांस्कृतिक दूत म्हणून ओळखले गेले. त्यांनी भारतीय विचारसंपदेला आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठावर सन्मान मिळवून दिला आणि अनेक राष्ट्रांनी त्यांच्या बौद्धिक योगदानाचे गौरवपूर्वक स्वागत केले.
युनेस्को वरील सहभाग
१९४६ मध्ये, दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागतिक शांतता आणि सहकार्याला चालना देण्यासाठी स्थापन झालेल्या युनेस्को (UNESCO) या संस्थेच्या भारतीय प्रतिनिधी मंडळात डॉ. राधाकृष्णन यांचा समावेश झाला.
- त्यांनी युनेस्कोमध्ये शैक्षणिक सहकार्य, संस्कृती, आणि आंतरधार्मिक संवाद याविषयी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
- त्यांच्या उपस्थितीत भारतीय परंपरा आणि तत्त्वज्ञानाचे आंतरराष्ट्रीय पातळीवर सादरीकरण झाले.
त्यांनी युनेस्कोच्या मूल्यमंत्रांशी सुसंगत विचार मांडून भारतीय ज्ञानपरंपरेचे आधुनिक जगात स्थान स्पष्ट केले.
विविध देशांत मानद पदवी आणि सन्मान
डॉ. राधाकृष्णन यांना जगभरातील प्रतिष्ठित विद्यापीठांनी मानद डॉक्टरेट्स बहाल केल्या. यामध्ये:
- ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी,
- केम्ब्रिज,
- हार्वर्ड,
- पॅरिस विद्यापीठ,
- कोलंबिया युनिव्हर्सिटी
यांचा समावेश होतो.
त्यांच्या भाषणांमध्ये प्रज्ञा आणि नम्रता यांचा अद्वितीय समतोल असे. त्यामुळेच युरोप आणि अमेरिका यांसारख्या देशांतील शैक्षणिक व राजकीय वर्तुळांनी त्यांना मानाचे स्थान दिले. त्यांच्या उपस्थितीने पूर्व आणि पश्चिम विचारांमध्ये एक पूल उभा राहिला.
नोबेल पुरस्कारासाठी नामनिर्देशन
डॉ. राधाकृष्णन यांचे तात्त्विक योगदान, धार्मिक सहिष्णुतेचा प्रचार, आणि शिक्षणक्षेत्रातील नेतृत्व यामुळे त्यांना नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी अनेक वेळा नामनिर्देशित करण्यात आले.
- यातील काही नामनिर्देश १९३९, १९५० आणि १९५४ साली झाल्याची नोंद आहे.
- जरी त्यांना हा पुरस्कार मिळाला नाही, तरी त्यांचा विचार नोबेल स्तरावरील तत्त्वज्ञान म्हणून मान्य झाला.
त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय मान्यतेमुळे भारतीय विचारविश्वाला जागतिक बौद्धिक नकाशावर सन्मानपूर्वक स्थान प्राप्त झाले.
धार्मिक सहिष्णुता आणि सर्वधर्मसमभाव
डॉ. राधाकृष्णन यांचा जीवनदृष्टीकोन आणि तत्त्वज्ञान यांचा गाभा धार्मिक सहिष्णुता, संवाद आणि सर्वधर्मसमभाव यावर आधारित होता. त्यांनी जगभरात हे सांगण्याचा प्रयत्न केला की धर्मांचा हेतू हा माणसामाणसांमधील दुवा निर्माण करणे असतो, दुरावा निर्माण करणे नव्हे.
सर्व धर्मांतील समान मूल्यांचा आग्रह
ते म्हणत, “सत्य हे अनेक वाटांनी मिळते, आणि प्रत्येक वाट ही एक अनुभव आहे.”
त्यांनी हिंदू धर्माची वैश्विकता आणि सहिष्णुता यांचे तात्त्विक विश्लेषण करताना, इतर धर्मांतील नैतिक मूल्यांचीही समान आदराने चर्चा केली.
- ख्रिश्चन धर्मातील प्रेम,
- इस्लाममधील करुणा,
- बौद्ध धर्मातील करुणा आणि मध्यमार्ग
— हे सर्व मूल्य त्यांनी हिंदू तत्त्वज्ञानातील “एकं सद्विप्रा बहुधा वदंति” या विचाराशी जोडले.
