डोंगरी मैना, ज्याला काळी मैना असेही म्हणतात, हा एक सुंदर आणि लोकप्रिय पक्षी आहे जो भारताच्या डोंगराळ प्रदेशांमध्ये आढळतो. त्याचे शास्त्रीय नाव ग्रेकुला रिलिजिओसा (Gracula religiosa) आहे. मुख्यत: तो भारत, नेपाळ, श्रीलंका, म्यानमार आणि थायलंडच्या काही भागांत आढळतो. डोंगरी मैना अत्यंत सुंदर आणि आकर्षक आवाजासाठी ओळखली जाते, तसेच ती विविध ध्वनींची नक्कल करण्यासाठी प्रसिद्ध आहे.
ती आर्द्र डोंगराळ जंगलांमध्ये, विशेषत: मोठ्या झाडांवर राहणे पसंत करते. या पक्ष्याची मोठ्या प्रमाणावर पाळीव पक्षी म्हणून देखील लागवड होते. तिच्या आवाजातील गोडवा आणि नकल करण्याची क्षमता यामुळे ती पाळीव पक्षी म्हणून खूप लोकप्रिय आहे. लेखात आपण डोंगरी मैनेच्या विविध विशेषतांबद्दल तपशीलवार माहिती पाहणार आहोत, ज्यामध्ये तिच्या उत्पत्तीपासून ते तिच्या वर्तनापर्यंत सर्व पैलूंचा समावेश आहे.
व्युत्पत्ती
डोंगरी मैना या नावाचा उगम तिच्या राहणीच्या प्रदेशाशी संबंधित आहे. “डोंगरी” म्हणजे डोंगराळ प्रदेश आणि “मैना” म्हणजे एक पक्षी जो आपल्या गोड आणि नकलण्यायोग्य आवाजाने ओळखला जातो. या पक्ष्याचे नाव त्याच्या नैसर्गिक अधिवासामुळे पडले आहे. काळी मैना या नावानेही ती ओळखली जाते कारण तिच्या पिसांचा काळा रंग आणि त्यावर चमकदार हिरवट छटा आहेत, जे तिला इतर पक्ष्यांपेक्षा वेगळं बनवतात.
Classification (वर्गीकरण)
- Kingdom: Animalia
- Phylum: Chordata
- Class: Aves
- Order: Passeriformes
- Family: Sturnidae
- Genus: Gracula
- Species: G. religiosa
वर्गीकरणशास्त्र
डोंगरी मैना हा स्टर्निडे (Sturnidae) कुटुंबाचा एक सदस्य आहे, ज्यामध्ये विविध प्रकारच्या मैना पक्ष्यांचा समावेश आहे. याच्या जवळच्या संबंधित प्रजातींमध्ये सामान्य मैना (Acridotheres tristis) आणि जंगली मैना (Sturnus pagodarum) यांचा समावेश होतो. डोंगरी मैनेची विविध उपप्रजाती आहेत ज्या त्यांच्या आकार, रंगछटा आणि आवाजाच्या वैशिष्ट्यांमध्ये फरक दर्शवतात. ह्या उपप्रजातींचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या आवाजातील भिन्नता आणि त्यांचे विविध अधिवासांमध्ये अस्तित्व टिकवून ठेवण्याची क्षमता. या पक्ष्यांच्या उपप्रजातींमध्ये स्थानिक वातावरणाशी जुळवून घेण्याची आणि त्याप्रमाणे त्यांच्या शारीरिक रचनेत बदल करण्याची क्षमता आहे.
उत्पत्ती आणि उत्क्रांती
डोंगरी मैना ही प्रजाती उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेतून दक्षिण आणि दक्षिण-पूर्व आशियाच्या उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये विकसित झाली आहे. त्यांची उत्क्रांती प्रक्रियेत आवाजाच्या विविधतेमुळे विशेष महत्त्व आहे. ही विशेषता त्यांना संवाद साधण्यास आणि स्वत:चे संरक्षण करण्यास मदत करते. त्यांच्या उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत त्यांनी विविध ध्वनींची नक्कल करण्याची क्षमता विकसित केली आहे, जी त्यांना त्यांच्या अधिवासात इतर पक्ष्यांशी आणि प्राण्यांशी संवाद साधण्यासाठी आणि धोके ओळखण्यासाठी उपयोगी पडते. त्यांची उत्क्रांती त्यांच्या आवाजातील विविधतेमुळे आणि त्यांच्या अधिवासातील परिस्थितीशी जुळवून घेण्याच्या क्षमतेमुळे विशेष आहे.
