दादाभाई नौरोजी हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि आदरणीय व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांना “भारतीय राष्ट्रवादाचे जनक” (Grand Old Man of India) म्हणून ओळखले जाते. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २०व्या शतकाच्या सुरुवातीस त्यांनी भारतीय जनतेच्या आत्मसन्मानाच्या आणि राजकीय हक्कांच्या चळवळीत एक नवा विचार दिला.
ब्रिटिश साम्राज्याच्या अंतर्गत भारतातील आर्थिक शोषण आणि सामाजिक अन्याय याविरुद्ध त्यांनी केवळ भारतातच नव्हे तर इंग्लंडमध्येही प्रभावीपणे आवाज उठवला. ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सह-संस्थापक होते आणि तीन वेळा अध्यक्षपद भूषवले. त्यांच्या ‘ड्रेन थिअरी’ ने ब्रिटिश आर्थिक शोषणाचे स्वरूप उघड केले आणि भारतीय राजकारणात आर्थिक विचारसरणीला महत्व प्राप्त करून दिले.
तत्कालीन काळात इंग्लंडमध्ये निवडून गेलेले ते पहिले भारतीय खासदार होते, जे त्यांनी भारतीयांची बाजू मांडण्यासाठी प्रभावी व्यासपीठ म्हणून वापरले. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे अनेक नव्या पिढ्यांना प्रेरणा मिळाली आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला बौद्धिक बळकटी मिळाली.
प्रारंभिक जीवन
जन्म व कुटुंब
दादाभाई नौरोजी यांचा जन्म ४ सप्टेंबर १८२५ रोजी मुंबईतील एका मध्यमवर्गीय पारसी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील नौरोजी पळनजी दस्तूर हे धर्माभिमानी आणि पारंपरिक विचारांचे व्यक्ती होते. वडिलांचे निधन लवकर झाल्याने दादाभाईंच्या शिक्षणाची आणि व्यक्तिमत्त्वाच्या घडणीची जबाबदारी त्यांच्या मातोश्रींनी खांद्यावर घेतली. कुटुंबातील पारसी संस्कृती आणि धर्माचे पालन करतानाच त्यांनी प्रगतीशील शिक्षणाची दृष्टी स्वीकारली.
शिक्षण
दादाभाई नौरोजी हे अत्यंत बुद्धिमान आणि प्रज्ञावान विद्यार्थी होते. त्यांनी एल्फिन्स्टन इन्स्टिट्यूटमध्ये शिक्षण घेतले, जे त्याकाळचे नामांकित शिक्षणसंस्थान होते. ते तेथून पदवी प्राप्त करणारे पहिले भारतीय विद्यार्थी होते. गणित आणि इंग्रजी भाषेत त्यांचा विशेष गाढा अभ्यास होता. त्यावेळी युरोपीय शिक्षणपद्धती भारतात नवीन होती, परंतु नौरोजींनी त्याचे स्वागत केले आणि पुढे त्याच शिक्षणपद्धतीने भारतीय समाजात परिवर्तन घडवण्याचा प्रयत्न केला.
पारसी समाजातील स्थान
दादाभाई नौरोजी पारसी समाजातील प्रबुद्ध आणि सुधारणावादी घटकाचे प्रतिनिधित्व करत होते. पारशी समाजात असलेल्या अंधश्रद्धा, जातीभेद आणि स्त्रीशिक्षणाच्या अभावावर त्यांनी टीका केली. त्यांनी पारशी धर्म आणि आधुनिक जीवनशैली यामध्ये संतुलन साधण्याचा प्रयत्न केला.
पश्चिमी शिक्षणाचे प्रभाव
नौरोजींवर पश्चिमी शिक्षणाचा खोल प्रभाव होता. इंग्रजी शिक्षणातून मिळालेली वैचारिक स्पष्टता, राजकीय आणि आर्थिक विश्लेषणाची दृष्टी, आणि स्वातंत्र्य, न्याय, समता या मूल्यांची जाणीव त्यांच्यात विकसित झाली. त्यांनी भारतीय समाजातही हेच मूल्य प्रसारित करण्याचे कार्य आयुष्यभर केले.
