भूकंपातील सुरक्षेसंबंधी माहिती

भूकंप सुरक्षेसंबंधी माहिती ही भूकंपाच्या धक्क्यांमुळे होणारे नुकसान कमी करण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे, उपाययोजना, आणि सज्जता यावर आधारित असते. भूकंप कोणत्याही क्षणी घडू शकतात आणि त्यामुळे होणारे परिणाम विनाशकारी ठरू शकतात. त्यामुळे, सुरक्षितता प्रोटोकॉल समजून घेणे हे महत्त्वाचे ठरते, विशेषतः ज्या प्रदेशात भूकंप वारंवार होतात, उदा. कॅलिफोर्निया आणि जपान. या ठिकाणी सुरक्षेची व्यापक उपाययोजना करण्यात आली आहे. [१][२]

भूकंप टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचालींमुळे निर्माण होतात, ज्यामुळे ऊर्जा मुक्त होते आणि जमीन हादरते. या प्रकारच्या धक्क्यांमुळे लोकांच्या आणि मालमत्तेच्या सुरक्षिततेसाठी सज्जता आवश्यक ठरते. [३][४]

भूकंपाच्या वेळी बचावासाठी काही तयारी आवश्यक आहे. यामध्ये संभाव्य धोके ओळखणे, इमारती आणि उपकरणे सुरक्षित करणे, तसेच अन्न, पाणी, प्राथमिक उपचार यांसारख्या गरजेच्या वस्तूंचा समावेश असलेली आपत्कालीन किट तयार करणे यांचा समावेश आहे. भूकंपाच्या वेळी “ड्रॉप, कव्हर, अँड होल्ड ऑन” यासारख्या उपायांचा अवलंब करणे, वैयक्तिक सुरक्षा आणि अपघात टाळण्यास मोठ्या प्रमाणात मदत करू शकते. [५][६]

शहरांमध्ये मोठ्या लोकसंख्येचे घनत्व आणि इमारतींचे जास्त प्रमाण असते, ज्यामुळे आपत्कालीन प्रतिसाद प्रणाली, इमारत कोड्स, व भूवापरासंबंधीची तत्त्वे या बाबींमध्ये सुधारणा करणे महत्त्वाचे ठरते. [७][८]

समुदायातील लोकांमध्ये सुरक्षेसंबंधी जागृती वाढवण्यास विशेष उपक्रमांमुळे त्यांच्यातील प्रतिकारक क्षमता वाढते, मात्र काही ठिकाणी शिक्षण आणि साधनांच्या मर्यादा ह्या सुरक्षितता माहितीपर्यंत सर्वांचे समुपदेशन होण्यास अडथळा ठरतात. [९][१०]

यामुळे भूकंपासारख्या नैसर्गिक आपत्तींचा प्रभाव कमी करण्यासाठी सुरक्षेची माहिती देणे आणि जनजागृती करणे आवश्यक आहे. भूकंपाला सामोरे जाण्यासाठी सज्जता, शिक्षण आणि समाजाची सहभागिता वाढविणे ह्यामुळे समाज अधिक सशक्त व प्रतिकारक बनू शकतो. [११]

भूकंप कसा होतो?

भूकंप म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखालील ऊर्जा अचानक मुक्त होण्याने निर्माण होणारी नैसर्गिक घटना होय. प्रामुख्याने, ही ऊर्जा टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचालींमुळे मुक्त होते. पृथ्वीच्या पृष्ठभागात असलेल्या फॉल्ट्स (तडे) या ठिकाणी ही हालचाल घडते, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात कंप निर्माण होतो. जेव्हा खडक एकमेकांवर घासतात, तेव्हा निर्माण झालेल्या सिस्मिक लहरी (seismic waves) पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर हालचाली निर्माण करतात. कधी कधी हा कंप प्रचंड तीव्रतेचा असू शकतो. [१][२]

भूकंप निर्माण होण्याचे यंत्रण

भूकंपाच्या निर्मितीमागील प्रमुख यंत्रणा म्हणजे लिथोस्फियरमधील टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या एकमेकांवर घासण्यामुळे निर्माण होणारा दबाव. या प्लेट्समध्ये घर्षणामुळे ताण साठतो आणि एकदाचा ताण घर्षणाच्या ताकदीपेक्षा जास्त झाला की प्लेट्स अचानक सरकतात, ज्यामुळे ऊर्जा सिस्मिक लहरींमार्फत मुक्त होते. [३][४]

