धनेश (Great Hornbill)

ग्रेट हॉर्नबिल (Buceros bicornis) हा भारतीय उपखंडातील एक अत्यंत सुंदर, विशाल आणि प्रभावशाली पक्षी आहे. मराठीत याला धनेश पक्षी किंवा महाधनेश असेही म्हणतात. हा पक्षी प्रामुख्याने आपल्या मोठ्या, वाकलेल्या चोचीसाठी आणि तिच्या वर असलेल्या विशेष कॅस्कसाठी ओळखला जातो. हा कॅस्क म्हणजे चोचीवर असलेली पोकळ, पिवळसर-केशरी रचनेची उठावदार वाढ असून ती त्याच्या ओळखीचे प्रमुख लक्षण आहे.

धनेश पक्षी भारतातील उष्णकटिबंधीय आणि उपउष्णकटिबंधीय जंगलात आढळतो. त्याची उंची सुमारे ९५ ते १२० सें.मी. पर्यंत असते, आणि त्याचे पंख पसरल्यावर सुमारे १५० ते १७८ सें.मी. इतका विस्तार दिसतो. हा पक्षी आकाराने आणि आकर्षकतेने भारतातील सर्वात मोठ्या पक्ष्यांपैकी एक मानला जातो. त्याची काळी-पांढरी पिसं, पिवळी-केशरी चोच आणि लाल डोळे त्याला अत्यंत मोहक बनवतात.

ग्रेट हॉर्नबिल हा Bucerotidae या कुटुंबातील सदस्य असून या कुटुंबात एकूण ६० पेक्षा जास्त धनेश जातींचा समावेश आहे. तो झाडांवर राहणारा (Arboreal) पक्षी असून तो आपल्या आयुष्यातील बहुतांश वेळ झाडांच्या माथ्यावर घालवतो.

मराठीत याला धनेश किंवा महाधनेश म्हणतात, तर इंग्रजीत तो Great Hornbill या नावाने ओळखला जातो. “Hornbill” हे नाव त्याच्या चोचीवरील शिंगासारख्या कॅस्कमुळे पडले आहे.

आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संरक्षण संघटनेच्या (IUCN) मते, ग्रेट हॉर्नबिलला “Vulnerable” (असुरक्षित) वर्गात ठेवण्यात आले आहे. वनतोड, अधिवासाचा नाश, आणि शिकार यांमुळे या पक्ष्यांची संख्या झपाट्याने घटत आहे. भारतातील वन्यजीव संरक्षण कायद्यांतर्गत, या पक्ष्याला अनुबंध I मध्ये समाविष्ट करून पूर्ण संरक्षण दिले गेले आहे.

वर्गीकरण व शास्त्रीय नामकरण (Taxonomy and Classification)

जैविक वर्गीकरण

• राज्य (Kingdom): Animalia
• संघ (Phylum): Chordata
• वर्ग (Class): Aves
• गण (Order): Bucerotiformes
• कुळ (Family): Bucerotidae
• वंश (Genus): Buceros
• प्रजाती (Species): Buceros bicornis

धनेश पक्षी हा Buceros bicornis या शास्त्रीय नावाने ओळखला जातो. यातील Buceros म्हणजे “शिंगासारखी चोच असलेला” आणि bicornis म्हणजे “दोन शिंग असलेला”, ज्याचा संबंध त्याच्या डोक्यावरच्या मोठ्या कॅस्कशी आहे.

शास्त्रीय नावाची व्युत्पत्ती

“Buceros” हा शब्द ग्रीक भाषेतील bous (गाय) आणि keras (शिंग) या दोन शब्दांपासून तयार झाला आहे, ज्याचा अर्थ “शिंगासारखी चोच असलेला” असा होतो. Bicornis हा लॅटिन शब्द असून bi म्हणजे “दोन” आणि cornis म्हणजे “शिंग”. त्यामुळे Buceros bicornis हे नाव अक्षरशः “दोन शिंगांचा पक्षी” असा अर्थ दर्शवते.