शिक्षण आणि अकादमिक कार्य
एल्फिन्स्टन कॉलेजमधील कार्य
दादाभाई नौरोजी यांचे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांची एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये गणित आणि नैसर्गिक तत्त्वज्ञान या विषयांचे प्राध्यापक म्हणून नेमणूक झाली. ते या कॉलेजमध्ये अध्यापन करणारे पहिले भारतीय प्राध्यापक होते. त्या काळात ब्रिटिश अधिकारी आणि शिक्षणतज्ज्ञांचे वर्चस्व असलेले वातावरण असताना, भारतीय शिक्षकाने प्राध्यापक म्हणून काम करणे हे क्रांतिकारी पाऊल होते.
त्यांनी त्यांच्या अध्यापन कार्याद्वारे भारतीय विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण केला आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून स्वतःच्या विकासाचा मार्ग दाखवला. त्यांचे व्याख्यान नेहमीच स्पष्ट, सखोल आणि प्रेरणादायी असायचे.
प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती
दादाभाई नौरोजी हे एक आदर्श शिक्षक होते. त्यांनी आपल्या विद्यार्थ्यांना केवळ विषयाचे ज्ञानच दिले नाही, तर सामाजिक प्रश्नांबद्दल विचार करण्याची प्रेरणाही दिली. त्यांच्या अध्यापनामुळे अनेक विद्यार्थी समाजसुधारणेच्या आणि राष्ट्रनिर्माणाच्या कामात पुढे आले.
पारसी बुद्धिवाद आणि सुधारणा
शैक्षणिक कार्य करत असतानाच दादाभाई नौरोजी यांनी पारसी समाजातील अनेक प्रथांवर आणि अंधश्रद्धांवर प्रश्न उपस्थित केले. त्यांनी पारसी सुधारणा चळवळीला एक विचारशील दिशा दिली. शिक्षण, महिलांचे अधिकार, आणि सामाजिक समतेसाठी त्यांनी आवाज उठवला. त्यांचा विश्वास होता की कोणतीही प्रगती शिक्षणाशिवाय शक्य नाही.
राजकीय कारकीर्द
राजकारणात प्रवेश
दादाभाई नौरोजींनी आपल्या सार्वजनिक जीवनाची सुरुवात सामाजिक आणि शैक्षणिक कार्यातून केली, परंतु त्यांना लवकरच जाणवले की भारताच्या खऱ्या प्रगतीसाठी राजकीय सहभाग अत्यावश्यक आहे. त्यामुळे त्यांनी लंडनमध्ये वास्तव्यास असताना भारताच्या राजकीय आणि आर्थिक प्रश्नांना आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठावर मांडण्यास सुरुवात केली.
लंडनमध्ये भारतीयांचे प्रतिनिधित्व
त्यांनी १८५५ साली लंडनमध्ये व्यवसायासाठी प्रवास केला आणि तिथे “ईस्ट इंडिया असोसिएशन” या संस्थेची स्थापना केली. या संघटनेचा उद्देश होता भारतीयांच्या हिताचे संरक्षण करणे आणि ब्रिटिश जनतेला भारतातील वस्तुस्थितीची माहिती देणे. नौरोजींनी हे कार्य अत्यंत प्रभावीपणे केले आणि अनेक इंग्रज मंडळींना भारतीय प्रश्नांमध्ये रस निर्माण करून दिला.
ब्रिटिश संसदेत निवड
१८९२ साली दादाभाई नौरोजी हे ब्रिटिश संसदेत निवडून गेले. ते “लिबरल पार्टी” कडून ‘सेंट्रल फिन्सबरी’ मतदारसंघातून खासदार झाले. त्यांची ही निवड ऐतिहासिक होती, कारण ते ब्रिटिश संसदेत निवडून गेलेले पहिले भारतीय ठरले. संसदेत त्यांनी भारतातील गरीब परिस्थिती, शैक्षणिक दुर्लक्ष, आणि आर्थिक शोषण याविषयी स्पष्ट आणि ठाम मते मांडली.
भारतीय दृष्टिकोनातून संसदेत भूमिका
दादाभाई नौरोजींनी ब्रिटिश संसदेत भारतीय जनतेचा आवाज बनून काम केले. त्यांनी ब्रिटिश सरकारकडून भारतासाठी स्वराज्याची मागणी केली आणि भारतात अधिक भारतीयांचे प्रशासनात समावेश होण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांच्या आक्रमक परंतु तर्कशुद्ध मांडणीमुळे इंग्रज सरकारवर भारतीय धोरणांबाबत पुनर्विचार करण्याचा दबाव आला.