शारीरिक रचना
डोंगरी मैना हा मध्यम आकाराचा पक्षी आहे, ज्याची लांबी साधारणत: २५-३० सेंटीमीटर असते. तिच्या शरीराचा रंग काळा असतो आणि त्यावर हिरवट-कांती असलेले पिसे असतात. तिच्या डोक्यावर पिवळसर रंगाचे मांसल भाग असतात, जे तिला इतर पक्ष्यांपासून वेगळं ओळख देतात. तिची चोच आणि पाय नारंगी-पिवळ्या रंगाचे असतात. तिच्या पिसांच्या चमकदार रंगामुळे ती सूर्यप्रकाशात विशेष आकर्षक दिसते. डोंगरी मैनेचे डोळे गोल आणि काळे असतात, जे तिच्या आकर्षकतेत भर घालतात. तिच्या पंखांची रचना उड्डाणासाठी अत्यंत उपयुक्त असते, ज्यामुळे ती झाडांमध्ये सहजपणे फिरू शकते.
लैंगिक द्विरुपता
डोंगरी मैनेमध्ये लैंगिक द्विरुपता फारसा स्पष्ट नसतो. नर आणि मादी दिसायला सारखेच असतात. मात्र, नराचा आवाज अधिक तेजस्वी आणि विविधतापूर्ण असू शकतो, जे प्रजननाच्या काळात उपयोगी पडते. नर आपल्या आवाजाच्या माध्यमातून मादीला आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करतो आणि त्यामुळे त्यांच्या आवाजात विविधता येते. मादी नराच्या आवाजाच्या आधारे त्याची निवड करते, ज्यामुळे त्यांच्या प्रजनन प्रक्रियेत आवाज महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
वर्तन
आहार
डोंगरी मैना मुख्यत: फळं, फुलांचा रस, कीटक आणि लहान प्राणी यांवर उपजीविका करते. ती जंगलातील विविध झाडांवर आढळणारी फळं आणि फूलांचा रस शोषून घेते, ज्यामुळे तिचं खाद्यनिवड विविधतापूर्ण असतं. ती आपली उपजीविका करण्यासाठी स्थानिक अधिवासातील विविध अन्नस्रोतांचा वापर करते. काहीवेळा ती लहान किडे आणि अळ्याही खाते, ज्यामुळे तिचा आहार प्रथिनांनी समृद्ध असतो. ह्या पक्ष्यांची खाद्यनिवड त्यांच्या अधिवासाच्या विविधतेवर आणि उपलब्धतेवर अवलंबून असते.
प्रजनन
डोंगरी मैना आपल्या घरटीसाठी मोठ्या झाडांच्या कप्प्यांचा वापर करते. ती सामान्यत: एप्रिल ते जुलै या काळात प्रजनन करते. मादी एका वेळेस २-३ अंडी घालते आणि नर-मादी दोघेही अंड्यांची देखरेख करतात. घरटं तयार करण्यासाठी ती विविध प्रकारचे लहान काटक्या आणि पानं वापरते. प्रजननाच्या काळात नर आपल्या आवाजाच्या माध्यमातून मादीला आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करतो. अंडी फोडल्यावर चिमुकल्यांची काळजी घेण्यासाठी नर आणि मादी दोघेही त्यांच्या संरक्षणाची आणि अन्नाची व्यवस्था करतात. चिमुकल्यांचे पालनपोषण साधारणत: २-३ आठवड्यांपर्यंत चालते.
संवाद
डोंगरी मैना आवाजाची विविधता आणि नकल करण्याची क्षमता यामुळे प्रसिद्ध आहे. ती मानवी आवाज आणि इतर पक्ष्यांच्या आवाजांची नक्कल करण्यासही सक्षम असते. हे गुणधर्म तिला इतर पक्ष्यांपासून विशेष बनवतात. ती विविध प्रकारचे आवाज काढून इतर पक्ष्यांशी संवाद साधते आणि त्यांच्या प्रदेशात प्रवेश करणाऱ्या इतर प्राण्यांना इशारा देते. तिच्या आवाजातील विविधता तिला तिच्या सामाजिक गटात संवाद साधण्यासाठी आणि धोके ओळखण्यासाठी मदत करते. आवाजातील ही विविधता तिला शिकाऱ्यांपासून संरक्षण करण्यासाठी आणि अन्नस्रोत शोधण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
शिकारी
डोंगरी मैनेचे प्रमुख शिकारी म्हणजे साप, माकडे आणि मोठे शिकारी पक्षी, जे तिच्या घरट्यांवर हल्ला करू शकतात. ह्यापैकी साप हे घरट्यातील अंडी आणि पिल्लांसाठी प्रमुख धोका ठरतात. माकडेही तिच्या घरट्यांवर हल्ला करून अंडी किंवा पिल्ले खाऊ शकतात. मोठे शिकारी पक्षी, जसे गरुड किंवा बहिरी ससाणे, हे प्रौढ डोंगरी मैनेवर हल्ला करू शकतात. शिकाऱ्यांपासून बचाव करण्यासाठी ती आपला आवाज आणि इतर पक्ष्यांचा सहयोग वापरते.
