डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम (Dr. A. P. J. Abdul Kalam)

डॉ. अवुल पकिर जैनुलाब्दीन अब्दुल कलाम (जन्म: १५ ऑक्टोबर, इ.स. १९३१ – निधन: २७ जुलै, इ.स. २०१५) हे भारतीय अंतराळ तंत्रज्ञानतज्ज्ञ आणि भारतीय राष्ट्रपती म्हणून प्रसिद्ध होते. इ.स. २००२ ते इ.स. २००७ या कालावधीत त्यांनी भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून कार्य केले. तमिळनाडूतील रामेश्वरम या लहानशा शहरात जन्मलेल्या कलामांनी अत्यंत साध्या परिस्थितीत आणि आर्थिक संघर्षात बालपण घालवले. आपल्या मेहनतीने आणि ध्येयासक्तीने त्यांनी भारतीय वैज्ञानिक क्षेत्रात मानाचे स्थान मिळवले. भारतीय क्षेपणास्त्र विकास कार्यामध्ये मोलाचे योगदान देऊन त्यांनी “भारताचे मिसाइल मॅन” म्हणून ओळख निर्माण केली. त्यांच्या कार्यामुळे भारताचा इंटिग्रेटेड गाईडेड मिसाइल डेव्हलपमेंट प्रोग्राम (IGMDP) आणि भारताच्या पहिल्या स्वदेशी उपग्रह प्रक्षेपण यानाचे (SLV-III) यशस्वी प्रक्षेपण घडून आले. यामुळे भारतीय अंतराळ आणि संरक्षण क्षेत्रातील त्यांनी घडवलेली प्रगती एक राष्ट्रीय वैभव म्हणून उभी राहिली, आणि ते वैज्ञानिक सन्मानाचे प्रतीक ठरले.

कलामांचे राष्ट्रपतीपद त्यांच्या साधेपणा आणि जनतेशी असलेल्या जवळिकीमुळे विशेष ओळखले जाते. तरुणांना प्रेरणा देण्याच्या त्यांच्या कार्यप्रणालीमुळे त्यांना “जनतेचे राष्ट्रपती” म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्यांनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात विविध उपक्रम राबवून नवकल्पनांना प्रोत्साहन दिले. मुस्लिम समाजातून येऊन, एका हिंदू राष्ट्रवादी पक्षाच्या पाठिंब्याने राष्ट्रपतीपदाची जबाबदारी स्वीकारल्यामुळे त्यांनी भारताच्या विविधतेला एकात्मतेत गुंफले. त्यांच्या कार्यकाळात मुख्यतः शिष्टाचार प्रधान भूमिका असतानाही, त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाबद्दलची तरुण पिढीत आवड जागृत करण्यावर लक्ष केंद्रित केले.

कलामांनी अनेक महत्त्वपूर्ण कार्ये केली असली, तरी त्यांचा कार्यकाळ काही वादांपासून दूर नव्हता. राष्ट्रपती असताना त्यांनी क्षमायाचनेबाबत केवळ एकाच याचिकेची संमती दिली, जे २१ पैकी होते, आणि यामुळे राष्ट्रपतीच्या अधिकाराचा वापर कसा असावा यावर चर्चा निर्माण झाली. तरीसुद्धा, त्यांनी शिक्षण आणि मार्गदर्शन यांवर लक्ष केंद्रित केले आणि तंत्रज्ञानासाठीचे ‘टेक्नॉलॉजी व्हिजन २०२०’ यासारख्या उपक्रमांद्वारे तरुणांना विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि सार्वजनिक सेवांमध्ये पुढे जाण्यासाठी प्रेरित केले.

कलामांना भारतरत्न, भारतीय नागरिकांसाठीचा सर्वोच्च सन्मान, आणि विविध आंतरराष्ट्रीय संस्थांकडून पुरस्कार प्राप्त झाला. त्यांचे योगदान त्यांच्या पुस्तकांमध्ये – “विंग्स ऑफ फायर” यासारख्या आत्मचरित्रात – आणि तरुणांना प्रोत्साहन देणाऱ्या उपक्रमांमध्ये दिसून येते. रामेश्वरम येथील डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम राष्ट्रीय स्मारक हे त्यांच्या योगदानाची आठवण करून देणारे ठिकाण आहे, जे त्यांच्या जीवनातील मूल्ये आणि कार्याचे प्रतीक आहे.

कारकीर्द

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर इ.स. १९३१ रोजी रामेश्वरम, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत (आताचे तमिळनाडू, भारत) येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव जैनुलाब्दीन होते, जे नौकांचे मालक होते, तर त्यांची आई अशियाम्मा गृहिणी होत्या. आर्थिक परिस्थिती अत्यंत साधी असूनही, त्यांच्या घरात प्रेम आणि करुणा यांनी भारलेले वातावरण होते, जिथे प्रामाणिकपणाचे आणि मेहनतीचे महत्त्व दिले जात असे.

कलाम हे पाच भावंडांमधील सर्वात लहान होते. आपल्या लहानपणी त्यांनी कुटुंबाच्या आर्थिक गरजा भागविण्यासाठी वृत्तपत्रे विकण्याचे काम केले. त्यांच्या प्राथमिक शिक्षणाची सुरुवात रामेश्वरमच्या शाळेतून झाली, त्यानंतर रामनाथपुरम येथील श्वार्त्झ हायस्कूलमध्ये त्यांचे शिक्षण झाले. शाळेत ते सामान्य विद्यार्थ्यांपैकी होते, परंतु गणित आणि विज्ञान विषयांबद्दल त्यांची विशेष आवड होती. त्यांच्या शिक्षक, शिव सुब्रमण्यम अय्यर यांनी त्यांना पक्ष्यांचा उडणारा प्रकार समुद्रकिनारी नेऊन दाखविला. या अनुभवाने कलामांच्या मनावर खोलवर ठसा उमटवला आणि त्यांना वैज्ञानिक बनण्याची प्रेरणा मिळाली.