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस आणि नेतृत्व
काँग्रेसची स्थापना आणि सुरुवातीची भूमिका
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना १८८५ साली झाली आणि दादाभाई नौरोजी हे त्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक होते. काँग्रेसच्या स्थापनेचा उद्देश होता ब्रिटिश राजवटीसमोर भारतीय जनतेच्या मागण्या शांततामय मार्गाने मांडणे आणि त्यासाठी एक संघटित व्यासपीठ निर्माण करणे. नौरोजींनी काँग्रेसमध्ये सुरुवातीपासूनच संयमित विचार, संवाद आणि सुधारणा या तत्त्वांवर भर दिला.
त्यांनी काँग्रेसला एक राष्ट्रीय स्तरावरील मंच म्हणून विकसित करण्यासाठी प्रयत्न केले आणि देशातील विविध भागांतील लोकांना एकत्र आणण्याचे कार्य केले. ते म्हणत की भारतात राजकीय जागरूकता वाढविणे हे स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या दिशेने पहिले पाऊल आहे.
काँग्रेस अध्यक्ष म्हणून कार्य (तीन वेळा)
दादाभाई नौरोजी तीन वेळा काँग्रेसचे अध्यक्षपद भूषवले — १८८६, १८९३, आणि १९०६ साली. त्यांनी आपल्या अध्यक्षीय भाषणांमध्ये नेहमीच ब्रिटिश सरकारकडून भारताला स्वशासन हवे असल्याची भूमिका मांडली.
१८८६ च्या कोलकाता अधिवेशनात त्यांनी राष्ट्रीय एकतेचा विचार मांडला. १८९३ मध्ये त्यांनी ब्रिटिश जनतेला भारतीयांचे प्रश्न समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला. तर १९०६ मध्ये त्यांनी ‘स्वराज्य’ हा शब्द काँग्रेसच्या मंचावर प्रथमच वापरला आणि तो त्यांच्या भाषणाचा मुख्य मुद्दा ठरला. हा शब्द पुढे संपूर्ण स्वातंत्र्य चळवळीचा घोष बनला.
नरमपंथी धोरणांचे समर्थन
नौरोजी हे काँग्रेसमधील नरमपंथी गटाचे अग्रणी नेते होते. त्यांचा विश्वास होता की भारतीयांना स्वशासन मिळवण्यासाठी शांततेच्या मार्गाने, चर्चा आणि कायदेशीर मागण्यांच्या माध्यमातून प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. त्यांनी सशस्त्र संघर्षाचा विरोध केला आणि घटनात्मक मार्गावर भर दिला. यामुळेच गोखले, रानडे, फिरोजशाह मेहता यांसारख्या नेत्यांनी त्यांना मार्गदर्शक मानले.
समन्वय, अहिंसा आणि घटनात्मक मार्गावर विश्वास
दादाभाई नौरोजी हे समन्वयवादी विचारांचे होते. त्यांना वाटत होते की भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी विविध धार्मिक, सामाजिक व प्रादेशिक गटांनी एकत्र यायला हवे. त्यांचा अहिंसेवर अढळ विश्वास होता आणि त्यांना विश्वास होता की भारताला पूर्ण स्वराज्य घटनात्मक मार्गाने मिळू शकते. त्यांचे हे विचार पुढे महात्मा गांधींच्या धोरणांमध्येही उमटताना दिसतात.
‘ड्रेन थिअरी’ (Drain Theory)
सिद्धांताची मांडणी
दादाभाई नौरोजी यांचे सर्वात मोठे बौद्धिक योगदान म्हणजे ‘ड्रेन थिअरी’ – म्हणजेच “भारतातून ब्रिटनकडे संपत्तीचा निचरा (drain of wealth)”. या सिद्धांतानुसार, ब्रिटिश सरकार भारतातील संपत्ती मोठ्या प्रमाणात इंग्लंडला हस्तांतरित करत होते, ज्यामुळे भारतात दारिद्र्य वाढत होते आणि आर्थिक प्रगती थांबली होती.