स्थलांतर
डोंगरी मैना स्थानिक स्थलांतर करणारा पक्षी आहे. ती वर्षभर आपल्या अधिवासात राहते, परंतु खाद्याच्या उपलब्धतेनुसार आणि वातावरणातील बदलांमुळे ती थोडीफार स्थलांतर करू शकते. स्थलांतराच्या काळात ती आपल्या समूहासह नजीकच्या प्रदेशात स्थलांतर करते. ह्या स्थलांतरामुळे ती नवीन अन्नस्रोत शोधण्यास सक्षम होते आणि तिच्या जीवनसाठ्यासाठी आवश्यक असलेल्या संसाधनांची पूर्तता करते. स्थलांतराच्या प्रक्रियेत ती आपल्या आवाजाच्या माध्यमातून इतर सदस्यांशी संपर्क साधते.
पौराणिक संदर्भ
डोंगरी मैना भारतीय लोककथांमध्ये आणि पौराणिक कथेतील पात्रांमध्ये उल्लेखित आहे. काही प्राचीन कथांमध्ये ती संवाद साधणाऱ्या पक्ष्यांच्या रूपात दिसते, ज्यामुळे तिला धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. विशेषतः काही धार्मिक विधींमध्ये तिच्या आवाजाचा उपयोग केला जातो, ज्यामुळे ती धार्मिक परंपरांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावते. तिच्या गोड आणि नकलण्यायोग्य आवाजामुळे ती देवतांच्या कथांमध्ये एक प्रमुख पात्र म्हणून देखील उल्लेखित आहे.
सांस्कृतिक संदर्भ
डोंगरी मैना आपल्या नकल करण्याच्या क्षमतेमुळे अनेक लोकांच्या घरांमध्ये पाळीव पक्षी म्हणून ठेवली जाते. ती तिच्या गोड आवाजामुळे आणि संवाद साधण्याच्या क्षमतेमुळे लोकांना आकर्षित करते. विशेषतः भारतात आणि नेपाळमध्ये ती पाळीव पक्षी म्हणून लोकप्रिय आहे. तिच्या गोड आवाजामुळे ती सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये आणि धार्मिक उत्सवांमध्ये देखील महत्त्वाची भूमिका बजावते. तिच्या आवाजाची विविधता आणि तिच्या शिकण्याच्या क्षमतेमुळे ती लोकांच्या आवडीची बनली आहे.
मानवाशी संबंध
डोंगरी मैना आणि मानव यांचा संबंध मुख्यत: तिच्या पाळीव पक्षी म्हणून उपयोगात दिसून येतो. काही ठिकाणी तिची शिकारीही केली जाते, कारण ती तिच्या आकर्षक पिसांसाठी आणि आवाजासाठी प्रसिद्ध आहे. परंतु तिच्या जंगली अधिवासाचा ऱ्हास ही एक मोठी समस्या बनली आहे. तिच्या पिसांचा वापर काही ठिकाणी सजावटीसाठी केला जातो, ज्यामुळे तिची शिकारी केली जाते. तिच्या आवाजातील विविधतेमुळे ती मनोरंजनाच्या उद्देशानेही पाळली जाते. परंतु अधिवास ऱ्हासामुळे आणि शिकारीमुळे तिच्या लोकसंख्येवर नकारात्मक परिणाम झाला आहे, ज्यामुळे तिच्या संवर्धनासाठी विशेष प्रयत्नांची आवश्यकता आहे.
संकटे आणि संवर्धन
डोंगरी मैना सध्या तिच्या अधिवासाच्या ऱ्हासामुळे आणि अवैध तस्करीमुळे संकटात आहे. आंतरराष्ट्रीय निसर्गसंवर्धन संघटनेच्या (IUCN) रेड लिस्टमध्ये तिला “कमीत कमी चिंताजनक” (Least Concern) श्रेणीमध्ये स्थान दिले गेले आहे, परंतु तिच्या लोकसंख्येवर अधिवास ऱ्हासाचा प्रभाव पडत आहे. तिचे संवर्धन करण्यासाठी स्थानिक पातळीवर जंगल संवर्धन आणि जनजागृती यांसारखे उपक्रम आवश्यक आहेत. पाळीव पक्षी म्हणून तिची वाढती मागणी आणि तिच्या अधिवासातील झाडांची तोड यामुळे तिच्या अधिवासावर मोठा ताण पडत आहे. स्थानिक समुदायांनी तिच्या संरक्षणासाठी प्रयत्न करणे आणि तिच्या अधिवासाचे संवर्धन करणे हे आवश्यक आहे. तसेच सरकार आणि स्वयंसेवी संस्थांनी मिळून जनजागृती आणि संरक्षण उपक्रम राबवावेत, ज्यामुळे तिच्या लोकसंख्येचे संवर्धन होऊ शकेल.
संदर्भ
- IUCN रेड लिस्ट – https://www.iucnredlist.org
- भारतीय पक्षी पर्यावरण संशोधन संस्था
- स्थानिक वनस्पती आणि प्राणी अभ्यासकांची मते
- वन्यजीव संरक्षण संस्थांचे अहवाल
- पक्षी निरीक्षकांच्या नोंदी आणि अभ्यास पत्रके