भगत सिंग हे भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामातील एक अजरामर नाव आहे. त्यांच्या धाडसी वृत्ती, प्रखर राष्ट्रप्रेम आणि विचारांच्या क्रांतिकारी तेजामुळे ते केवळ एक क्रांतिकारी म्हणूनच नव्हे, तर भारतीय तरुणांचे प्रेरणास्थान म्हणून देखील ओळखले जातात. २८ सप्टेंबर १९०७ रोजी पंजाबच्या बंगा गावात जन्मलेल्या भगत सिंग यांनी अगदी लहानपणापासूनच ब्रिटीश राजवटीविरुद्ध लढण्याचा निर्धार केला होता. वयाच्या अवघ्या २३ व्या वर्षी ब्रिटिश सरकारने त्यांना फाशी दिले; तरीही त्यांच्या बलिदानामुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात एक नवी ऊर्जा निर्माण झाली.
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात भगत सिंग यांच्या स्थानाचे महत्त्व अतुलनीय आहे. महात्मा गांधींच्या अहिंसेच्या मार्गापेक्षा भिन्न असा क्रांतिकारी मार्ग त्यांनी पत्करला होता. युवकांना राष्ट्रप्रेमासाठी, स्वातंत्र्यलढ्यासाठी आणि अन्यायाविरोधात लढण्यासाठी प्रेरणा देणारा त्यांचा नारा “इन्कलाब जिंदाबाद” आजही भारतीय समाजाच्या स्मरणात अमर आहे. त्यांच्या विचारांनी पुढील अनेक पिढ्यांना मार्गदर्शन केले, आणि त्यांचे जीवन युवकांसाठी कायमच प्रेरणा आणि उत्साहाचे प्रतीक राहिले आहे.
भगत सिंग यांचे बलिदान हे फक्त त्यांच्या शहादतीपर्यंतच मर्यादित नाही; तर त्यांचे विचार आणि लेखन, विशेषतः त्यांची साम्यवादी विचारसरणी, नास्तिकता आणि क्रांतिकारी भावना भारतीय समाजाच्या विचारधारेवर कायमस्वरूपी परिणाम करून गेले आहेत. आजही देशाच्या कोनाकोपऱ्यात त्यांची जयंती आणि पुण्यतिथी श्रद्धेने साजरी केली जाते आणि ते सतत युवकांच्या हृदयात जिवंत आहेत.
प्रारंभिक जीवन
बालपण आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी
भगत सिंग यांचा जन्म पंजाबच्या लायलपूर जिल्ह्यातील (सध्या पाकिस्तानातील फैसलाबाद) बंगा या गावात २८ सप्टेंबर १९०७ रोजी झाला. त्यांचे वडील किशन सिंग आणि आई विद्यावती कौर हे दोघेही राष्ट्रभक्त कुटुंबातून आले होते. त्यांचे आजोबा अर्जुन सिंग हे आर्य समाजाशी निगडित होते आणि त्यांनी ब्रिटिश राजवटीविरोधात अनेक चळवळींमध्ये सहभाग घेतला होता. या वातावरणामुळे लहानपणापासूनच भगत सिंग यांच्या मनावर राष्ट्रवादाचे बीज रुजले.
भगत सिंग यांचे बालपण स्वातंत्र्यलढ्याच्या वातावरणात गेले. लहानपणीच त्यांनी जालियनवाला बाग हत्याकांडाची हृदयविदारक घटना ऐकली. त्यावेळी ते फक्त १२ वर्षांचे होते, पण या घटनेचा त्यांच्या मनावर खोलवर परिणाम झाला. तेव्हापासून ब्रिटिशांविरोधात तीव्र द्वेष आणि देशासाठी काहीतरी मोठे करण्याची जिद्द त्यांच्या मनात निर्माण झाली.
शिक्षण आणि प्रारंभिक प्रभाव
भगत सिंग यांनी आपले प्रारंभीचे शिक्षण लाहोरच्या दयानंद अँग्लो वैदिक (DAV) शाळेत घेतले. शिक्षण घेत असताना ते अनेकदा आपल्या वर्गातील मित्रांशी देशाच्या परिस्थितीवर चर्चा करत. ते लहानपणापासूनच बंडखोर वृत्तीचे होते, अन्याय सहन करणे त्यांच्या स्वभावातच नव्हते. लाहोरच्या नॅशनल कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतल्यावर त्यांची क्रांतिकारी चळवळ्यांशी ओळख झाली.