इ.स. १९५० साली, त्यांनी तिरुचिरापल्ली येथील सेंट जोसेफ कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला, आणि १९५४ मध्ये भौतिकशास्त्रात पदवी प्राप्त केली. त्यानंतर त्यांना अंतराळ अभियांत्रिकीची आवड निर्माण झाली आणि त्यांनी मद्रास इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी येथे प्रवेश घेतला. तिथे त्यांनी अंतराळ अभियांत्रिकीमध्ये पदवी प्राप्त केली.

आपल्या शैक्षणिक प्रवासात कलामांनी दाखवलेला चिकाटी आणि शिक्षणाबद्दलची निष्ठा त्यांना पुढे वैज्ञानिक आणि शिक्षक म्हणून यशस्वी होण्यासाठी प्रेरणादायी ठरली.

वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कारकीर्द

कलामांच्या व्यावसायिक जीवनाची सुरुवात १९६० साली संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) मध्ये झाली, जिथे त्यांनी सुरुवातीला होव्हरक्राफ्ट डिझाइनवर काम केले. परंतु, त्यांचा खरा पल्ला अंतराळ संशोधन क्षेत्रात होता. डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय राष्ट्रीय अंतराळ संशोधन समितीत (INCOSPAR) सहभागी झाल्यामुळे त्यांची अंतराळ अन्वेषणात विशेष रुची निर्माण झाली. १९६९ साली त्यांनी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) मध्ये प्रवेश केला, जिथे ते सॅटेलाइट लाँच व्हेईकल-३ (SLV-III) या प्रकल्पाचे संचालक म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्या नेतृत्वाखाली, SLV-III ने १९८० मध्ये रोहिणी उपग्रह पृथ्वीच्या जवळील कक्षेत यशस्वीरीत्या प्रक्षिप्त केला, जो भारतीय अंतराळ कार्यक्रमासाठी एक ऐतिहासिक टप्पा ठरला.

कलामांनी विविध महत्त्वपूर्ण प्रकल्पांच्या विकासात मोलाचे योगदान दिले, ज्यात बॅलेस्टिक आणि टॅक्टिकल क्षेपणास्त्र कार्यक्रमांचा समावेश आहे. त्यांचे योगदान केवळ अंतराळ क्षेत्रापुरते मर्यादित नव्हते; त्यांनी एक कमी खर्चात उपलब्ध असणारे हृदयाचे स्टेंट आणि कणखर टॅबलेट संगणक सह-विकसित केला, ज्याचा उद्देश भारतीय आरोग्यसेवेत सुधारणा करणे होता. त्यांच्या नेतृत्वशैलीत नेहमीच सशक्तीकरण, नवकल्पना, आणि विश्वासाच्या संस्कृतीला प्रोत्साहन देण्यावर भर होता.

नेतृत्व आणि दृष्टिकोन

कलाम यांची नेतृत्व तत्त्वज्ञान त्यांच्या सुरुवातीच्या अनुभवांमुळे आणि शास्त्रीय समुदायातील मान्यवरांनी दिलेल्या मार्गदर्शनामुळे आकारली गेली. डॉ. विक्रम साराभाई, प्रो. सतीश धवन, आणि डॉ. ब्रह्म प्रकाश यांच्या मार्गदर्शनाने त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या अनिश्चित क्षेत्रात पुढे जाण्याचे धैर्य मिळवले आणि यशापयश दोन्हींना व्यवस्थापित करण्याचे तत्त्व शिकले. त्यांनी आपल्या टीमना नवा विचार करण्यासाठी स्वातंत्र्य दिले आणि नवीन उपक्रम घेण्यासाठी प्रोत्साहित केले, जसे की SLV-III प्रकल्पात प्रारंभिक अपयशानंतरही प्रयत्न सुरू ठेवणे.

डॉ. कलाम यांची कारकीर्द अनेक दशके टिकली, आणि ते वैज्ञानिक उत्कृष्ठता आणि नेतृत्वाचे प्रतीक ठरले. २००२ ते २००७ या काळात भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून कार्यरत असताना त्यांनी शास्त्र आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात जागरूकता आणि प्रगतीसाठी नवा आदर्श निर्माण केला. त्यांच्या जीवनकथेतून आणि कार्यातून लाखो भारतीयांसह जागतिक स्तरावर प्रेरणा मिळत आहे, ज्यामुळे विज्ञान व तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योगदानाचे महत्त्व अधोरेखित होते.

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योगदान

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम, ज्यांना “भारताचे मिसाइल मॅन” म्हणून ओळखले जाते, यांनी अंतराळ आणि क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान क्षेत्रात अतिशय मोलाचे योगदान दिले. त्यांच्या कार्यामुळे भारताच्या संरक्षण क्षमता आणि अंतराळ संशोधन कार्यक्रमांना नवचैतन्य मिळाले, ज्यामुळे भारताच्या वैज्ञानिक क्षेत्रात त्यांचा अमिट ठसा उमटला आहे.

अंतराळ संशोधन आणि इसरो

भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) मध्ये कलाम यांची भूमिका अत्यंत महत्वाची होती. त्यांनी भारताचे पहिले स्वदेशी उपग्रह प्रक्षेपण यान (SLV) विकसित करण्यात प्रमुख भूमिका बजावली. SLV-III या प्रकल्पाचे संचालक म्हणून त्यांनी १९८० मध्ये रोहिणी उपग्रह पृथ्वीच्या कक्षेत यशस्वीरीत्या प्रक्षिप्त केला, ज्यामुळे भारत उपग्रह प्रक्षेपण क्षमतेसह काही निवडक राष्ट्रांच्या गटात समाविष्ट झाला. त्यांच्या दूरदृष्टीने आणि नेतृत्वाने भारतीय अंतराळ कार्यक्रमासाठी मजबूत पाया घातला आणि स्वदेशी तंत्रज्ञानाच्या विकासाला प्रोत्साहन दिले.