त्यांच्या व्याख्यानात आणि लेखनात धर्म म्हणजे नैतिकता, आत्मसंयम, आणि विश्वबंधुत्वाची प्रेरणा आहे, असे स्पष्टपणे सांगितले गेले.
आधुनिक भारतातील धार्मिक ऐक्याचे प्रतीक
स्वातंत्र्योत्तर भारतात जेव्हा धार्मिक तेढ, फाळणी आणि असहिष्णुतेचे वातावरण होते, तेव्हा राधाकृष्णन यांनी धर्मनिरपेक्षतेची आणि एकात्मतेची भूमिका घेतली.
- राष्ट्रपती म्हणून ते सर्व धार्मिक उत्सवांमध्ये सहभागी होत.
- त्यांनी “भारतीय धर्म म्हणजे केवळ विधी नवे, तो एक जीवनपद्धती आहे” असे सांगितले.
त्यांनी आपल्या कृतीतून हे दाखवून दिले की धर्म हे विभाजनाचे नव्हे, तर ऐक्याचे साधन असू शकते.
आंतरधर्मीय संवादाचे उदाहरण
डॉ. राधाकृष्णन हे जगातील अनेक धर्मगुरू, मिशनरी, आणि तत्त्वज्ञांशी संवाद साधणारे प्रथम भारतीय तत्त्वज्ञ होते. त्यांनी आंतरधर्मीय संवादात शांततेचा, आदराचा आणि ज्ञानाचा सूर कायम ठेवला.
त्यांचा जीवनप्रवास आणि विचार आजही धर्माच्या नावाखाली होत असलेल्या दुरुपयोगाला वैचारिक उत्तर देतो.
तत्त्वचिंतक म्हणून जागतिक प्रभाव
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे भारताचेच नव्हे तर जगातील सर्वात प्रभावशाली तत्त्वज्ञांपैकी एक होते. त्यांनी आपल्या लेखन, व्याख्यान, आणि संवादातून केवळ भारतीय तत्त्वज्ञानाचाच प्रचार केला नाही, तर पूर्व आणि पश्चिम विचारधारांमध्ये समन्वय साधणारा दुवा बनला.
पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञांशी संवाद
राधाकृष्णन यांचे विचार हे आधुनिक पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञानाशी सतत संवाद साधणारे होते. त्यांनी Plato, Kant, Hegel, Bradley, Whitehead यांसारख्या पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञांचा अभ्यास करून भारतीय दृष्टिकोनातून त्यांचे विवेचन केले.
त्यांचा एक प्रमुख विचार होता की भारतीय तत्त्वज्ञान हे केवळ अध्यात्मिक नव्हे, तर तार्किक आणि वैज्ञानिक आधारावर देखील मजबूत आहे.
त्यांनी युरोप आणि अमेरिकेतील विविध विद्यापीठांमध्ये व्याख्याने देताना भारतीय उपनिषद, भगवद्गीता, आणि वेदांत यांना प्रगत तात्त्विक संवादाच्या पातळीवर आणून मांडले. त्यांची भाषाशैली विद्वत्तापूर्ण असूनही संवादक्षम होती, त्यामुळे ते विद्वान आणि सर्वसामान्य श्रोत्यांमध्ये तितकेच लोकप्रिय होते.
भारताचा सांस्कृतिक राजदूत म्हणून ओळख
त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य भारताच्या सांस्कृतिक परंपरेचे विद्वत् पातळीवर प्रतिनिधीत्व करत घालवले. ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील त्यांच्या अध्यापनाचा काळ, युनेस्कोमधील सहभाग, आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदांतील सहभाग यांनी त्यांना एक जागतिक प्रतिष्ठा दिली.
- त्यांनी भारतीय तत्वज्ञानाचा जगासमोर सकारात्मक परिचय करून दिला.
- त्यांच्या विचारांमध्ये भारतीय जीवनमूल्यांची आधुनिक व्याख्या होती.
त्यामुळेच त्यांना अनेकदा “भारताचा विचारदूत” असेही संबोधले गेले.