कॉलेज जीवनात त्यांनी अनेक महत्त्वाच्या व्यक्तींच्या क्रांतिकारी विचारांचा अभ्यास केला. यामध्ये कार्ल मार्क्स, लेनिन, रशियन राज्यक्रांती आणि जगातील अनेक क्रांतिकारकांचे चरित्र आणि लेखन त्यांनी बारकाईने वाचले. विशेषतः भगवतीचरण वोहरा, सुखदेव, राजगुरू यांसारख्या तरुणांशी मैत्री झाली, आणि या मैत्रीतून पुढे एक मजबूत क्रांतिकारी गट उदयास आला. भगत सिंग या गटाचे महत्त्वाचे सदस्य बनले आणि पुढील काळात या गटाने क्रांतिकारी आंदोलनांना नवे वळण दिले.
क्रांतिकारी जीवनाची सुरुवात
असहकार आंदोलन आणि लाला लजपत राय यांचा प्रभाव
१९२०-२१ च्या काळात महात्मा गांधींनी असहकार आंदोलन सुरू केले होते. भगत सिंग सुरुवातीला या आंदोलनात सहभागी झाले. या आंदोलनात त्यांनी विदेशी कपडे, पुस्तके, आणि अन्य वस्तूंचा त्याग केला. मात्र, चौरीचौरा घटनेनंतर महात्मा गांधींनी आंदोलन मागे घेतल्यावर भगत सिंग निराश झाले आणि अहिंसेचा मार्ग सोडून त्यांनी क्रांतिकारी मार्गाची निवड केली.
१९२८ मध्ये सायमन कमिशन भारतात आले तेव्हा “सायमन गो बॅक” घोषणांसह अनेक आंदोलने झाली. अशाच एका आंदोलनात लाला लजपत राय सहभागी झाले होते, तेव्हा ब्रिटिश पोलिसांनी त्यांच्यावर प्राणघातक हल्ला केला. या हल्ल्यात झालेल्या जखमांमुळे लजपत राय यांचा मृत्यू झाला. या घटनेने भगत सिंग प्रचंड संतापले आणि त्यांनी ब्रिटिश सत्तेला धडा शिकवण्याची शपथ घेतली.
हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA)
भगत सिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी १९२८ साली “हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन” (HSRA) या संस्थेची स्थापना केली. HSRA ची स्थापना करताना त्यांनी क्रांतिकारी कार्यासाठी आपल्या प्राणांची आहुती देण्याची शपथ घेतली. HSRA चे उद्दिष्ट केवळ स्वातंत्र्य मिळवणे इतकेच नव्हते, तर समानता, न्याय, आणि साम्यवादावर आधारित नवीन समाजाची निर्मिती करणे देखील होते.
या संघटनेने ब्रिटिश साम्राज्यवादाला हादरा देण्यासाठी अनेक गुप्त योजनांची आखणी केली. HSRA च्या माध्यमातून त्यांनी तरुणांमध्ये जागृती केली आणि क्रांतिकारी कारवायांसाठी युवकांना प्रेरित केले. भगत सिंग हे या संघटनेचे सर्वात प्रमुख विचारवंत आणि नेते होते. त्यांनी HSRA च्या प्रत्येक कृतीत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली.
प्रमुख घटना व क्रांतिकारी कार्ये
सायमन कमिशन विरोधातील आंदोलन
सन १९२८ मध्ये ब्रिटिश सरकारने भारतातील राजकीय परिस्थितीचा आढावा घेण्यासाठी “सायमन कमिशन” नेमले होते. या कमिशनमध्ये एकही भारतीय सदस्य नव्हता, त्यामुळे भारतीय नेते, जनता आणि विविध राजकीय पक्ष संतप्त झाले. संपूर्ण देशभर “सायमन गो बॅक” (Simon Go Back) या घोषणांनी वातावरण दणाणून गेले. देशातील विविध शहरांत आंदोलने झाली, सभा-मेळावे आयोजित केले गेले. विद्यार्थी, शिक्षक, वकील, कामगार आणि सामान्य नागरिकांनी यामध्ये उत्स्फूर्तपणे सहभाग घेतला.