एकात्मिक मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र विकास कार्यक्रम (IGMDP)

इ.स. १९८३ मध्ये सुरू करण्यात आलेला एकात्मिक मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र विकास कार्यक्रम (IGMDP) कलाम यांच्या योगदानातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता. या कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट स्वदेशी क्षेपणास्त्रांची निर्मिती करणे होते, ज्यात अग्नी आणि पृथ्वी बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रांचा समावेश होता, ज्यामुळे भारताच्या संरक्षण तंत्रज्ञानात स्वावलंबन साधता आले. कलाम यांच्या नेतृत्वाखाली IGMDP ने महत्त्वपूर्ण तंत्रज्ञानाच्या आकलनावर लक्ष केंद्रित केले, उत्पादन संरचना उभारली, आणि राष्ट्रीय सुरक्षेच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी क्षेपणास्त्र प्रणालींच्या प्रभावी तैनातीसाठी प्रयत्न केले. त्यांच्या नेतृत्वाने एक सहकारी दृष्टीकोन अंगिकारला, ज्यात अंतिम वापरकर्त्यांचा विकास प्रक्रियेत सहभाग होता, यामुळे वापरकर्त्यांच्या गरजा आणि उत्पादनाच्या गरजा यांचा ताळमेळ साधला गेला आणि वेगवान उत्पादनास मदत झाली. या धोरणामुळे भारतीय क्षेपणास्त्र सेनेची कार्यक्षमता आणि तयारी लक्षणीयरीत्या वाढली.

टेक्नॉलॉजी व्हिजन २०२०

१९९८ साली, डॉ. कलाम यांनी टेक्नॉलॉजी व्हिजन २०२० प्रस्तावित केला, ज्याचा उद्देश इ.स. २०२० पर्यंत भारताला एक विकसित राष्ट्र बनविणे होता. या महत्त्वाकांक्षी योजनेंतर्गत कृषी उत्पादनवाढ, तांत्रिक विकास, आणि आरोग्य आणि शिक्षणात सुधारणांसाठी उपाययोजना निश्चित करण्यात आल्या, ज्यामुळे भारत एक ज्ञानाधारित अर्थव्यवस्था म्हणून विकसित होईल.

राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी योगदान

कलाम यांचे क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानातील योगदान फक्त लष्करी कारणांसाठी मर्यादित नव्हते; त्यांनी अशा तंत्रज्ञानाच्या द्वैध वापराच्या शक्यता मांडल्या होत्या. त्यांचे मत होते की, क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे नागरी क्षेत्रातही लाभ होऊ शकतो, जसे की आरोग्यसेवा समाधान आणि पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा. लष्करी शक्ती आणि आर्थिक विकास यांचा संयोग हा शांतता आणि सुरक्षिततेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे, असे त्यांचे व्यापक दृष्टीकोन होते.

राजकीय कारकीर्द

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या राजकीय कारकिर्दीचा शिखरबिंदू म्हणजे भारताच्या ११व्या राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक होय, ज्यामध्ये त्यांनी २५ जुलै इ.स. २००२ ते २५ जुलै इ.स. २००७ पर्यंत राष्ट्रपती म्हणून कार्य केले. प्रारंभी त्यांना सत्ताधारी राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीने (NDA) नामांकित केले होते. त्यांच्या उमेदवारीची वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्ट म्हणजे एका हिंदू राष्ट्रवादी आघाडीने एका मुस्लिम व्यक्तीला नामांकित केले होते, जे भारतीय राजकारणातील एक महत्त्वपूर्ण क्षण ठरले. त्यांच्या लोकप्रियतेमुळे, विरोधी पक्ष असलेल्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाने देखील त्यांची उमेदवारी पाठिंबा दिला.

राष्ट्रपती म्हणून, कलाम यांना “जनतेचे राष्ट्रपती” म्हणून ओळखले जात होते. त्यांच्या साध्या स्वभावामुळे आणि विशेषतः तरुणांशी असलेल्या जवळिकीमुळे त्यांना हा सन्मान मिळाला. राष्ट्रपतीपदाच्या व्यासपीठाचा उपयोग त्यांनी शिक्षण आणि वैज्ञानिक प्रगतीच्या प्रसारासाठी केला. परंपरागत शिक्षण आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा संगम साधून त्यांनी तरुणांना प्रेरित केले. विद्यार्थी आणि वैज्ञानिकांमधील संबंध वृद्धिंगत करण्याच्या उद्देशाने सुरू केलेल्या “इग्नाइटेड माइंड्स” या उपक्रमाद्वारे त्यांनी विद्यार्थ्यांना शास्त्रज्ञ व नेत्यांशी जोडले.

भारतीय राजकीय व्यवस्थेमध्ये राष्ट्रपतीची भूमिका मुख्यतः औपचारिक असते, आणि त्यांचे अधिकार मर्यादित असतात, हे कलाम यांच्या कार्यकाळात दिसून आले. प्रत्येक विधेयकावर राष्ट्रपतींची मंजुरी आवश्यक असली तरी, त्यांची भूमिका मुख्यतः देखरेखीची असते, सक्रिय शासनाची नसते. त्यांच्या कार्यकाळात त्यांनी अनेक लोकप्रिय उपक्रम राबविले असले, तरी क्षमायाचना प्रक्रियेच्या बाबतीत त्यांनी घेतलेल्या भूमिकेबद्दल काही प्रमाणात टीका झाली. त्यांनी मिळालेल्या २१ याचिकांपैकी केवळ एकाच याचिकेला मंजुरी दिली होती, ज्यामुळे त्यांच्या निर्णयावर वाद निर्माण झाला.