उपप्रजाती व त्यांची भौगोलिक विभागणी

ग्रेट हॉर्नबिलच्या दोन प्रमुख उपप्रजाती मानल्या जातात —

• Buceros bicornis bicornis: ही उपप्रजाती भारत, भूतान, नेपाळ, म्यानमार आणि थायलंडमध्ये आढळते.
• Buceros bicornis homrai: ही उपप्रजाती प्रामुख्याने आग्नेय आशियात (मलेशिया, सुमात्रा, आणि दक्षिण थायलंड) आढळते.

या दोन उपप्रजातींमध्ये थोडेसे रंगातील व आकारातील फरक आढळतात, परंतु त्यांच्या वर्तन व सवयी जवळपास सारख्याच आहेत.

शारीरिक रचना व वर्णन

आकार, वजन आणि पंखांची रचना

ग्रेट हॉर्नबिल हा भारतातील सर्वात मोठ्या पक्ष्यांपैकी एक आहे. या पक्ष्याची लांबी साधारणपणे ९५ ते १२० सें.मी. दरम्यान असते, तर पंखांचा विस्तार १५० ते १७८ सें.मी. इतका मोठा असतो. नर पक्ष्याचे वजन साधारण २.५ ते ४ किलो पर्यंत असते, तर मादी थोडीशी हलकी असते. त्याचे पंख जाड, मजबूत आणि लांब असतात, ज्यामुळे उडताना त्याचा आवाज “फडफड” स्वरूपात स्पष्ट ऐकू येतो. हा आवाज त्याच्या शक्तिशाली उडण्याचे द्योतक आहे.

रंगसंगती व लिंगभेद (Sexual Dimorphism)

ग्रेट हॉर्नबिलचे शरीर काळ्या आणि पांढऱ्या रंगाच्या पिसांनी झाकलेले असते. मान आणि छाती पांढरी, तर पंख काळे असतात. शेपटीच्या मध्यभागी रुंद पांढरा पट्टा असतो. नर आणि मादी पक्ष्यांमध्ये मुख्य फरक त्यांच्या डोळ्यांच्या रंगात आणि कॅस्कच्या आकारात दिसतो.

• नर पक्षी: त्याचे डोळे लाल असतात आणि कॅस्क मोठा, उजळ पिवळसर असतो.
• मादी पक्षी: तिचे डोळे निळसर-पांढरे असतात आणि कॅस्क थोडा लहान असतो.

चोच आणि “कॅस्क” (Cask) ची वैशिष्ट्ये

या पक्ष्याची सर्वात लक्षवेधी रचना म्हणजे त्याची मोठी, वाकडी चोच आणि तिच्यावर असलेला कॅस्क. हा कॅस्क म्हणजे पोकळ, हलका पण कठीण रचना असलेला शिंगासारखा भाग आहे. उडताना हवा कापताना या कॅस्कचा विशिष्ट आवाज निर्माण होतो. काही संशोधकांच्या मते, हा कॅस्क ध्वनी अनुनादासाठी (resonance) उपयुक्त ठरतो, तर काहींच्या मते तो लैंगिक आकर्षणाचे प्रतीक आहे.

पिल्ले व प्रौढ पक्ष्यांतील फरक

लहान पिल्लांची चोच आणि कॅस्क सुरुवातीला फिकट आणि मऊ असतात. वाढत्या वयासोबत ते मजबूत, पिवळसर आणि ठळक होतात. पिल्ले पहिल्या दोन वर्षांत प्रौढ रूप धारण करतात आणि त्यांचे पंख पूर्ण विकसित झाल्यानंतरच ते दीर्घ उड्डाणे करतात.

वितरण व अधिवास (Distribution and Habitat)

जागतिक वितरण

ग्रेट हॉर्नबिल प्रामुख्याने दक्षिण आणि आग्नेय आशिया या प्रदेशांमध्ये आढळतो. भारत, नेपाळ, भूतान, बांगलादेश, म्यानमार, थायलंड, लाओस, कंबोडिया, व्हिएतनाम, मलेशिया आणि इंडोनेशिया या देशांत त्याची उपस्थिती आहे.

भारतातील वितरण

भारतात या पक्ष्याचे प्रमुख वास्तव्य पश्चिम घाट, ईशान्य भारत, आणि हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेले दाट जंगल आहेत.