३० ऑक्टोबर १९२८ रोजी पंजाबच्या लाहोर शहरात कमिशनविरोधी भव्य मोर्चा आयोजित करण्यात आला होता. या आंदोलनाचे नेतृत्व पंजाबचे लोकप्रिय आणि प्रतिष्ठित राष्ट्रवादी नेते लाला लजपत राय यांनी केले. हजारो नागरिक शांततापूर्ण पद्धतीने निषेध करत होते. मात्र ब्रिटिश पोलिस अधीक्षक जेम्स स्कॉट यांच्या आदेशावरून पोलिसांनी या निषेध करणाऱ्या जमावावर अत्यंत अमानुष आणि निर्दयीपणे लाठीमार केला. या घटनेत लाला लजपत राय गंभीर जखमी झाले, आणि पुढील काही दिवसांमध्ये, म्हणजेच १७ नोव्हेंबर १९२८ रोजी त्यांचे निधन झाले.
या घटनेने भगत सिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना तीव्र धक्का बसला. त्यांनी ब्रिटिश सरकारला याचे उत्तर देण्याचे ठरवले आणि लजपत राय यांचा सूड घेण्यासाठी जेम्स स्कॉटला मारण्याची योजना आखली.
साँडर्स हत्या प्रकरण
१७ डिसेंबर १९२८ रोजी भगत सिंग, शिवराम राजगुरू, सुखदेव थापर आणि चंद्रशेखर आझाद यांनी ब्रिटिश पोलिस अधिकारी जेम्स स्कॉटला मारण्याचा कट रचला. मात्र, त्या दिवशी ओळखीच्या गडबडीत त्यांनी चुकून जॉन साँडर्स या असिस्टंट सुपरिंटेंडंट अधिकाऱ्याला स्कॉट समजले आणि त्याच्यावर गोळीबार केला. भगत सिंग आणि राजगुरू यांनी साँडर्सवर जवळून गोळ्या झाडल्या, ज्यामुळे त्याचा जागीच मृत्यू झाला. चंद्रशेखर आझाद घटनास्थळावर सुरक्षा म्हणून उभे होते; त्यांनी पाठलाग करणाऱ्या पोलिस अधिकाऱ्यांवर गोळीबार करून आपल्या सहकाऱ्यांना सुरक्षितपणे पळून जाण्यास मदत केली.
या घटनेनंतर लाहोर शहरातील सुरक्षा अधिक कडक करण्यात आली. ब्रिटिश सरकारने शहराची नाकेबंदी केली आणि क्रांतिकारकांना पकडण्यासाठी प्रत्येक घराची तपासणी सुरू केली. भगत सिंग व सहकारी अनेक आठवडे वेष बदलून गुप्त ठिकाणी आश्रय घेत राहिले. अनेकदा पोलिसांच्या तावडीतून ते अगदी थोडक्यात बचावले. ब्रिटिश सरकार या कृतीने हादरले, आणि भारतीय जनतेमध्ये भगत सिंग व त्यांच्या साथीदारांच्या शौर्याची चर्चा देशभर पसरली.
केंद्रीय विधिमंडळात बॉम्बफेक
८ एप्रिल १९२९ रोजी भगत सिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी दिल्लीतील ब्रिटिश भारताच्या केंद्रीय विधानसभेत कमी शक्तीचे बॉम्ब टाकले. या कृतीचा उद्देश ब्रिटिश सरकारने आणलेल्या अत्याचारी कायद्यांविरोधात जगाचे लक्ष वेधणे हा होता. विशेषतः “पब्लिक सेफ्टी बिल” व “ट्रेड डिस्प्यूट बिल” या कायद्यांमुळे भारतीय जनतेच्या मूलभूत अधिकारांवर गदा येणार होती. बॉम्ब अशा प्रकारे बनवले गेले होते की, ज्यामुळे कोणतीही जीवितहानी होणार नव्हती.