कलाम यांनी दुसरा कार्यकाळ घेण्यास नकार दिला आणि राष्ट्रपतीपदाच्या कालावधीनंतर त्यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात परतण्याचा निर्णय घेतला. राष्ट्रपतीपदानंतरच्या काळात त्यांनी विविध नामांकित संस्थांमध्ये शिक्षण आणि विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यावर लक्ष केंद्रित केले, ज्यामुळे भविष्याच्या नेत्यांचे मार्गदर्शन करण्याची त्यांची निष्ठा पुन्हा अधोरेखित झाली.

राष्ट्रपतीपद

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून २५ जुलै २००२ ते २५ जुलै २००७ या कालावधीत कार्यभार सांभाळला. त्यांची राष्ट्रपतीपदासाठी निवड राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी (NDA)ने केली होती. समाजवादी पक्ष आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाने देखील त्यांची उमेदवारी पाठिंबा दिला. १५ जुलै २००२ रोजी राष्ट्रपती निवडणुकीसाठी मतदान झाले, ज्यात ९,२२,८८४ मतांसह त्यांनी लक्ष्मी सहगल यांच्यावर विजय मिळवला. २५ जुलै रोजी ते राष्ट्रपती म्हणून शपथ घेतल्यानंतर राष्ट्रपती भवन मध्ये राहण्यास आले, आणि भारताचे पहिले वैज्ञानिक आणि अविवाहित राष्ट्रपती बनले. तसेच, भारतरत्न मिळवणारे ते तिसरे राष्ट्रपती होते.

कलाम यांना “जनतेचे राष्ट्रपती” म्हणून ओळखले जात असे. त्यांनी आपल्या कार्यकाळात “ऑफिस ऑफ प्रॉफिट बिल” मंजूर करणे ही सर्वात कठीण गोष्ट असल्याचे सांगितले. त्यांच्या कार्यकाळात आलेल्या २१ क्षमायाचना याचिकांपैकी त्यांनी फक्त एकाच याचिकेवर निर्णय घेतला, ज्यामुळे त्यांना काही प्रमाणात टीकेला सामोरे जावे लागले. त्यांनी “अफजल गुरु” यांच्या दयायाचिकेवर निर्णय घेतला नाही, ज्यामुळे त्यांचे प्रकरण प्रलंबित राहिले. २००५ मध्ये बिहारमध्ये राष्ट्रपती राजवट लागू करण्याच्या त्यांच्या निर्णयामुळे वादही निर्माण झाला होता.

सप्टेंबर २००३ मध्ये, चंदीगडच्या पीजीआय येथे झालेल्या संवादात त्यांनी भारतात समान नागरी कायदा असण्याचे समर्थन केले. कार्यकाळाच्या समाप्तीपूर्वी, २००७ मध्ये, त्यांनी दुसरा कार्यकाळ स्विकारण्याबाबत विचार करण्याची इच्छा व्यक्त केली, परंतु राजकारणातून राष्ट्रपती भवनाला दूर ठेवण्यासाठी त्यांनी हा निर्णय घेतला नाही. २०१२ मध्ये पुन्हा त्यांची उमेदवारी चर्चेत आली, पण विविध पक्षांचा एकत्रित पाठिंबा नसल्याने त्यांनी निवडणूक न लढवण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या या निर्णयावर त्यांनी सांगितले, “हा निर्णय माझ्या समर्थकांचा आदर आणि त्यांच्या प्रेमाचा सन्मान म्हणून घेतला आहे.“

राष्ट्रपतीपदानंतरचे कार्य

राष्ट्रपतीपद सोडल्यानंतर, डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी विविध शैक्षणिक संस्थांमध्ये अतिथी प्राध्यापक म्हणून कार्य केले. त्यांनी भारतीय व्यवस्थापन संस्था (IIM) शिलाँग, अहमदाबाद आणि इंदूर येथे शिक्षण दिले. ते भारतीय विज्ञान संस्थान (IISc), बेंगळुरू येथे मानद सदस्य होते आणि भारतीय अंतराळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संस्था (IIST), तिरुवनंतपुरम येथे कुलगुरू म्हणून कार्यरत होते. अण्णा विद्यापीठात ते एरोस्पेस अभियांत्रिकीचे प्राध्यापक होते, तसेच आंतरराष्ट्रीय माहिती तंत्रज्ञान संस्थान (IIIT), हैदराबाद, बनारस हिंदू विद्यापीठ, आणि इतर शैक्षणिक व संशोधन संस्थांमध्येही तंत्रज्ञान विषयाचे शिक्षण दिले.

इ.स. २०११ मध्ये, डॉ. कलाम यांना कुडनकुलम अणुऊर्जा प्रकल्पाच्या समर्थनाबद्दल काही नागरी गटांकडून टीकेला सामोरे जावे लागले. अणुऊर्जा प्रकल्पाच्या सुरक्षिततेबद्दल दिलेल्या आश्वासनांनी स्थानिक लोक समाधानी नव्हते, कारण ते कलाम यांना अणुऊर्जा समर्थक वैज्ञानिक म्हणून पाहत होते.

मे २०१२ मध्ये, डॉ. कलाम यांनी तरुणांसाठी “व्हॉट कॅन आय गिव्ह” (What Can I Give Movement) नावाचा एक कार्यक्रम सुरू केला, ज्याचा मुख्य उद्देश भ्रष्टाचाराविरोधात लढा देणे हा होता.