• पश्चिम घाट: केरळ, कर्नाटक, गोवा आणि महाराष्ट्रातील जंगलांत धनेश मोठ्या प्रमाणावर आढळतो.
• ईशान्य भारत: आसाम, अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, आणि मेघालय हे त्याचे मजबूत केंद्र आहेत.
• उत्तरेकडील भारत: काही प्रमाणात सिक्कीम आणि उत्तर बांगलामध्येही हे पक्षी आढळतात.

आवडता अधिवास (Preferred Habitat)

ग्रेट हॉर्नबिलला दाट सदाहरित (Evergreen) आणि अर्धसदाहरित (Semi-evergreen) जंगलं आवडतात. तो सामान्यतः उंच झाडांवर राहतो आणि झाडांच्या फांद्यांवरच विश्रांती घेतो. या पक्ष्याला झाडांची उंची आणि जाडी महत्त्वाची असते, कारण तो आपले घरटे मोठ्या पोकळ झाडांमध्ये तयार करतो. त्यामुळे वनतोड झाल्यास त्याचे प्रजनन धोक्यात येते.

स्थलांतराचे स्वरूप

हा पक्षी मोठ्या प्रमाणावर स्थिर (Resident) असून तो दीर्घ अंतराचे स्थलांतर करत नाही. तथापि, ऋतुमानानुसार तो स्थानिक स्थलांतर करतो — म्हणजेच अन्न किंवा घरट्याच्या शोधात जंगलातील भाग बदलतो. कोरड्या हंगामात तो ओलसर जंगलांकडे स्थलांतर करतो, तर फळधारक हंगामात झाडांनी भरलेल्या प्रदेशात परततो.

वर्तन व पर्यावरणीय सवयी (Behavior and Ecology)

आहार (Diet)

ग्रेट हॉर्नबिल हा फळाहारी (frugivorous) पक्षी म्हणून ओळखला जातो. त्याचा आहार प्रामुख्याने विविध प्रकारच्या फळांवर, विशेषतः अंजिरे, आंबे, पेरू, जांभळे, बेरी आणि अंजीरवर्गीय फळांवर आधारित असतो. तथापि, तो फक्त फळांवरच अवलंबून नसतो — तो कधी कधी लहान साप, सरडे, बेडूक, आणि कीटक देखील खातो. अशा प्रकारे त्याचा आहार मिश्र स्वरूपाचा आहे.

धनेश पक्षी फळे खाताना ती चोचीच्या टोकावर उचलतो आणि हवेत उडवून गिळतो. या खास पद्धतीला “toss feeding” असे म्हणतात. उडतानाही तो फळे गोळा करू शकतो. फळे खाताना तो अनेकदा बिया दूरवर फेकतो, ज्यामुळे जंगलातील बीज प्रसार (seed dispersal) सुलभ होतो आणि वनस्पतींच्या पुनरुत्पादनात त्याचा महत्त्वाचा वाटा असतो.

प्रजनन व घरटे बांधणी

ग्रेट हॉर्नबिलचा प्रजनन कालावधी साधारणतः फेब्रुवारी ते मे या काळात असतो. हा पक्षी अत्यंत निष्ठावंत (monogamous) असतो, म्हणजे नर आणि मादी एकदा जोडीदार ठरवतात आणि अनेक वर्षे एकत्र राहतात.

मादी पक्षी मोठ्या झाडाच्या पोकळीत घरटे तयार करते. ती घरट्यात गेल्यानंतर घरट्याचा प्रवेशद्वार चिखल, फळांचे अवशेष, वाळू आणि विष्ठेने बंद करून टाकते, फक्त एक छोटी फट सोडते जिच्यातून नर अन्न देऊ शकतो. या काळात मादी सुमारे ३० ते ५० दिवस घरट्यात बंदिस्त राहते आणि अंडी उबवते.

अंडी उबवण्याच्या कालावधीत नर पक्षी बाहेरून फळे आणि इतर अन्न घरट्याच्या फटीतून देतो. पिल्ले बाहेर येईपर्यंत मादी घरट्यातून बाहेर पडत नाही. ही व्यवस्था त्यांच्या पालकत्वातील उत्कृष्ट सहकार्याचे उदाहरण आहे.