बॉम्ब टाकताना भगत सिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी “इन्कलाब जिंदाबाद” आणि “साम्राज्यवाद मुर्दाबाद” यांसारख्या घोषणा दिल्या. त्यांनी तिथून पळून जाण्याचा प्रयत्न केला नाही; उलट ते शांतपणे जागेवरच उभे राहिले व पोलिसांना स्वतःहून शरण गेले. त्यांनी न्यायालयात आपल्या क्रांतिकारी विचारांचा प्रचार करण्याचे ठरवले होते, आणि ब्रिटिश सरकारच्या दडपशाहीचा खरा चेहरा जगासमोर आणण्याचे उद्दिष्ट ठेवले होते.
या घटनेमुळे भगत सिंग यांची लोकप्रियता आकाशाला भिडली. संपूर्ण भारतात त्यांचे विचार, शौर्य आणि निडरता यांची चर्चा झाली. त्यांच्या या कृतीने युवकांमध्ये स्वातंत्र्यप्राप्तीची आणि क्रांतीची चेतना अधिक तीव्र झाली आणि ते भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे एक प्रेरणादायी प्रतीक बनले.
तुरुंगातील जीवन आणि संघर्ष
अटक आणि न्यायालयीन खटला
केंद्रीय विधिमंडळात बॉम्ब फेकल्यानंतर भगत सिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांना अटक झाली. भगत सिंग यांनी न्यायालयात आपल्या क्रांतिकारी विचारांचा स्पष्ट आणि निर्भीड प्रचार केला. पुढे त्यांना साँडर्स हत्याप्रकरणाशी जोडण्यात आले आणि “लाहोर कट खटला” सुरू झाला. भगत सिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांच्यावर खुनाचा आरोप ठेवण्यात आला.
लाहोर खटल्यामध्ये ब्रिटिश सरकारने क्रांतिकारकांना कठोरात कठोर शिक्षा देण्याचे ठरवले होते. या खटल्यादरम्यान भगत सिंग यांनी आपल्या क्रांतिकारी विचारांचे जाहीर समर्थन केले आणि देशात ब्रिटीश राजवटीविरोधात तीव्र भावना निर्माण केली. खटल्यादरम्यान भगत सिंग यांनी ब्रिटिशांच्या अन्यायकारी न्यायप्रणालीवर टीका केली आणि त्यांनी न्यायालयीन कार्यवाहीला क्रांतीचे व्यासपीठ म्हणून वापरले.
तुरुंगातील उपोषण
तुरुंगात भगत सिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांवर अन्यायकारक वागणूक झाली. ब्रिटिश कैद्यांच्या तुलनेत भारतीय कैद्यांना दिल्या जाणाऱ्या निकृष्ट दर्जाच्या भोजनाविरोधात त्यांनी आंदोलन केले. कैद्यांना राजकीय कैद्याचा दर्जा मिळावा, ही मागणी घेऊन भगत सिंग यांनी १९२९ मध्ये तुरुंगात दीर्घकालीन उपोषण सुरू केले.
भगत सिंग यांचे हे उपोषण ११६ दिवस चालले आणि या दरम्यान त्यांची तब्येत अत्यंत खराब झाली. या उपोषणामुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला नवे वळण मिळाले आणि संपूर्ण देशात त्यांच्या साहसाची चर्चा सुरू झाली. सरकारला अखेरीस अनेक मागण्या मान्य कराव्या लागल्या. भगत सिंग यांच्या या संघर्षामुळे त्यांचे नाव आणखी लोकप्रिय झाले आणि ते देशभरातील युवकांचे आदर्श बनले.
तुरुंगातील लेखन व वाचन
भगत सिंग यांनी तुरुंगवासाच्या काळात केवळ शारीरिकदृष्ट्याच नव्हे तर बौद्धिकदृष्ट्याही आपली प्रगल्भता सिद्ध केली. तुरुंगात असताना त्यांनी अनेक जागतिक दर्जाची पुस्तके वाचली आणि त्यांचा सखोल अभ्यास केला. त्यांनी कार्ल मार्क्स, लेनिन, रशियन क्रांतिकारक, फ्रेंच क्रांतीचे इतिहासकार, तसेच साम्यवादी विचारवंत यांचे ग्रंथ बारकाईने अभ्यासले. विशेषतः साम्यवादी विचारसरणी आणि क्रांतिकारी साहित्याकडे त्यांचा अधिक ओढा होता.