पुरस्कार आणि सन्मान

डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम, एक प्रतिष्ठित वैज्ञानिक आणि भारताचे ११वे राष्ट्रपती, यांना त्यांच्या विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि समाजातील प्रभावासाठी आयुष्यात अनेक पुरस्कार मिळाले. त्यांना इ.स. १९९७ मध्ये भारतरत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान देण्यात आला, जो सार्वजनिक जीवन आणि विज्ञान क्षेत्रातील त्यांच्या महत्त्वपूर्ण योगदानाची पावती होता. याशिवाय, १९८१ मध्ये पद्मभूषण आणि १९९० मध्ये पद्मविभूषण हे नागरी सन्मान देखील त्यांना देण्यात आले, ज्यामुळे अंतराळ आणि संरक्षण तंत्रज्ञान क्षेत्रातील त्यांच्या कार्याची प्रशंसा झाली.

आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही डॉ. कलाम यांना विविध सन्मान प्राप्त झाले. इ.स. २००९ मध्ये अमेरिकेकडून त्यांना ‘हूव्हर मेडल’ प्रदान करण्यात आले, जो मानवी सेवेसाठी अभियंत्यांना दिला जातो. तसेच, इ.स. २००७ मध्ये ‘किंग चार्ल्स II मेडल’ हा विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योगदानासाठी ब्रिटनच्या रॉयल सोसायटीकडून मिळालेला सन्मान त्यांच्याला प्रदान करण्यात आला. त्याचप्रमाणे, लंडनमधील रॉयल अकॅडमी ऑफ इंजिनीअरिंगकडून आंतरराष्ट्रीय पदक आणि अंतराळ अभियांत्रिकीतील उत्कृष्ट कार्यासाठी ‘इंटरनॅशनल वॉन कार्मन विंग्स अवॉर्ड’ या पुरस्कारांनीही त्यांना सन्मानित करण्यात आले.

डॉ. कलाम यांना जगभरातील ४८ विद्यापीठांनी मानद डॉक्टरेट पदवी दिली, ज्यात कार्नेगी मेलॉन युनिव्हर्सिटी, नानयांग टेक्नॉलॉजिकल युनिव्हर्सिटी आणि युनिव्हर्सिटी ऑफ केंटकी यांचा समावेश आहे. भारताच्या क्षेपणास्त्र कार्यक्रमाच्या विकासात आणि मुख्य वैज्ञानिक सल्लागार म्हणून त्यांनी दिलेले योगदान त्यांच्या वारशाचे महत्त्व अधोरेखित करते.

“जनतेचे राष्ट्रपती” म्हणून ओळखले जाणारे डॉ. कलाम हे त्यांच्या साधेपणामुळे आणि सार्वजनिक सेवेसाठी असलेल्या निष्ठेमुळे लोकांच्या मनात प्रिय झाले. त्यांची ही आदर्श व्यक्तिमत्त्व आणि सेवा भावी पिढ्यांसाठी प्रेरणा ठरली आहे.

व्यक्तिगत जीवन

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९३१ रोजी रामेश्वरम, तमिळनाडू येथे एका साध्या तमिळ मुस्लिम कुटुंबात झाला. ते पाच भावंडांपैकी सर्वात लहान होते, आणि त्यांच्या वडिलांचे नाव जैनुलाब्दीन होते, जे एक नाविक व्यावसायिक आणि स्थानिक मशिदीचे इमाम होते. त्यांच्या आई अशियाम्मा घर सांभाळत असत. प्रारंभी त्यांचे कुटुंब मराकायर व्यापारी म्हणून आर्थिकदृष्ट्या सबळ होते, परंतु नंतरच्या आर्थिक परिस्थितीमुळे त्यांना आर्थिक संघर्षांचा सामना करावा लागला. परिवाराला आर्थिक आधार मिळावा म्हणून, तरुण अब्दुल कलाम वृत्तपत्र विकून परिवाराला मदत करत होते, ज्यातून त्यांच्या संघर्षशील स्वभावाची झलक दिसून येते.

संयुक्त कुटुंबात झालेल्या त्यांच्या संगोपनामुळे त्यांच्यात एकात्मतेची भावना आणि आध्यात्मिक स्थैर्य विकसित झाले. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, “संयुक्त कुटुंबात जेव्हा एखादी समस्या येते, तेव्हा अनेक मोठ्यांचा आधार मिळतो, ज्यामुळे समस्या कमी वाटू लागते.” त्यांच्या बालपणातील अनुभवांनी त्यांच्यावर खोलवर प्रभाव पाडला, ज्यामुळे प्रामाणिकपणा, विनम्रता, आणि शिक्षणाचे महत्त्व त्यांनी आत्मसात केले. राष्ट्रपती असताना देखील कलाम एक साधा जीवनशैली पाळत असत, आणि जीवनभर त्यांनी साधेपणा आणि नम्रता कायम ठेवली.

कलाम यांना वाचन आणि लेखनाची विशेष आवड होती. त्यांनी “विंग्स ऑफ फायर,” “इग्नाइटेड माइंड्स,” आणि “इंडिया २०२०” यासारखी अनेक प्रेरणादायी पुस्तके लिहिली, ज्यात भारताचे भवितव्य आणि तरुणांशी असलेले त्यांचे सखोल नाते दिसून येते. संगीताची आवड असलेल्या कलामांना वीणा या भारतीय वाद्याचे वादन करणे आवडत असे.