ब्रिटीशांनी भारतातील संपत्तीचे शोषण कसे केले याचे विश्लेषण
नौरोजींनी सात घटकांचे विवेचन करून हा ‘संपत्ती निचरा’ कसा घडतो हे समजावले:
१. इंग्रज अधिकारी व लष्करी सेवकांचे वेतन व पेन्शन
२. भारतात तयार झालेले उत्पादन ब्रिटनला पाठवले जात होते
३. ब्रिटिश कंत्राटदार व व्यापाऱ्यांची भारतातील नफेखोरी
४. रेल्वे व अन्य प्रकल्पांमधील परकीय गुंतवणूकदारांचे व्याज
५. भारतातल्या महसुलाचा एक मोठा भाग इंग्लंडला जात होता
६. परदेशी शासन यंत्रणेमुळे स्थानिक उद्योगांची हानी
७. भारताच्या अंतर्गत बाजारपेठेवर इंग्रजांचे वर्चस्व
‘पाव्हर्टी अँड अनब्रिटिश रूल इन इंडिया’ या पुस्तकातील विवेचन
१८७१ साली प्रकाशित झालेल्या ‘Poverty and Un-British Rule in India’ या ग्रंथात नौरोजींनी वरील सिद्धांत अधिक सविस्तरपणे मांडला. या ग्रंथात त्यांनी इंग्रजांच्या धोरणामुळे भारतात पसरलेल्या गरिबीचे आकडेवारीसह विश्लेषण केले आणि ब्रिटीश राजवटीच्या अन्यायकारक आर्थिक नीतींवर कठोर टीका केली.
या विचारसरणीचा पुढील स्वातंत्र्य चळवळीवर प्रभाव
नौरोजींच्या ड्रेन थिअरीने पुढील पिढ्यांतील नेत्यांना स्वातंत्र्य लढ्यासाठी आर्थिक आधार दिला. महात्मा गांधी, बाल गंगाधर टिळक, गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्यावर या विचारांचा प्रभाव होता. ब्रिटिश आर्थिक शोषणाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी या सिद्धांताचा वापर सातत्याने करण्यात आला आणि तो स्वातंत्र्याच्या मागणीला वैज्ञानिक अधिष्ठान देणारा ठरला.
सामाजिक कार्य व सुधारणा
स्त्रीशिक्षणाचा प्रचार
दादाभाई नौरोजी हे फक्त राजकीय नेते नव्हते, तर ते एक संवेदनशील समाजसुधारक देखील होते. त्यांनी पारशी समाजात आणि भारतीय समाजात स्त्रियांना शिक्षण मिळावे यासाठी विशेष प्रयत्न केले. त्यांचा विश्वास होता की शिक्षित स्त्री हीच समृद्ध आणि सुसंस्कृत समाजाची मूळ आधारशिला आहे.
त्यांच्या प्रेरणेमुळे अनेक पारशी कुटुंबांनी आपल्या मुलींना शाळेत पाठवण्यास सुरुवात केली. त्यांनी स्त्रीशिक्षणासंबंधी लेखन केले आणि व्याख्याने दिली. महिलांना आर्थिक आणि वैचारिक स्वतंत्रतेसाठी शिक्षण हवे, ही त्यांची ठाम भूमिका होती.
पारसी सुधारणा चळवळ
पारसी समाजात त्याकाळी धार्मिक कट्टरता, स्त्रियांवरील बंधने आणि सामाजिक अंधश्रद्धा यांचा प्रचंड प्रभाव होता. नौरोजींनी या परिस्थितीला आव्हान दिले आणि पारसी धर्मातील सुधारणांचे समर्थन केले. त्यांनी “रहबरे हिंद” या वृत्तपत्रातून सुधारणा चळवळीला बळ दिले.
त्यांच्या प्रयत्नांमुळे पारसी समाज अधिक प्रगतीशील बनला. त्यांनी तरुण पिढीला आधुनिक शिक्षण, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि समाजहितासाठी कार्य करण्यास प्रवृत्त केले.