मादीचे घरट्यातील बंदिस्त जीवन

घरट्यात राहण्याच्या काळात मादी आपल्या शरीरावरची जुनी पिसे टाकते आणि नवीन पिसे येण्याची प्रक्रिया सुरू होते. या काळात ती पूर्णपणे नरावर अवलंबून असते. जेव्हा पिल्ले मोठी होतात आणि उडण्यासाठी तयार होतात, तेव्हा मादी घरट्याचे बंद दार तोडून बाहेर येते.

सामाजिक रचना

ग्रेट हॉर्नबिल सामान्यतः एकटा किंवा जोडीने राहतो, परंतु काहीवेळा फळांच्या भरपूर झाडांवर तो २०-३० पक्ष्यांच्या समूहातही दिसतो. हे समूह विशेषतः आहाराच्या काळात बनतात आणि त्यातून सामाजिक समन्वय दिसून येतो. हे पक्षी अत्यंत प्रदेशीय (territorial) असून आपला परिसर ठराविक मर्यादेत राखतात.

संवाद व आवाज (Calls and Communication)

या पक्ष्याचा आवाज मोठा, कर्कश आणि “कॉक-कॉक-कॉक” असा असतो. उडताना त्याच्या पंखांच्या फडफडीमुळेही विशिष्ट गूंज निर्माण होते. तो आपल्या जोडीदाराशी आणि इतर पक्ष्यांशी आवाज, पंखांच्या हालचाली, आणि चोचीच्या ठोक्यांद्वारे संवाद साधतो. काही संशोधकांच्या मते, त्याचे हे आवाज प्रदेशावर हक्क प्रस्थापित करण्यासाठी आणि जोडीदाराशी संवादासाठी वापरले जातात.

अनुकूलन (Adaptations)

शारीरिक अनुकूलन

ग्रेट हॉर्नबिलच्या चोचीचा आकार आणि रचना त्याच्या आहारासाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. मोठी, वाकडी चोच त्याला उंच फांद्यांवरील फळे सहज तोडण्यास मदत करते. त्याच्या पायांवर मजबूत नखे असतात, ज्यामुळे तो जाड फांद्यांवर घट्ट पकड ठेवू शकतो. पंखांचा मोठा विस्तार त्याला लांब उड्डाणे करण्यास सक्षम बनवतो, तर त्याचा कॅस्क आवाजाचा प्रतिध्वनी वाढवून संप्रेषण सुलभ करतो.

वर्तनात्मक अनुकूलन

प्रजननाच्या काळात मादी स्वतःला घरट्यात बंद करून संरक्षणाची अनोखी पद्धत वापरते. या प्रक्रियेमुळे ती आणि तिची अंडी शिकाऱ्यांपासून व हवामानातील बदलांपासून सुरक्षित राहतात. नर पक्ष्याचे अन्न पोचविण्याचे नियमित वर्तन हे देखील अनुकूलनाचे उदाहरण आहे.

धनेश पक्षी अत्यंत सतर्क असतो; तो दूरवरूनच मानव किंवा शिकारींची हालचाल ओळखतो आणि झाडांच्या उंच फांद्यांवर लपतो. या वृत्तीमुळे त्याचे जिवंत राहण्याचे प्रमाण जास्त असते.

उत्क्रांती इतिहास (Evolutionary History)

जीवाश्म नोंदी

धनेश पक्ष्याचा उत्क्रांती इतिहास सुमारे २.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या मायोसीन युगापर्यंत मागोवा घेतो. पुरातत्त्व संशोधनानुसार, बुसेरोटिडे (Bucerotidae) कुलातील काही सर्वात जुने जीवाश्म आफ्रिका व दक्षिण-पूर्व आशिया या भागांत आढळले आहेत. या जीवाश्मांमधून असे दिसून येते की, धनेश पक्ष्यांच्या पूर्वजांनी लांब चोच, उंच कॅस्क आणि वृक्षवासी जीवनशैली यांसारखी वैशिष्ट्ये लाखो वर्षांपूर्वीच विकसित केली होती.