तुरुंगात राहूनच भगत सिंग यांनी अनेक महत्त्वपूर्ण लेख लिहिले. त्यांच्या या लेखांमधून त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्यवाद, भांडवलशाही, शोषणकारी व्यवस्था आणि सामाजिक विषमतेवर तीव्र प्रहार केला. “मी नास्तिक का आहे?” (Why I am an atheist) हा लेख त्यांनी तुरुंगातच लिहिला, ज्यामध्ये त्यांनी आपल्या नास्तिकत्वाची कारणमीमांसा स्पष्ट केली. या लेखामुळे त्यांची वैचारिक उंची अधिक ठळक झाली. भगत सिंग यांची पत्रे आणि लेख आजही युवकांना वैचारिक दिशा देतात आणि त्यांच्या क्रांतिकारी दृष्टिकोनाची सखोल ओळख करून देतात.
भगत सिंग यांचे विचार
साम्यवाद आणि समाजवाद
भगत सिंग हे साम्यवादी विचारसरणीचे कट्टर समर्थक होते. ते भांडवलशाही व्यवस्थेचे कठोर टीकाकार होते आणि त्यांनी भांडवलशाहीच्या विरोधात समाजवादाचा पुरस्कार केला. त्यांच्या मते, भारतीय समाजात फक्त राजकीय स्वातंत्र्य पुरेसे नव्हते, तर आर्थिक समानता आणि सामाजिक न्याय ही खरी स्वातंत्र्याची लक्षणे होती. त्यांची क्रांती ही केवळ ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्य मिळवण्यापुरती नव्हती, तर एका नव्या समाजाची निर्मिती करणे हे त्यांचे उद्दिष्ट होते.
भगत सिंग यांनी आपले अनेक लेख आणि भाषणांतून स्पष्ट केले होते की, भांडवलशाही व्यवस्थेमुळे समाजातील श्रमिक, कष्टकरी, शेतकरी यांचे सतत शोषण होते. त्यांनी भांडवलशाहीला दूर करून सर्वांसाठी समान संधी उपलब्ध करून देणारी समाजवादी क्रांती व्हावी असे सुचवले. भगत सिंग यांनी रशियन क्रांतीतील लेनिन आणि मार्क्सवादी सिद्धांतांचा भारतातील परिस्थितीला साजेसा असा अर्थ लावला आणि हे विचार भारतीय तरुणांमध्ये पोहोचविण्यासाठी प्रयत्न केले.
धर्म, नास्तिकता आणि धर्मनिरपेक्षता
भगत सिंग यांनी आपल्या “मी नास्तिक का आहे?” या प्रसिद्ध लेखातून धार्मिक श्रद्धा आणि कर्मकांडांविरुद्ध स्पष्ट भूमिका मांडली आहे. त्यांच्या मते, धर्म हा लोकांना गुलामगिरीच्या मानसिकतेत ठेवण्याचा एक प्रकार आहे. भगत सिंग यांचा विश्वास होता की, समाजातील विषमता आणि अन्याय यांवर लढा देण्यासाठी धार्मिक भेदभाव दूर करणे आवश्यक आहे. त्यांनी स्वतःला नास्तिक म्हणून घोषित केले, आणि आपल्या क्रांतिकारी कार्यात धर्माच्या आधारावर लोकांना विभागण्याच्या ब्रिटिश नीतीचा तीव्र निषेध केला.
ते धर्मनिरपेक्ष भारताचे स्वप्न पाहत होते, ज्यात सर्व जाती-धर्मांचे लोक बंधुभावाने एकत्र राहतील. त्यांनी धर्मापेक्षा विज्ञान, तर्कशुद्ध विचार आणि मानवतावादी दृष्टिकोनावर भर दिला. भगत सिंग यांची ही भूमिका पुढे भारतीय संविधानातील धर्मनिरपेक्षतेच्या तत्त्वाला मजबूत आधार देणारी ठरली. ते केवळ क्रांतिकारकच नव्हते, तर विचारांनीही पुढारलेले आधुनिक युवकांचे प्रेरणास्थान बनले.