अनाथ आणि गरिबांसाठी काम
नौरोजींचे समाजकार्य केवळ शिक्षणापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी अनाथ मुलांचे पालनपोषण, गरीब कुटुंबांना मदत आणि वैद्यकीय सेवांमध्ये सुधारणा यासाठीही कार्य केले. त्यांनी सामाजिक संस्थांशी संबंध ठेवून त्या संस्थांना मार्गदर्शन व मदत केली.
मुंबईतील अनेक धर्मादाय संस्थांशी त्यांचा संबंध होता. त्यांच्या नेतृत्वाखाली आणि प्रेरणेने अनेक सेवाभावी उपक्रम सुरू झाले, जे पुढे इतर सामाजिक नेत्यांनीही चालू ठेवले.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताची बाजू मांडणे
लंडनमध्ये इंडियन नेशनल असोसिएशन
दादाभाई नौरोजी यांनी १८६७ साली लंडनमध्ये ‘East India Association’ ही संस्था स्थापन केली. ही संस्था भारतीय मुद्दे ब्रिटिश जनतेसमोर मांडण्याचे एक महत्त्वाचे व्यासपीठ ठरली. याच संस्थेचे पुढे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये रूपांतर झाले.
या संस्थेमार्फत त्यांनी भारतीय उद्योग, शिक्षण, महसूल व्यवस्था, आणि ब्रिटिश राजवटीचे परिणाम यांविषयी माहितीपूर्ण भाषणे आणि पत्रके प्रकाशित केली. त्यांनी इंग्रजांना हे पटवून देण्याचा प्रयत्न केला की भारतात न्याय्य आणि स्वायत्त प्रशासन दिल्यासच ब्रिटिश साम्राज्य अधिक स्थिर राहील.
ब्रिटिश लोकांना भारतीय प्रश्नांबद्दल जागृत करणे
नौरोजींनी इंग्लंडमध्ये वास्तव्यास असताना अनेक इंग्रज राजकारणी, पत्रकार आणि बुद्धिजीवी यांच्याशी संपर्क साधून भारताची वस्तुस्थिती त्यांच्यासमोर मांडली. त्यांनी इंग्लिश वर्तमानपत्रांमध्ये लेख लिहिले, व्याख्याने दिली आणि भारताच्या आर्थिक शोषणाचे दस्तऐवजीकरण केले.
त्यांचे इंग्रजी वाचन, लेखन आणि वक्तृत्व इतके प्रभावी होते की अनेक इंग्रज त्यांच्याशी सहमत होऊ लागले. काही ब्रिटीश नेत्यांनी संसदेत भारतीयांचे प्रश्न उपस्थित करण्यास सुरुवात केली, ज्यात नौरोजींचे मोठे योगदान होते.
युरोपीय पत्रकार आणि राजकारण्यांशी संबंध
नौरोजींनी केवळ ब्रिटनपुरते मर्यादित राहून काम केले नाही, तर युरोपातील इतर देशांतील विचारवंत, पत्रकार आणि नेत्यांशीही संपर्क साधला. त्यांनी भारताच्या राजकीय आणि आर्थिक समस्यांबद्दल व्यापक जागरूकता निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. हे कार्य त्यांनी संयम, अभ्यास आणि धैर्य यांच्या आधारावर केले.
त्यांच्या या आंतरराष्ट्रीय प्रयत्नांमुळे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याला जागतिक स्तरावर पाठिंबा मिळण्याचा पाया तयार झाला. हेच कार्य पुढे गांधीजी, नेहरू, आणि अन्य नेत्यांनी अधिक व्यापक स्वरूपात पुढे नेले.
लेखन व साहित्यिक कार्य
प्रमुख पुस्तके व लेख
दादाभाई नौरोजी हे अत्यंत प्रतिभावान लेखक होते. त्यांनी भारतीय समाज, अर्थव्यवस्था, शिक्षण, आणि राजकारण या विषयांवर विपुल लेखन केले. त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे Poverty and Un-British Rule in India (१८७१), ज्यात त्यांनी ‘ड्रेन थिअरी’ सविस्तरपणे मांडली. या पुस्तकातील आकडेवारी, तर्क, आणि वस्तुनिष्ठ विश्लेषण यामुळे ते त्या काळातील सर्वाधिक चर्चित ग्रंथांपैकी एक ठरले.