काळानुसार या पक्ष्यांच्या वेगवेगळ्या प्रजाती हवामानातील बदल, अधिवासाच्या फरकांमुळे आणि खाद्य स्रोतांच्या उपलब्धतेनुसार स्वतंत्र प्रदेशांमध्ये स्थायिक झाल्या. परिणामी, आज आपल्याला सुमारे ६० हून अधिक धनेश प्रजाती आढळतात, ज्यामध्ये ग्रेट हॉर्नबिल हा सर्वात मोठा आणि सर्वाधिक ओळखला जाणारा पक्षी आहे.

संबंधित प्रजाती व वंशपरंपरा

ग्रेट हॉर्नबिल हा Buceros या वंशातील प्रमुख सदस्य आहे. या वंशातील इतर सदस्यांमध्ये राइनो हॉर्नबिल (Buceros rhinoceros) आणि डबल-हॉर्नड हॉर्नबिल यांचा समावेश होतो. याशिवाय, आफ्रिकन खंडातील काही लहान आकाराच्या हॉर्नबिल प्रजातींना या पक्ष्यांचे जवळचे उत्क्रांतीसंबंध मानले जातात.

वैज्ञानिक दृष्ट्या, धनेश पक्षी आणि किंगफिशर (Alcedinidae) किंवा बी-ईटर (Meropidae) या पक्ष्यांमध्ये दूरस्थ संबंध आहेत, कारण त्यांची चोच रचना आणि वृक्षवासी जीवनशैली काही प्रमाणात साम्य दाखवतात. या सर्व पक्ष्यांनी उंच झाडांवरील अन्नसाखळीत आपले स्थान मिळवण्यासाठी वेगवेगळ्या दिशांनी उत्क्रांती केली आहे.

पर्यावरणातील महत्त्व (Ecological Importance)

बीज प्रसारातील भूमिका

ग्रेट हॉर्नबिलला “जंगलाचा माळी (Gardener of the Forest)” असे म्हणतात, कारण तो बीज प्रसारात (seed dispersal) अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतो. तो जेव्हा फळे खातो, तेव्हा अनेक वेळा बीज गिळतो आणि नंतर ते दुसऱ्या ठिकाणी विष्ठेमार्फत बाहेर टाकतो. या प्रक्रियेमुळे झाडांच्या बिया दूरवर पसरतात आणि नवीन रोपे उगवण्यास मदत होते.

विशेषतः अंजीर (Ficus) झाडांच्या बिया प्रसारित करण्यात ग्रेट हॉर्नबिलचे योगदान मोठे आहे. संशोधनानुसार, या पक्ष्यामुळे अनेक सदाहरित वनांचे पुनरुत्पादन सुलभ होते. त्यामुळे तो फक्त एक पक्षी नसून, परिसंस्थेतील संतुलन राखणारा घटक आहे.

परिसंस्थेतील संतुलनातील योगदान

धनेश पक्षी फळाहारी असल्यामुळे जंगलातील फळांचे प्रमाण नियंत्रित ठेवतो. तो फळांच्या बिया एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेऊन जैवविविधता (biodiversity) टिकवून ठेवतो.
त्याचबरोबर, तो काही वेळा लहान प्राणी आणि कीटक खात असल्यामुळे कीटकसंख्या नियंत्रित करण्यासही मदत करतो.

ज्या जंगलात धनेश पक्षी विपुल प्रमाणात आढळतो, त्या जंगलांची आरोग्यस्थिती चांगली असते, कारण त्याची उपस्थिती समृद्ध वनस्पती आणि संतुलित अन्नसाखळीचे निर्देशक मानली जाते. याच कारणामुळे तो अनेक देशांमध्ये संरक्षणाचे प्रतीक म्हणून ओळखला जातो.