जागतिक मूल्ये आणि भारतीय दृष्टिकोन यांची सांगड
राधाकृष्णन यांच्या तत्त्वज्ञानाचा गाभा असा होता की मानवी मूल्ये ही सार्वत्रिक असतात, आणि प्रत्येक संस्कृती त्या मूल्यांना वेगवेगळ्या पद्धतीने व्यक्त करते.
- त्यांनी स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, सहिष्णुता, करुणा यांसारख्या सार्वत्रिक तत्त्वांना भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या आधारे अर्थ दिला.
- त्यांच्या मते, पूर्व आणि पश्चिम हे एकमेकांचे विरोधक नसून परस्परपूरक आहेत.
त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय तत्त्वज्ञानाने जागतिक वैचारिक व्यासपीठावर एक स्वतंत्र आणि सन्मान्य स्थान मिळवले.
निवृत्तीनंतरचे जीवन आणि लेखन
राष्ट्रपतीपदाचा कार्यकाळ संपल्यानंतर डॉ. राधाकृष्णन यांनी सक्रिय सार्वजनिक जीवनातून निवृत्ती घेतली, पण त्यांचे चिंतन आणि लेखन सुरूच राहिले. निवृत्तीनंतरचा काळ त्यांनी शांत, आत्ममग्न, आणि चिंतनशील जीवनशैलीत घालवला. त्यांच्या विचारांचा प्रभाव अजूनही देश-विदेशातील विद्यापीठांमध्ये जाणवतो.
सार्वजनिक जीवनातून निवृत्ती
१९६७ साली राष्ट्रपतीपदाचा कार्यकाळ संपल्यानंतर त्यांनी कोणत्याही राजकीय पदावर जाण्याचे टाळले. ते सल्लागार, लेखक आणि वक्ता म्हणून काही निवडक प्रसंगी सहभागी झाले.
- त्यांनी सार्वजनिक वक्तव्यांमध्ये अत्यंत संतुलित, नैतिक, आणि विवेकपूर्ण मत मांडले.
- त्यांनी निवृत्तीनंतर आपले आयुष्य तत्त्वज्ञान, धर्म, आणि मानवी मूल्यांविषयी चिंतन करण्यात घालवले.
त्यांचा निवृत्तीनंतरचा काळ म्हणजे गडद वैचारिक शांततेचा आणि आत्मानुभवाचा कालखंड होता.
वैयक्तिक चिंतन आणि लेखन
या काळात त्यांनी “The Principal Upanishads”, “Recovery of Faith”, “The Dhammapada” यांसारखी महत्त्वाची पुस्तके लिहिली.
- त्यांनी विविध धर्मग्रंथांवर भाष्य करताना मानवतेचे सार्वत्रिक तत्व, आंतरिक आत्मशोध, आणि नैतिक जबाबदारी यांचा उद्गार केला.
- “Recovery of Faith” या पुस्तकात त्यांनी आधुनिक जगातील अस्वस्थतेला तात्त्विक आणि आध्यात्मिक उत्तर शोधले.
या साऱ्या लेखनातून एक निवृत्त राष्ट्राध्यक्ष, पण अजूनही क्रियाशील तत्त्वज्ञ अशी त्यांची प्रतिमा उभी राहते.
शांत, साधे आणि विचारशील जीवन
ते मद्रासजवळील “Mylapore” येथे वास्तव्यास होते. तिथे त्यांनी अतिशय साधा दिनक्रम ठेवला – वाचन, लेखन, प्रार्थना, आणि अतिथींचे स्वागत. त्यांनी श्रीमंती किंवा प्रतिष्ठेचा कोणताही आव न आणता एक साध्या ब्राह्मण पंडिताचे आयुष्य जगणे पसंत केले.
त्यांचे जीवन आणि निवृत्ती हे देखील त्यांच्या विचारांची साक्षात प्रात्यक्षिके ठरली.