याशिवाय त्यांनी अनेक निबंध, पत्रके आणि व्याख्यानसंग्रह लिहिले. ‘The Benefits of British Rule’, ‘Condition of India’, आणि ‘Admission of Educated Natives into the Indian Civil Service’ हे त्यांच्या अन्य उल्लेखनीय लेखांपैकी आहेत.
राजकीय अर्थशास्त्रावर मते
दादाभाई नौरोजी हे राजकीय अर्थशास्त्राचे गाढे अभ्यासक होते. त्यांनी भारताच्या आर्थिक स्थितीचा अभ्यास करून ब्रिटिश धोरणांची परिणामकारक टीका केली. त्यांनी ब्रिटिशांच्या व्यापारनीती, महसूल प्रणाली, आणि आर्थिक शोषणाचे स्वरूप उघड केले. त्यांच्या मते, जर भारतातील संपत्ती भारतातच गुंतवली गेली असती, तर भारत खूप पुढारले असते.
त्यांचे विचार नेहमीच आकडेवारीवर आधारित असायचे. त्यांनी प्रत्येक मुद्दा विश्लेषण करून मांडला आणि कोणत्याही आरोपासाठी पुरावा दिल्याशिवाय तो मांडला नाही. त्यामुळे त्यांच्या आर्थिक विचारांना उच्च प्रमाणात शास्त्रीय विश्वासार्हता प्राप्त झाली.
इंग्रजी भाषेतील प्रभावी लेखन
नौरोजींचे लेखन इंग्रजीत होते, पण ते अत्यंत साधे, स्पष्ट, आणि मुद्देसूद असायचे. इंग्रज वाचकांसाठी भारतीय परिस्थिती समजावून सांगताना त्यांनी त्यांच्या शैलीत सौम्यता आणि स्पष्टता यांचे विलक्षण संतुलन राखले. त्यांच्या लेखनामुळे अनेक इंग्रज लोक भारतीय प्रश्नांकडे अधिक सहानुभूतीने पाहू लागले.
त्यांच्या लेखनामुळे भारतातही इंग्रजी भाषा आणि राजकीय विचारसरणीचा प्रसार झाला. अनेक युवकांनी त्यांच्यामुळे इंग्रजी साहित्य व राजकीय अर्थशास्त्राचा अभ्यास सुरू केला. त्यामुळे नौरोजींचे साहित्य एकप्रकारे बौद्धिक जागृतीचे साधन ठरले.
दादाभाई नौरोजी यांचा प्रभाव
स्वातंत्र्य चळवळीतील पुढच्या पिढ्यांवर प्रभाव
दादाभाई नौरोजींचा प्रभाव फक्त त्यांच्या काळापुरता मर्यादित नव्हता, तर पुढील अनेक पिढ्यांपर्यंत पोहोचला. महात्मा गांधी, गोपाळ कृष्ण गोखले, आणि लोकमान्य टिळक यांसारख्या नेत्यांनी त्यांना आपला गुरू मानले. विशेषतः गांधीजींनी त्यांना “माझे राजकीय वडील” म्हटले होते.
नौरोजींचे विचार, विशेषतः ‘स्वराज्य’, ‘घटनात्मक मार्ग’, आणि ‘आर्थिक स्वावलंबन’ या संकल्पनांनी भारतीय चळवळीला दिशा दिली. त्यांच्या विचारांनी राष्ट्रवादाच्या बीजांना खाद्य पुरवले.
महात्मा गांधी, टिळक, गोखले यांच्यावर प्रभाव
महात्मा गांधींनी इंग्लंडमध्ये शिक्षण घेत असताना दादाभाई नौरोजींशी संपर्क साधला होता. नौरोजींनी त्यांना राजकीय विचार, संयमित प्रतिकार, आणि ब्रिटिश लोकांशी संवाद साधण्याच्या मार्गदर्शनात मदत केली. गांधीजींच्या सत्याग्रहात नौरोजींचा शांततामय विरोधाचा प्रभाव दिसून येतो.
टिळक आणि गोखले हे दोघेही नौरोजींच्या विचारांनी प्रभावित होते. गोखले यांनी त्यांच्या अभ्यास आणि सुधारणा चळवळीचे प्रेरणास्थान म्हणून नौरोजींना पाहिले. टिळक यांचा दृष्टिकोन अधिक आक्रमक असला तरी त्यांनीही नौरोजींच्या आर्थिक विश्लेषणाची दखल घेतली होती.