त्यांच्या संपूर्ण कारकिर्दीत, विशेषतः तरुणांमध्ये ते लोकप्रिय होते. विद्यार्थ्यांशी संवाद साधणे आणि त्यांना स्वप्ने गाठण्यासाठी प्रेरित करणे हे त्यांना महत्त्वाचे वाटत असे. “जर मी तरुण मनांना प्रेरित करू शकलो नाही, तर मी माझी गुरुपदाची जबाबदारी पूर्ण केली नाही असे मला वाटेल,” असे त्यांनी एकदा म्हटले होते. इ.स. १९९९ मध्ये शास्त्रीय सल्लागार पदाचा राजीनामा दिल्यानंतर, त्यांनी एक लाख विद्यार्थ्यांशी संपर्क साधण्याचे उद्दिष्ट ठेवले होते, ज्यात तरुणांना प्रेरित करणे आणि प्रगत भारतासाठी पुढील पिढीला तयार करण्याचे त्यांचे ध्येय स्पष्टपणे दिसून येते.

डॉ. कलाम आयुष्यभर अविवाहित राहिले आणि त्यांनी आपले जीवन शिक्षण, विज्ञान आणि समाजाच्या सेवेला समर्पित केले. त्यांची नितिमत्ता आणि पारिवारिक मूल्यांचा प्रभाव त्यांच्या नेतृत्वशैलीत प्रतिबिंबित होतो, ज्यात टीमवर्क आणि नैतिक मार्गदर्शनाला महत्त्व देण्यात आले होते. त्यांच्या नेतृत्वशैलीत नम्रता आणि इतरांसाठी सेवा ही जीवनभर अंगिकारलेली मूल्ये दिसून येतात.

निधन

२७ जुलै २०१५ रोजी, डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम भारतीय व्यवस्थापन संस्थान (IIM) शिलाँग येथे “सतत राहण्यायोग्य पृथ्वी निर्माण करणे” या विषयावर व्याख्यान देण्यासाठी गेले होते. सभागृहाच्या जिन्यात चढताना त्यांना अस्वस्थता जाणवली, परंतु थोडा आराम केल्यानंतर ते व्याख्यान सभागृहात पोहोचले. सायंकाळी सुमारे ६:३५ वाजता, व्याख्यानास सुरूवात झाल्यानंतर केवळ पाच मिनिटातच, त्यांना अस्वस्थ वाटू लागले आणि ते मंचावर कोसळले. त्यांना त्वरित बेथनी रुग्णालयात दाखल करण्यात आले, परंतु तिथे पोहोचताना त्यांच्यात हृदयाचे ठोके किंवा जीवनाचे कोणतेही लक्षण दिसत नव्हते. डॉक्टरांच्या प्रयत्नांनंतरही, रात्री ७:४५ वाजता हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचे निधन झाले. त्यांचे शेवटचे शब्द त्यांच्या सहायक श्रीजन पाल सिंग यांना होते, “फनी गाय! आरे यू डूइंग वेल?”

त्यांच्या निधनानंतर, भारतीय हवाई दलाच्या हेलिकॉप्टरमधून त्यांचे पार्थिव शरीर शिलाँगहून गुवाहाटीला नेण्यात आले, आणि २८ जुलै रोजी सकाळी C-130J Hercules हवाई दल विमानाने ते दिल्लीत आणले गेले. पालम विमानतळावर त्यांचे पार्थिव शरीर राष्ट्रपती प्रणब मुखर्जी, उपराष्ट्रपती हमीद अन्सारी, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल आणि भारतीय सैन्य दलाच्या प्रमुखांनी सन्मानाने प्राप्त केले. त्यानंतर त्यांचे पार्थिव शरीर तोफेच्या गाडीत ठेवून दिल्लीत १० राजाजी मार्ग येथे त्यांच्या निवासस्थानी नेण्यात आले, जिथे माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग, काँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी, राहुल गांधी, उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री अखिलेश यादव यांच्यासह असंख्य लोकांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली.

२९ जुलै रोजी सकाळी, भारतीय ध्वजात गुंडाळलेले कलाम यांचे पार्थिव शरीर पालम विमानतळावरून हवाई दलाच्या C-130J विमानातून मदुराई विमानतळावर पोहोचले, जिथे तामिळनाडूचे राज्यपाल के. रोसैया, कॅबिनेट मंत्री मनोहर पर्रीकर, वेंकैया नायडू आणि इतर मान्यवरांनी त्यांना श्रद्धांजली अर्पण केली. मदुराईहून हवाई दलाच्या हेलिकॉप्टरने त्यांचे पार्थिव मंडपम येथे आणण्यात आले, आणि तिथून लष्कराच्या वाहनात त्यांचे पार्थिव त्यांच्या जन्मगावी रामेश्वरम येथे नेण्यात आले. रामेश्वरम येथे स्थानिक बसस्थानकासमोर त्यांच्या पार्थिवाचे दर्शन ठेवण्यात आले, जिथे हजारो नागरिकांनी त्यांना अंतिम श्रद्धांजली अर्पण केली.

३० जुलै २०१५ रोजी, रामेश्वरमच्या पेई करुम्बू मैदानात राज्य सन्मानासह त्यांचा अंत्यसंस्कार करण्यात आला. पंतप्रधान, तामिळनाडूचे राज्यपाल, तसेच कर्नाटक, केरळ, आणि आंध्र प्रदेशचे मुख्यमंत्री यांच्यासह सुमारे ३,५०,००० नागरिकांनी या अंतिम संस्काराला हजेरी लावली.

लेखन आणि साहित्यिक योगदान

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी त्यांच्या लेखनातून समाजात सकारात्मक बदल घडवण्याचा आणि विशेषतः तरुण पिढीला प्रेरित करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या “विंग्स ऑफ फायर,” “इग्नाइटेड माइंड्स,” आणि “इंडिया २०२०” यासारख्या पुस्तकांमध्ये त्यांच्या जीवनातील अनुभव, विज्ञानातील कार्यप्रणाली, आणि भारताच्या विकासाची त्यांची दृष्टी स्पष्टपणे व्यक्त होते.