सिस्मिक लहरींचे प्रकार

भूकंपामुळे निर्माण झालेल्या सिस्मिक लहरी दोन प्रमुख प्रकारच्या असतात: प्राथमिक (P) लहरी आणि गौण (S) लहरी. P लहरी संकुचनात्मक असतात आणि त्या घन आणि द्रव भागांतून प्रवास करू शकतात. S लहरी मात्र फक्त घन भागांतून प्रवास करू शकतात. या लहरी भूकंपाच्या केंद्रबिंदूपासून (epicenter) पसरतात आणि पृष्ठभागावर उभ्या आणि आडव्या हालचाली करतात, ज्यामुळे जमिनीवरील संरचनांवर मोठा परिणाम होतो. [१][५]

भूकंपाचा संरचनेवर परिणाम

भूकंपाच्या वेळी इमारतींवर विविध प्रकारच्या शक्ती काम करतात ज्यात आडवी हालचाल, उभी लोडिंग, आणि जमिनीची हालचाल यांचा समावेश होतो. या शक्तींमुळे इमारतीच्या स्थैर्यावर परिणाम होतो, ज्यामुळे काहीवेळा इमारतींचा नाश होऊ शकतो. या परिणामाची तीव्रता भूकंपाची तीव्रता, कालावधी, केंद्रापासूनचे अंतर आणि जमिनीच्या वैशिष्ट्यांवर अवलंबून असते. [५][६] इमारतींचे कंपनाच्या वेळी होणारे हालचाल कसे होतात हे समजून घेणे संरचना अभियांत्रिकीसाठी महत्त्वाचे आहे. यामध्ये रेझोनन्स (resonance) सारख्या संकल्पनांचा अभ्यास केला जातो. जर सिस्मिक लहरींचा वारंवारता इमारतीच्या नैसर्गिक वारंवारतेशी जुळली तर लहरींमुळे निर्माण होणारे प्रभाव अधिक तीव्र होऊ शकतात. [१][३]

भूकंपाचा धोका मूल्यांकन आणि संरचना डिझाइन

भूकंपप्रवण क्षेत्रांना भूतकाळातील क्रियेच्या आधारे भूकंप क्षेत्रांत (seismic zones) विभागले जाते. हे वर्गीकरण इंजिनिअर्सना धोका मूल्यांकन करण्यासाठी आणि इमारतींना योग्य ती भूकंप प्रतिकारकता प्रदान करण्यासाठी मार्गदर्शन करते. या मूल्यमापनावर आधारित, बांधकामासाठी योग्य साहित्य निवडणे, बांधकाम पद्धती आणि संरचनात्मक संरक्षण यांचा विचार केला जातो. [३][६][७] भूतकाळातील भूकंपांमधील अनुभवांमधून शिकत, अभियंते इमारतींच्या डिझाइनमध्ये सुधारणा करत राहतात आणि सुरक्षितता उपायांचा विकास करतात, ज्यामुळे जीवितास संरक्षण मिळू शकते.

भूकंपाची तयारी

भूकंपाच्या वेळी सुरक्षितता वाढवण्यासाठी आणि धोके कमी करण्यासाठी काही पूर्वतयारी आवश्यक आहे. अर्थक्वेक कंट्री अलायन्स आणि युनायटेड स्टेट्स जिऑलॉजिकल सर्व्हे (USGS) यांनी खालील प्राथमिक पायर्‍यांची शिफारस केली आहे. [८]

तैयारी

१: आपला परिसर सुरक्षित करा

घरात असलेली संभाव्य धोकादायक वस्तू ओळखा आणि त्या सुरक्षित ठिकाणी ठेवा. यात कपाट, पाण्याची टाकी, आणि जड फर्निचरला भिंतीला बांधून ठेवा. कपाटांना लॉक लावा जेणेकरून भूकंपाच्या वेळी ते उघडणार नाहीत. [७]

२: सुरक्षिततेसाठी योजना तयार करा

आपल्या कुटुंबासाठी आपत्ती योजना तयार करा, ज्यात आपत्कालीन स्थितीत संपर्क साधण्याचे मार्ग समाविष्ट असावेत. नियमित सराव करून सुरक्षिततेच्या प्रोटोकॉल्सचा सराव करा आणि सुरक्षित ठिकाणे ओळखा. [८][७]

३: आपत्तीचे साहित्य तयार ठेवा

सुलभ ठिकाणी आपत्तीच्या साहित्याची व्यवस्था करा. भूकंपाच्या आपत्कालीन किटमध्ये प्रथमोपचार, टॉर्च, बॅटरीवर चालणारे रेडिओ, महत्त्वाचे दस्तऐवज, आणि पिण्याचे पाणी, तसेच खाद्यपदार्थ असावेत. प्रत्येकीसाठी दररोज एक गॅलन पाणी आणि किमान दोन आठवड्यांचा साठा असावा. [७][९]