निवृत्ती आणि अखेरची वर्षे
सार्वजनिक जीवनातून निवृत्ती
दादाभाई नौरोजी यांनी आपले आयुष्य सार्वजनिक सेवेच्या कार्याला वाहून घेतले होते. परंतु वय वाढल्यावर आणि प्रकृती खालावल्यावर त्यांनी सार्वजनिक जीवनातून निवृत्ती स्वीकारली. त्यांनी आपले शेवटचे काही वर्षे शांततेत आणि चिंतनात व्यतीत केली.
१९०७ नंतर त्यांनी राजकीय आंदोलनात सक्रिय सहभाग घेणे कमी केले, परंतु अनेक नव्या नेत्यांना मार्गदर्शन करत राहिले. त्यांच्या लेखनातून आणि चर्चांमधून त्यांनी नव्या पिढीला स्वराज्याच्या दिशेने प्रेरणा देणे चालूच ठेवले. त्यांच्या विचारधारेचा प्रभाव कायम राहावा यासाठी त्यांनी अनेक संस्था, ग्रंथालये आणि सार्वजनिक चळवळींना प्रोत्साहन दिले.
मृत्यू आणि श्रद्धांजली
३० जून १९१७ रोजी दादाभाई नौरोजी यांचे मुंबई येथे निधन झाले. त्यावेळी भारतात आणि इंग्लंडमध्येही शोक व्यक्त करण्यात आला. त्यांच्या निधनाने भारताने एक बुद्धिवादी, दूरदृष्टीसंपन्न, आणि शिस्तप्रिय राष्ट्रपुरुष गमावला.
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेससह अनेक संस्थांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली. अनेक वर्तमानपत्रांमधून विशेष लेख प्रसिद्ध करण्यात आले. महात्मा गांधींनी त्यांच्या निधनाबद्दल अत्यंत भावनिक प्रतिक्रिया दिली आणि सांगितले की, “भारतीय राष्ट्रवादाचा आद्य सूर्य मावळला.”
स्मृती आणि गौरव
नौरोजी रोड, शाळा व संस्था
दादाभाई नौरोजी यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ भारतातील विविध शहरांमध्ये त्यांच्या नावाने रस्ते, शाळा, महाविद्यालये, आणि वाचनालये स्थापन करण्यात आली आहेत. मुंबईतील “डोंगरी ते दादाभाई नौरोजी रोड” हा रस्ता त्यांच्या नावाने ओळखला जातो. काही विद्यापीठांमध्ये त्यांच्या नावाने शिष्यवृत्त्या देखील उपलब्ध आहेत.
त्यांचे जीवनकार्य विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणास्त्रोत म्हणून शिकवले जाते. शालेय पाठ्यपुस्तकांत त्यांच्या कार्यावर आधारित धडे समाविष्ट आहेत.
नाण्यांवर, टपाल तिकिटांवर प्रतिमा
भारत सरकारने त्यांच्या सन्मानार्थ टपाल तिकिटे आणि स्मृती नाणे जारी केले आहे. १९६३ मध्ये त्यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्त एक रुपयाचे विशेष नाणे काढण्यात आले. त्यानंतर १९९७ मध्ये, भारताच्या स्वातंत्र्याच्या सुवर्णमहोत्सवानिमित्त, त्यांच्या प्रतिमेसह विशेष टपाल तिकीट देखील प्रकाशित झाले.
ऐतिहासिक वारसा आणि स्मारक
दादाभाई नौरोजी यांचे निवासस्थान, त्यांच्या वापरातील वस्तू, आणि त्यांच्या पत्रव्यवहाराचे दस्तावेज काही संग्रहालयांमध्ये जतन केले गेले आहेत. मुंबई आणि इंग्लंडमधील काही संस्था त्यांच्या कार्याचा अभ्यास करण्यासाठी स्वतंत्र संशोधन केंद्र चालवतात.
त्यांच्या नावाने अनेक व्याख्यानमाला आयोजित केल्या जातात, ज्या सामाजिक, शैक्षणिक आणि राजकीय विचारांची देवाणघेवाण साधतात. त्यांच्या विचारसरणीचा आधुनिक भारतातील लोकशाही मूल्यांवर आणि आर्थिक स्वातंत्र्याच्या कल्पनांवर खोल परिणाम झाला आहे.