“विंग्स ऑफ फायर” हे आत्मचरित्र, त्यांनी ज्या संघर्षातून आणि चिकाटीतून एक महान वैज्ञानिक बनले, त्याचे वर्णन करते. यातून त्यांनी साध्या कुटुंबातून आलेल्या व्यक्तीने देखील मोठ्या यशाचा मार्ग कसा तयार करू शकतो, हे दाखवले आहे. हे पुस्तक विशेषतः तरुणांना त्यांच्या स्वप्नांची पूर्ती करण्यासाठी प्रेरणा देते.

“इग्नाइटेड माइंड्स” मध्ये त्यांनी भारतीय तरुणांनी एकजूट राहून राष्ट्राच्या प्रगतीसाठी कार्य करावे, असे आवाहन केले आहे. यात त्यांनी कल्पनाशक्तीला आणि सर्जनशीलतेला महत्त्व दिले असून, तरुणांना मोठे स्वप्ने पाहण्याची आणि ती साध्य करण्यासाठी कष्ट करण्याची प्रेरणा दिली आहे.

“इंडिया २०२०” हे पुस्तक भारताच्या भविष्याच्या दृष्टीकोनातून लिहिले गेले आहे. यात त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताला जागतिक पातळीवर नेण्यासाठी विविध उपाय सुचवले आहेत. या पुस्तकातून भारताच्या शैक्षणिक, आर्थिक, आणि सामाजिक विकासासाठी त्यांच्या कल्पना स्पष्ट होतात.

कलाम यांच्या साहित्यिक योगदानाने केवळ वैज्ञानिक दृष्टीकोन सुस्पष्ट झाला नाही, तर त्यांनी भारतीय समाजाला एक सकारात्मक दृष्टिकोन दिला आहे. त्यांच्या लेखनातून भारतीय तरुणांना उद्देश, प्रेरणा आणि ध्येय यांचे महत्त्व पटवले जाते, ज्यामुळे त्यांच्या विचारांचा वारसा आजही समाजात जिवंत राहतो.

स्मारक आणि सार्वजनिक प्रतिष्ठापना

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या कार्याचा सन्मान आणि त्यांचे विचार पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी भारतात विविध स्मारके आणि सार्वजनिक प्रतिष्ठापने उभारण्यात आली आहेत. त्यांच्याप्रती श्रद्धा व्यक्त करण्यासाठी रामेश्वरम येथे डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम राष्ट्रीय स्मारक उभारले गेले आहे. या स्मारकात त्यांच्या जीवनातील महत्त्वपूर्ण क्षणांचे चित्रण, तसेच त्यांच्या कामातील विविध टप्प्यांचे प्रतिकात्मक प्रदर्शन आहे. येथे त्यांनी विकसित केलेल्या रोकेट्स आणि मिसाइल्सच्या प्रतिकृतीही ठेवण्यात आल्या आहेत, ज्यातून त्यांच्या वैज्ञानिक कार्याची आणि देशभक्तीची जाणीव होते.

कलाम यांच्या स्मरणार्थ भारतभर शाळा, विद्यापीठे, संशोधन केंद्रे आणि तंत्रज्ञान संस्था त्यांच्या नावाने स्थापन केल्या गेल्या आहेत. त्यांचे योगदान जतन करण्यासाठी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेतील (ISRO) विविध प्रयोगशाळांना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे. त्यांच्या नावाने दिल्लीतील इग्नाइटेड माइंड्स पार्क आणि विविध शैक्षणिक संस्थांमध्ये प्रेरणादायी उद्यानांची निर्मिती करण्यात आली आहे, ज्यामुळे विद्यार्थी त्यांच्या विचारांचे अनुकरण करू शकतील.

डॉ. कलाम यांच्या स्मारकांची उपस्थिती आणि त्यांच्या कार्याचा महिमा कायम राहावा म्हणून शाळांमधील अभ्यासक्रमात त्यांच्या जीवनावर आधारित संदर्भांचा समावेश करण्यात आला आहे. याशिवाय, त्यांच्या नावाने राष्ट्रीय पुरस्कारांची स्थापना करण्यात आली असून, विज्ञान, शिक्षण, आणि समाजसेवा क्षेत्रातील उल्लेखनीय कार्य करणाऱ्यांना हे पुरस्कार दिले जातात.

या सर्व स्मारकांमुळे आणि सार्वजनिक प्रतिष्ठापनांमुळे डॉ. कलाम यांचा वारसा जिवंत राहतो, आणि त्यांच्या विचारांनी आजही लाखो भारतीयांना प्रेरणा दिली जाते.

वारसा

डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचा वारसा विज्ञान, शिक्षण आणि राष्ट्रीय प्रगतीसाठी असलेल्या त्यांच्या समर्पणातून आजही अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आहे. भारतीय क्षेपणास्त्र आणि आण्विक कार्यक्रमात त्यांनी दिलेले योगदान आणि राष्ट्रपतीपदाच्या कार्यकाळाने त्यांना नवकल्पनांचे, साधेपणाचे आणि चिकाटीचे प्रतीक म्हणून भविष्याचे नेते आणि स्वप्न बघणाऱ्या लोकांसाठी एक आदर्श बनवले आहे.