४: आर्थिक तयारी करा

महत्त्वाचे दस्तऐवज व्यवस्थित ठेवा आणि विम्याच्या पर्यायांचा विचार करा. हे साधारणपणे महत्त्वाचे कागदपत्रे जतन करून ठेवणे किंवा बॅकअप घेणे समाविष्ट करतात. [७][९]

आपत्ती साहित्य

एक चांगला भूकंप किट खालील वस्तूंचा समावेश करतो:

अग्निशामक
कुटुंबातील सदस्यांसाठी आवश्यक औषधे
गॅस आणि पाण्याचे पुरवठा बंद करण्यासाठी आवश्यक साधने
अतिरिक्त बॅटरीसह टॉर्च
पोर्टेबल रेडिओ
दोन आठवड्यांचा साठा असलेले टिकाऊ खाद्यपदार्थ आणि पाणी [१०][९]

भूकंपाच्या वेळी सुरक्षितता सूचना

भूकंपाच्या वेळी “ड्रॉप, कव्हर, आणि होल्ड ऑन” हा मंत्र पाळा. मजबूत फर्निचरखाली आसरा घ्या किंवा खिडक्या आणि जड वस्तूंनी मुक्त असलेल्या जागेत रहा. हालचाल थांबेपर्यंत खाली झोपून राहा. [८][७]

अतिरिक्त सूचना

समुद्रकिनारी असल्यास, भूकंपानंतर सुनामीची शक्यता लक्षात ठेवा. आवश्यक असल्यास उंच ठिकाणी स्थलांतर करा. पलंगाजवळ मजबूत बूट आणि टॉर्च ठेवल्याने भूकंपानंतर धोकादायक भागातून बाहेर पडणे सोपे होईल. [९]

वरील सूचना पाळून आणि भूकंपासंबंधी माहिती मिळवून, आपण आणि आपले कुटुंब सुरक्षित राहू शकतात.

भूकंपाच्या वेळी सुरक्षितता

भूकंप सुरू झाल्यास, तात्काळ कारवाई करणे अत्यावश्यक आहे. भूकंपाच्या वेळी “ड्रॉप, कव्हर आणि होल्ड ऑन” हा धोरणी प्रतिसाद देण्याचा सल्ला दिला जातो. हा उपाय व्यक्तीला जड फर्निचर, उपकरणे, आणि काच तुटल्याने होणाऱ्या दुखापतींपासून संरक्षण देतो. [७]

भूकंपातील सुरक्षेसंबंधी माहिती — Earthquake Safety Tips – Safety, Awareness and Planning – Pinterest

मुख्य कृती

ड्रॉप: हलायला सुरुवात झाल्यावर लगेच हातांवर आणि गुडघ्यांवर बसा. यामुळे तुम्हाला धक्क्यामुळे पडण्यापासून वाचता येईल आणि आवश्यक असल्यास आश्रयासाठी हलता येईल. [११]
कव्हर: जवळजवळ मजबूत टेबल किंवा डेस्कच्या खाली आश्रय घ्या. जर जवळ कुठलाही आश्रय नसेल, तर अंतर्गत भिंतीजवळ राहा, खिडक्यांपासून दूर राहा, आणि डोकं आणि मान दोन्ही हातांनी झाका. [१२]
होल्ड ऑन: आश्रय घेतला असल्यास, एक हाताने त्याला धरून ठेवा. जर आश्रय नसेल, तर डोकं आणि मान दोन्ही हातांनी संरक्षण देत राहा. [७]

घरात सुरक्षित राहणे

घरात असताना जागीच राहणे आणि बाहेर धावून जाणे टाळणे आवश्यक आहे, कारण बाहेर जाताना पडणाऱ्या वस्तूंपासून इजा होऊ शकते. काच, खिडक्या, बाहेरील दरवाजे आणि भिंतींपासून दूर राहा. जर तुम्ही पलंगावर असाल, तर तिथेच राहून उशाचा आधार घेऊन डोकं झाका. [१३][१४]

हलचल थांबल्यावर, आजूबाजूला संभाव्य धोक्यांची तपासणी करा आणि आग किंवा गॅस लीक टाळण्यासाठी उपयुक्त साधने आणि उपकरणे सुरक्षित आहेत की नाही याची खात्री करा. [७]

बाहेर असताना

जर भूकंपाच्या वेळी तुम्ही बाहेर असाल, तर इमारतींपासून, विद्युत तारांपासून आणि इंधनाच्या नळ्यांपासून दूर जा. उघड्या जागेत राहा आणि हलचल थांबेपर्यंत खाली बसा. [१३]