मृत्यू आणि राष्ट्राचा सन्मान
डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचे निधन १७ एप्रिल १९७५ रोजी चेन्नई (तेव्हाचे मद्रास) येथे झाले. वयाच्या ८६ व्या वर्षी त्यांनी शांततेत, चिंतनात आणि साधेपणात आपले जीवन पूर्ण केले. त्यांच्या मृत्यूनंतर देशभरात शोकाचे वातावरण निर्माण झाले. त्यांनी आयुष्यभर ज्या मूल्यांची शिकवण दिली, त्याच मूल्यांवर आधारित त्यांचा अखेरचा प्रवासही अत्यंत साधा आणि अर्थपूर्ण होता.
राष्ट्रपती भवनातील श्रद्धांजली
त्यांच्या निधनाची बातमी मिळताच भारत सरकारने राष्ट्रीय शोक जाहीर केला. राष्ट्रपती भवन, संसद भवन, विद्यापीठे आणि शैक्षणिक संस्था यामध्ये श्रद्धांजलीचे कार्यक्रम झाले. तत्कालीन राष्ट्रपती, पंतप्रधान, आणि अनेक नामवंत व्यक्तींनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली.
त्यांच्या सन्मानार्थ सरकारी कार्यालयांमध्ये राष्ट्रीय ध्वज अर्ध्यावर उतरवण्यात आला.
त्यांच्या योगदानाची दखल घेत देशभरातून भावपूर्ण अभिव्यक्ती झाली. केवळ भारतातच नव्हे तर जगातील अनेक राष्ट्रांनी देखील एक विचारवंत आणि मानवतावादी नेता हरपल्याचे दुःख व्यक्त केले.
देशभरातील शोक आणि स्मरण
- शाळांमध्ये, महाविद्यालयांमध्ये, विद्यापीठांमध्ये त्यांच्या विचारांवर आधारित विशेष सत्रे आयोजित करण्यात आली.
- विविध धर्मांच्या अनुयायांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहताना सर्वधर्मसमभावाचे दर्शन घडवले.
त्यांच्या मृत्यूनंतर “एक तत्वज्ञ, एक शिक्षक, आणि एक राष्ट्रनायक” अशी त्यांची स्मृती जपली गेली आणि आजही ती सन्मानाने जपली जाते.
स्मरण आणि वारसा
डॉ. राधाकृष्णन यांचे स्मरण हे केवळ जयंती आणि पुण्यतिथीपुरते मर्यादित नाही, तर ते भारतीय शिक्षण, तत्त्वज्ञान आणि सार्वजनिक जीवन यामधील जीवंत प्रेरणा बनले आहेत. त्यांनी जी मूल्ये रुजवली, ती आजही विविध माध्यमांतून जपली जातात.
शाळा, विद्यापीठे आणि पुरस्कार यांना त्यांचे नाव
- भारतातील अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि विद्यापीठांमध्ये त्यांचे पुतळे, सभागृहे आणि अभ्यासकेंद्र उभारले गेले आहेत.
- सरवपल्ली राधाकृष्णन विद्यापीठ (S.R. University) तेलंगणामध्ये त्यांच्या नावाने आहे.
- केंद्र व राज्य शासनांमार्फत दिले जाणारे ‘डॉ. राधाकृष्णन शिक्षण पुरस्कार’ हे देशातील सर्वोत्तम शिक्षकांना दिले जातात.
शैक्षणिक धोरणांवरील प्रभाव
भारतीय शिक्षणव्यवस्थेत गुरु-शिष्य परंपरेचा आदर्श, मूल्यनिष्ठ शिक्षण, आणि संवादात्मक अध्यापन यांचा जो आग्रह दिसतो, त्यामागे राधाकृष्णन यांची भूमिका आहे. त्यांचे विचार “National Education Policy”, शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम, आणि विद्यापीठांतील अभ्यासक्रमांमध्ये आजही दिसतात.
स्मारके, व्याख्यानमाला आणि जागतिक स्मरण
- अनेक संस्थांमध्ये दरवर्षी ‘राधाकृष्णन व्याख्यानमाला’ आयोजित केली जाते.
- युनेस्को, ऑक्सफर्ड, हार्वर्ड यांसारख्या संस्थांमध्ये त्यांचा उल्लेख भारतीय ज्ञानवारसाचे प्रतीक म्हणून केला जातो.