ब्रिटिश संसद आणि राजकीय विचारांवरही प्रभाव
ब्रिटिश संसदेत नौरोजींनी जे मुद्दे उपस्थित केले, त्यांचा परिणाम केवळ भारतापुरता मर्यादित राहिला नाही, तर ब्रिटीश राजकीय वातावरणातही त्याचे प्रतिबिंब पडले. इंग्रज राजकारण्यांनी भारताविषयी अधिक विचारपूर्वक धोरणे आखण्यास सुरुवात केली.
त्यांनी भारतीय प्रशासनात भारतीयांची भरती, शिक्षणात सुधारणा, आणि महसूल व्यवस्थेत पारदर्शकता यांसाठी अनेक वेळा संसदेतील चर्चांमध्ये भाग घेतला. त्यांच्या आवाजामुळे भारतीय प्रश्न युरोपियन व्यासपीठांवर पोहोचले आणि जागतिक राजकारणात भारताच्या स्थितीविषयी प्रश्न उपस्थित झाले.
निष्कर्ष
दादाभाई नौरोजी हे आधुनिक भारताच्या राष्ट्रनिर्मितीतील एक आद्य विचारवंत, सुधारक आणि राजकीय नेता होते. त्यांच्या संपूर्ण आयुष्यात त्यांनी सामाजिक समतेचे, आर्थिक न्यायाचे, आणि राजकीय स्वातंत्र्याचे विचार सातत्याने मांडले. इंग्रजांच्या राजवटीत राहूनही त्यांनी निर्भीडपणे भारताच्या हितासाठी आवाज उठवला आणि ब्रिटिश संसदेसारख्या प्रभावशाली व्यासपीठावर भारतीय जनतेची बाजू मांडली.
त्यांनी मांडलेली ड्रेन थिअरी ही केवळ एक आर्थिक सिद्धांत नव्हती, तर स्वातंत्र्य चळवळीला बौद्धिक अधिष्ठान देणारी शक्ती होती. त्यांच्या लेखनाने आणि वक्तृत्वाने अनेक पिढ्यांना प्रेरणा दिली. महात्मा गांधी, गोखले, आणि टिळक यांसारख्या नेत्यांवर त्यांचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसतो.
नौरोजी हे परिवर्तनाचे प्रतीक होते — पारंपरिक समाजातील असूनही त्यांनी आधुनिक शिक्षणाचे समर्थन केले; पारसी समाजाचे प्रतिनिधित्व करत असूनही त्यांनी संपूर्ण भारतीय समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य केले; आणि एक सभ्य, शांतीप्रिय नेता असूनही त्यांनी अन्यायाविरुद्ध निर्धारपूर्वक लढा दिला.
आज भारतात लोकशाही, आर्थिक स्वातंत्र्य, आणि सामाजिक समता या मूल्यांची जी पायाभरणी दिसते, ती दादाभाई नौरोजींसारख्या थोर नेत्यांच्या विचारसरणीतूनच उभी राहिलेली आहे. ते खरोखरच ‘भारतीय राष्ट्रवादाचे जनक’ होते, आणि त्यांच्या विचारांची प्रेरणा आजही समाजात जिवंत आहे.
संदर्भ सूची
- Naoroji, D. (1901). Poverty and Un-British Rule in India. London
https://www.vifindia.org/sites/default/files/povertyunbritish00naoruoft.pdf - Britannica. (n.d.). Dadabhai Naoroji – Indian political leader.
https://www.britannica.com/biography/Dadabhai-Naoroji - Congress Presidential addresses.
https://indianculture.gov.in/ebooks/congress-presidential-addresses-foundation-silver-jubilee-1885-1910-first-series - Dadabhai Naoroji – https://www5.open.ac.uk/research-projects/making-britain/content/dadabhai-naoroji
- Shri Dadabhai Naoroji – President: 1825-1917 (1886 – Calcutta ; 2nd Session, 1893 – Lahore; 9th Session, 1906 – Calcutta; 22nd Session) https://inc.in/leadership/past-party-presidents/shri-dadabhai-naoroji