विशेष बाबी

चलनवलन मर्यादित असणारे व्यक्ती: ज्यांना काठी किंवा व्हीलचेअरचा वापर करावा लागतो, त्यांनी बसूनच राहून डोकं आणि मान हातांनी झाकावी. [७]
सार्वजनिक ठिकाणी सुरक्षितता: थिएटर किंवा स्टेडियमसारख्या सार्वजनिक ठिकाणी असल्यास, जागेवरच बसून राहणे आणि हालचाल थांबेपर्यंत स्वत:चे संरक्षण करणे हितावह आहे, कारण अचानक बाहेर पडण्याचा प्रयत्न केल्यास पडणाऱ्या वस्तूंमुळे इजा होण्याची शक्यता अधिक असते. [११]

या सूचनांचे पालन केल्याने, भूकंपाच्या वेळी आपले आणि आपल्या परिवाराचे रक्षण होऊ शकते.

भूकंपानंतर सुरक्षितता

भूकंपानंतर सुरक्षितता आणि पुढील इजा टाळण्यासाठी परिस्थितीचा आढावा घेणे आवश्यक आहे. संभाव्य धोक्यांची तपासणी करा आणि स्वतःसह इतरांमध्ये कोणतीही दुखापत झाली आहे का ते पहा. कोणाला दुखापत झाल्यास त्यांना प्राथमिक मदत द्या आणि तात्काळ उपचारांची व्यवस्था करा. यासोबतच, अचानक येणाऱ्या आफ्टरशॉक्ससाठी तयार रहा, कारण हे आणखी नुकसान करू शकतात. [७][१५]

नुकसानाची तपासणी

भूकंपानंतर इमारतींच्या बाह्य आणि अंतर्गत बाजूचा आढावा घ्या. भिंती, पाया, छत, आणि अन्य सहायक संरचना तपासा. कुठेही तडे, विस्कटलेले भाग, किंवा विकृत रचना दिसल्यास तातडीने त्याची दुरुस्ती करणे आवश्यक आहे. विस्तृत नुकसान झाल्यास, व्यावसायिक संरचनात्मक अभियंत्याकडून तपासणी करून घेणे अधिक सुरक्षित आहे. [७][१५][१]

आफ्टरशॉक्ससाठी तयारी

आफ्टरशॉक्समुळे अचानक धोके निर्माण होऊ शकतात, म्हणून त्यासाठी तयार राहणे गरजेचे आहे. नेहमी हाताशी टॉर्च आणि मजबूत पादत्राणे ठेवा, जेणेकरून मलब्यातून सुरक्षित मार्ग काढता येईल. यासोबतच, गॅस, वीज आणि इतर उपकरणांची तपासणी करून तुटलेली नळ्या आणि विजेची वायरी यांचा वापर थांबवा, ज्यामुळे आग किंवा गॅस गळतीसारखे धोके कमी होऊ शकतात. [७][१५]

मुलांचा पुनर्प्राप्ती प्रक्रियेत सहभाग

मुलांना पुनर्प्राप्ती प्रक्रियेत सहभागी करून घेणे त्यांच्या मानसिक आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरू शकते. स्वच्छता आणि सफाईच्या कार्यात त्यांना सोप्या आणि सुरक्षित कामांमध्ये सामील करून घ्या, ज्यामुळे त्यांना स्थिरतेची आणि आत्मविश्वासाची भावना मिळेल. त्यांच्या चिंता ऐका, त्यांना धीर द्या, आणि भूकंपाबद्दल त्यांच्या भावनांना व्यक्त करण्यासाठी प्रोत्साहित करा. मुलांच्या मानसिक आरोग्यासाठी स्थानिक संस्थांकडून किंवा तज्ञांकडून आवश्यक असल्यास सल्ला घेता येईल. [१५][११]

आपत्कालीन तयारी

भूकंपापूर्वीच आपत्कालीन योजना तयार करणे अत्यंत आवश्यक आहे. या योजनेत जड वस्तू सुरक्षित करणे, आपत्कालीन सामानांची यादी तयार करणे, सुरक्षित ठिकाणे ओळखणे आणि भूकंपाच्या वेळी कोणत्या उपाययोजना कराव्यात हे घरातील सर्व सदस्यांना समजावून देणे आवश्यक आहे. यामुळे भूकंपाच्या वेळी अधिक सुरक्षितता सुनिश्चित करता येईल. [७][१६]

भूकंपानंतर योग्य काळजी घेणे आणि आवश्यक तयारी केल्यास, आपण स्वतःची आणि आपल्या कुटुंबीयांची सुरक्षितता सुनिश्चित करू शकतो.

Note: Read about भूस्खलन तैयारी (Landslide Preparedness)