- त्यांच्या पुस्तकांची पुनर्मुद्रणे आजही भारतात आणि परदेशात प्रसिद्ध होत असतात.
त्यांचे स्मरण हे केवळ एक व्यक्तीचे नव्हे, तर विचारांची आणि मूल्यांची परंपरा जपण्याचे कर्तव्य आहे.
आधुनिक काळातील महत्त्व
२१व्या शतकात विज्ञान, तंत्रज्ञान, राजकारण आणि सामाजिक उलथापालथी यांच्या झपाट्याने बदलणाऱ्या जगात, डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचे विचार अधिकच प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक ठरतात. त्यांच्या तत्त्वज्ञानाने माणसाला आत्मचिंतन, सहिष्णुता, आणि विवेक यांचा आदर्श दिला आहे. आधुनिक काळातील अनेक आव्हानांना उत्तर देताना त्यांच्या शिकवणीचा उपयोग होतो.
आजच्या शिक्षण व्यवस्थेसाठी मार्गदर्शक विचार
आजच्या स्पर्धात्मक, गुणांवर आधारित शिक्षण व्यवस्थेत मूल्यशिक्षण, चारित्र्यनिर्मिती आणि विवेकनिष्ठा यांचा अभाव जाणवतो. अशा काळात डॉ. राधाकृष्णन यांनी सांगितलेला विचार –
“शिक्षण म्हणजे केवळ ज्ञान नव्हे, तर माणूस घडवण्याची प्रक्रिया” – हे अत्यंत महत्त्वाचे वाटते.
- त्यांनी दिलेला शिक्षकाचा आदर्श,
- विद्यार्थी आणि शिक्षक यांच्यातील नात्याचे महत्व,
- आणि ज्ञानाच्या आधारे समाजात बदल घडवण्याचे ध्येय – हे शिक्षणनीतीच्या केंद्रस्थानी असावे, अशी आवश्यकता आजही भासत आहे.
तरुण पिढीसाठी प्रेरणास्रोत
डॉ. राधाकृष्णन यांनी आपल्या वागणुकीतून आणि विचारांतून अखंड साधेपणा, स्पष्टवक्ता, विवेक आणि मूल्यनिष्ठा जपली.
- राजकारणात जरी ते आले, तरी त्यांनी कधीही तत्त्वांचा त्याग केला नाही.
- त्यांनी शांततेसाठी, विचारमंथनासाठी आणि आत्मविकासासाठी आयुष्यभर प्रयत्न केले.
त्यांच्या जीवनकहाणीमधून तरुणांना चरित्रशील नेतृत्व, आत्मशोध, आणि मूल्याधिष्ठित निर्णय घेण्याची प्रेरणा मिळते.
तत्त्वज्ञान आणि आंतरराष्ट्रीय बंधुभाव यांचा समन्वय
डॉ. राधाकृष्णन यांनी सिद्ध केले की धर्म, तत्त्वज्ञान आणि मानवी मूल्ये ही राष्ट्रांना एकत्र आणणारी शक्ती असू शकतात. आज जेव्हा जगात धार्मिक संघर्ष, सांस्कृतिक ध्रुवीकरण, आणि असहिष्णुता वाढते आहे, तेव्हा राधाकृष्णन यांचे सर्वधर्मसमभाव, मानवतेवरील विश्वास आणि संवादातून निर्माण होणारे ऐक्य हे विचार नवे प्रकाशपथ दाखवू शकतात.
त्यांच्या वारशाचे जतन हे फक्त स्मारक उभारण्यापुरते मर्यादित न राहता, ते विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासक्रमात, शिक्षकांच्या मार्गदर्शनात आणि राज्यकारभाराच्या नीतीतही प्रकटीत होणे आवश्यक आहे.
संदर्भ सूची
- Wikipedia – Dr. Sarvepalli Radhakrishnan (EN/HI)
https://en.wikipedia.org/wiki/Sarvepalli_Radhakrishnan - The Hindu View Of Life – by Radhakrishnan
https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.275993 - Presidents of India – Official Website
https://presidentofindia.nic.in/dr-sarvepalli-radhakrishnan-profile - UNESCO Archives – Radhakrishnan’s contributions and addresses
https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000246647