मानवाशी संबंध (Human Interaction)

सांस्कृतिक महत्त्व

ग्रेट हॉर्नबिलला भारतातील आणि आग्नेय आशियातील अनेक संस्कृतींमध्ये समृद्धी, दीर्घायुष्य आणि निष्ठा यांचे प्रतीक मानले जाते. काही प्रदेशांत हा पक्षी “वनदेवतेचा दूत” म्हणून पूजला जातो.
ईशान्य भारतातील नागा, मिझो आणि गारो जमातींमध्ये, धनेश पक्ष्याची चोच आणि पिसे पारंपरिक पोशाखांमध्ये वापरली जातात. ती शौर्य आणि प्रतिष्ठेचे प्रतीक मानली जाते.
मेघालयातील काही गावांमध्ये लग्नसोहळ्यांदरम्यान धनेश पक्ष्याचा उल्लेख नशीब व आशीर्वादाचे चिन्ह म्हणून केला जातो.

पश्चिम घाटात राहणाऱ्या काही आदिवासी समाजात धनेश पक्षी “जंगलाचा रक्षक” मानला जातो. त्यांच्या लोककथांनुसार, धनेश पक्षी जंगलातील प्राण्यांचे रक्षण करतो आणि वाईट आत्म्यांपासून संरक्षण देतो.

आदिवासी व स्थानिक लोकांतील श्रद्धा

नागालँड आणि अरुणाचल प्रदेशातील न्याशी आणि वानचो जमातींमध्ये धनेश पक्ष्याच्या चोचीपासून बनवलेली मुकुटे आणि अलंकार अजूनही पारंपरिक नृत्यप्रसंगी वापरली जातात. तथापि, या पारंपरिक प्रथांमुळे पूर्वी मोठ्या प्रमाणावर शिकार होत असे.
सध्या, अनेक ठिकाणी आदिवासी समाजाला “शिकार न करता प्रतीकात्मक वस्तू वापरण्याचे” शिक्षण दिले जात आहे. यामुळे त्यांच्या श्रद्धेचा आदर राखत संरक्षण उपक्रम यशस्वीपणे राबवले जात आहेत.

पर्यटक व छायाचित्रकारांतील आकर्षण

ग्रेट हॉर्नबिल हा पक्षी वन्यजीव छायाचित्रकारांसाठी अत्यंत आकर्षक विषय आहे. त्याची उडण्याची शैली, पंखांची फडफड आणि जोडीने उडण्याची दृश्ये अनेक फोटोग्राफर टिपतात.
पश्चिम घाट, खासकरून अनामलाई, पेरियार आणि कोयना अभयारण्ये ही ठिकाणे पक्षीनिरीक्षक आणि पर्यटकांसाठी स्वर्ग मानली जातात. या पर्यटनामुळे स्थानिक लोकांना आर्थिक लाभ मिळतो आणि संवर्धनाबद्दल जागृती वाढते.

शहरी भागांतील अस्तित्व व आव्हाने

धनेश पक्षी प्रामुख्याने जंगलात राहणारा असला तरी काही ठिकाणी, जसे की आसाम आणि कर्नाटकातील ग्रामीण प्रदेश, तो मानवी वस्तीजवळ दिसतो. तथापि, शहरीकरण, प्रदूषण, आणि मोठ्या झाडांची कमतरता यामुळे त्याचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. काही संरक्षण संघटनांनी घरटे लावण्यासाठी कृत्रिम झाडाच्या पोकळ्या तयार करण्याचे प्रयोग सुरू केले आहेत.

उपप्रजाती व प्रादेशिक फरक (Subspecies and Variations)

प्रमुख उपप्रजातींचे वर्णन

ग्रेट हॉर्नबिल (Buceros bicornis) या प्रजातीच्या दोन प्रमुख उपप्रजाती मानल्या जातात, ज्या त्यांच्या भौगोलिक स्थान, आकार, आणि रंगातील सूक्ष्म फरकांवर आधारित आहेत.

१. Buceros bicornis bicornis
ही उपप्रजाती भारत, भूतान, नेपाळ आणि बांगलादेश या भागांत आढळते. याचे शरीर थोडे मोठे, आणि कॅस्क अधिक उंच व पिवळसर रंगाचा असतो. या उपप्रजातीच्या नर पक्ष्यांचे डोळे गडद लाल रंगाचे असतात.
पश्चिम घाटात आढळणारा धनेश या उपप्रजातीचा भाग मानला जातो.