शिक्षणाविषयीची तळमळ

कलाम यांनी शिक्षणाच्या महत्त्वावर नेहमीच भर दिला, आणि त्यांनी सर्वसमावेशक शिक्षण प्रणालीची वकिली केली जी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या पार्श्वभूमीचा विचार न करता घडवते. त्यांना वाटायचे की शिक्षण हे प्रगतीचे मुख्य साधन आहे, आणि त्यांनी अनेक शैक्षणिक संस्थांना नाविन्यपूर्ण अध्यापन पद्धती आणि विचारवृद्धि करणाऱ्या अभ्यासक्रमांचे अनुसरण करण्यास प्रेरित केले. विद्यार्थ्यांसोबत त्यांचे संवाद अत्यंत प्रेरणादायी होते. त्यांनी नेहमीच मोठी स्वप्ने पाहण्याची आणि सर्जनशीलतेने विचार करण्याची प्रेरणा दिली. स्वतःच्या साध्या जीवनप्रवासाची कथा सांगून त्यांनी विद्यार्थ्यांना कष्ट आणि निष्ठेने आपले ध्येय साध्य करण्याची प्रेरणा दिली.

मार्गदर्शन आणि संवाद

कलाम यांनी त्यांच्या संपूर्ण कारकिर्दीत विद्यार्थ्यांना राष्ट्राच्या भवितव्याचे आधारस्तंभ मानले. त्यांच्या मार्गदर्शनाने विद्यार्थ्यांना फक्त प्रेरणा मिळाली नाही, तर त्यांना परिश्रम, चिकाटी, आणि ज्ञानाच्या शोधात मार्गदर्शन मिळाले. विद्यार्थ्यांशी संवाद साधताना त्यांचा उत्साह आणि तळमळ हा प्रत्येक व्यक्तीतील क्षमतेची आठवण करून देणारा होता. कलाम यांनी कौशल्याधारित शिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित केले, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक पात्रतेसह व्यावहारिक कौशल्यही प्राप्त होऊन भविष्याच्या करिअरमध्ये यश मिळवता येईल.

स्मृती आणि सन्मान

कलाम यांच्या निधनानंतर समाजावर त्यांच्या प्रभावाचे प्रतिबिंब म्हणून अनेक उपक्रम त्यांच्या कार्यापासून प्रेरित झाले, ज्यामुळे विविध क्षेत्रांमध्ये विकासाला चालना मिळाली. त्यांच्या “जनतेचे राष्ट्रपती” म्हणून असलेल्या ओळखीचे स्मरण तरुणांशी असलेली त्यांची सखोल नाळ, प्रेरणादायी लेखन, आणि प्रशिक्षण व नवकल्पनांसाठी दिलेले योगदान यातून आजही होतो.

सततची प्रेरणा

कलाम यांचे विचार आणि शिकवण आजच्या बदलत्या जगातही तितकेच महत्त्वाचे आहेत. त्यांच्या जीवनकथेमुळे युवकांना आव्हानांवर मात करण्याची आणि समाजासाठी सकारात्मक योगदान देत उत्कृष्टता साध्य करण्याची प्रेरणा मिळते. रामेश्वरम येथील डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम राष्ट्रीय स्मारक त्यांच्या योगदानाचा सन्मान आहे. येथे त्यांच्या कार्याशी संबंधित क्षेपणास्त्रांची प्रतिकृती आणि त्यांच्या जीवनकथांची माहिती देण्यात आली आहे, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनाची झलक आणि भारतासाठी त्यांनी साधलेली प्रगती पाहता येते.

संदर्भ सूची

1. A. P. J. Abdul Kalam – Cultural India
2. APJ Abdul Kalam: A Life of Innovation, Inspiration, and Integrity
3. APJ Abdul Kalam Inventions and Achievements – List
4. A. P. J. Abdul Kalam: A Visionary Leader and Scientist
5. A.P.J. Abdul Kalam Biography – Facts, Childhood, Family Life & Achievements
6. A.P.J. Abdul Kalam: The Missile Man and People’s President of India
7. Dr. APJ Abdul Kalam Biography, Early Life and Education, Family, Wife …
8. From the archives: A.P.J. Abdul Kalam | Into Space and down to earth
9. Dr. APJ Abdul Kalam: Missile man of India – ClearIAS
10. Dr. A.P.J. Abdul Kalam Biography – Education, Career, Early, and …
11. Dr A. P. J. Abdul Kalam: Lessons in Leadership – LinkedIn
12. Former President APJ Abdul Kalam: ‘A Leader … – Knowledge at Wharton
13. 8 Scientific Work By Dr Abdul Kalam – ScoopWhoop
14. President Kalam reminisces – The Hindu
15. Integrated Guided Missile Development Programme – Vajiram & Ravi
16. Missile Man of India- History, Biography, Thoughts and Books
17. From the India Today archives (1994) | How APJ Abdul Kalam guided India …
18. Contributions of Dr. A.P.J. Abdul Kalam to the Nation – Next IAS
19. Integrated Guided Missile Development Programme – Wikipedia
20. A.P.J. Abdul Kalam | Biography, History, Career, Books, Awards, & Facts …
21. Presidency of A. P. J. Abdul Kalam – Wikiwand
22. Abdul Kalam: People’s president, extraordinary Indian – BBC
23. Remembering A.P.J. Abdul Kalam: Leadership … – Knowledge at Wharton
24. APJ | IIST – Indian Institute of Space Science and Technology
25. Dr. A P J Abdul Kalam Biography – Vedantu
26. How India’s Late President Learned About Rocket Science With NASA
27. Dr. Abdul Kalam: The People’s President and India’s Visionary Scientist …
28. Dr APJ Abdul Kalam – Kalam Foundation
29. Dr. A. P. J. Abdul Kalam | Principal Scientific Adviser – PSA
30. The People’s President: A.P.J. Abdul Kalam (1931-2015)
31. A. P. J. Abdul Kalam – Wikipedia
32. A. P. J. Abdul Kalam – Wikiwand
33. Dr. APJ Abdul Kalam Biography: Early Life, Education, and Career
34. The missile man who gave young Indians wings of fire and burning …
35. APJ Abdul Kalam Leadership Style Unveiled: Insights & Inspiration
36. How Dr. APJ Kalam Helped Launch India’s First Rocket … – Homegrown