२. Buceros bicornis homrai
ही उपप्रजाती मुख्यतः थायलंड, मलेशिया, सुमात्रा आणि इंडोनेशिया या आग्नेय आशियाई देशांमध्ये आढळते. या उपप्रजातीचा आकार किंचित लहान असून, कॅस्कचा रंग थोडा फिकट आणि आकाराने कमी उठावदार असतो.
त्यांचे आवाज, पिसांची रचना आणि उड्डाण शैली मात्र ग्रेट हॉर्नबिलसारखीच असते.

भौगोलिक फरक व वर्तनातील बदल

• भारताच्या ईशान्य भागात आढळणारे धनेश पक्षी सामान्यतः थोडे मोठे आणि आक्रमक स्वभावाचे असतात, तर दक्षिण भारतातील पक्षी शांत, स्थिर आणि कमी आवाज करणारे असतात.
• आग्नेय आशियातील प्रदेशांतील धनेश पक्षी अन्नाच्या उपलब्धतेनुसार स्थलांतर करण्याची प्रवृत्ती दर्शवतात, जी भारतीय धनेशांपेक्षा थोडी वेगळी आहे.
• या उपप्रजातींमध्ये दिसणारे फरक परिस्थितिजन्य अनुकूलनाचे उत्तम उदाहरण आहेत, ज्यातून या प्रजातीची जैविक लवचिकता (biological adaptability) दिसून येते.

शास्त्रीय संशोधन व अभ्यास (Scientific Studies and Research)

उल्लेखनीय संशोधन निष्कर्ष

ग्रेट हॉर्नबिलवर अनेक वैज्ञानिकांनी संशोधन केले असून त्यातून या पक्ष्याच्या वर्तन, प्रजनन, आणि पर्यावरणीय भूमिकेबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती मिळाली आहे.

• भारतीय वन्यजीव संस्थान (Wildlife Institute of India) यांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, धनेश पक्ष्यांच्या बीज प्रसारामुळे अंजीरवर्गीय झाडांच्या वाढीत ३०% पर्यंत वाढ होते.
• नॉर्थ-ईस्ट हॉर्नबिल प्रोजेक्टच्या संशोधनानुसार, धनेश पक्षी फळे खाताना दिवसाला सरासरी सुमारे १५०-२०० बीज दूरवर पसरवतो.
• काही अभ्यासांनुसार, त्याच्या चोचीवरील कॅस्कचा आवाज प्रदेशीय संवादासाठी आणि लैंगिक निवडीसाठी वापरला जातो.

चालू संशोधन प्रकल्प

आजही भारत, थायलंड आणि मलेशिया या देशांमध्ये या पक्ष्याच्या संवर्धनावर अनेक प्रकल्प चालू आहेत.

• “हॉर्नबिल नेस्ट अडॉप्शन प्रोग्राम” (Hornbill Nest Adoption Program) हा उपक्रम ईशान्य भारतात राबविला जातो, ज्यात स्थानिक ग्रामस्थांना आर्थिक प्रोत्साहन देऊन धनेश पक्ष्यांची घरटी सुरक्षित ठेवली जातात.
• केरळ आणि कर्नाटकात चालणाऱ्या वन विभाग आणि पक्षीसंवर्धन संस्थांच्या संयुक्त प्रयत्नांमुळे या पक्ष्यांची संख्या हळूहळू वाढताना दिसते.
• वैज्ञानिक सध्या या पक्ष्याच्या DNA विश्लेषणावर काम करत आहेत, ज्यामुळे वेगवेगळ्या उपप्रजातींतील आनुवंशिक फरक ओळखता येतील आणि भविष्यातील संवर्धनासाठी अधिक परिणामकारक योजना आखता येतील.

संदर्भ सूची (References)

1. BirdLife International – Great Hornbill (Buceros bicornis) Profile
2. IUCN Red List – Buceros bicornis
3. Hornbill Research Foundation, Thailand
4. Wildlife Institute of India – Hornbill Studies
5. Indian Hornbill Project – North East India Conservation
6. CITES Appendix I Documentation
7. National Geographic – The Great Indian Hornbill
8. WWF India – Western Ghats Biodiversity Report
9. eBird India – Great Hornbill Observation Data