युवकांना संदेश आणि प्रेरणा
भगत सिंग यांनी आपल्या संपूर्ण क्रांतिकारी प्रवासात युवकांना विशेष महत्त्व दिले होते. त्यांच्या मते, राष्ट्राच्या खऱ्या क्रांतीचे वाहक हे युवकच असतात, कारण त्यांच्या हृदयात ऊर्जा, उत्साह, आणि परिवर्तनाची जिद्द असते. त्यांनी आपल्या लेखांमधून, भाषणांमधून आणि कृतींमधून युवकांना संदेश दिला की, राष्ट्रासाठी जगणे आणि राष्ट्रासाठीच मरणे हेच खऱ्या अर्थाने महान जीवन आहे.
भगत सिंग यांनी युवकांना व्यक्तिगत स्वार्थापेक्षा सामाजिक बांधिलकी, त्याग आणि समर्पणाची भावना बाळगण्याची प्रेरणा दिली. त्यांचे “इन्कलाब जिंदाबाद” हे घोषवाक्य आजही युवकांसाठी ऊर्जा आणि प्रेरणा निर्माण करते. त्यांच्या प्रेरणेमुळे अनेक भारतीय युवक स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय झाले आणि पुढील काळातही सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात प्रभावी कार्यरत राहिले.
त्यांच्या जीवनातून युवकांना एक महत्त्वाचा संदेश मिळतो, तो म्हणजे अन्याय आणि अत्याचाराविरोधात आवाज उठवणे आणि समाजातील शोषित, दुर्बल घटकांसाठी उभे राहणे. भगत सिंग यांची प्रेरणा आजही विविध सामाजिक आंदोलनांसाठी आधारभूत ठरते आणि युवकांना देशप्रेम, धाडस आणि त्याग यांची शिकवण देते.
बलिदान आणि शहादत
फाशीची शिक्षा
लाहोर कट खटल्यामध्ये भगत सिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना मृत्यूदंडाची शिक्षा सुनावण्यात आली. या शिक्षेने संपूर्ण देश हादरला. भारतातील जवळपास सर्वच भागांत याला विरोध करणारी आंदोलने तीव्र झाली. देशभरातील लोकांनी ब्रिटिश सरकारला फाशी रद्द करण्याची मागणी केली; अनेक राजकीय नेते, स्वातंत्र्यसैनिक, विद्यार्थी, महिला, आणि सामान्य नागरिक या शिक्षेविरोधात उभे राहिले.
मात्र, ब्रिटिश सरकारने भारतीय जनतेच्या भावनांना न जुमानता, भगत सिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना फाशी देण्याचा निर्णय कायम ठेवला. भगत सिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी मात्र ही शिक्षा अत्यंत शौर्याने स्वीकारली. त्यांनी स्पष्ट केले की, ते त्यांच्या मृत्यूद्वारेही ब्रिटिश राजवटीला प्रखर संदेश देऊ इच्छितात.
शहीद दिन (२३ मार्च १९३१)
ब्रिटिश सरकारने ठरलेल्या तारखेपूर्वीच म्हणजे २३ मार्च १९३१ रोजी भगत सिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांना लाहोरच्या तुरुंगात गुप्तपणे फाशी दिली. त्यावेळी भगत सिंग यांचे वय केवळ २३ वर्ष होते. त्यांनी फाशीच्या दोरासमोरदेखील अभूतपूर्व धैर्य दाखवले आणि “इन्कलाब जिंदाबाद” हा क्रांतीचा नारा दिला.
तिघा शहीदांच्या या बलिदानामुळे संपूर्ण भारतात क्रोध आणि दु:खाचा उद्रेक झाला. ते दिवसापासून २३ मार्च हा दिवस संपूर्ण भारतात “शहीद दिन” म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी देशभरात भगत सिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना आदरांजली वाहिली जाते आणि त्यांच्या बलिदानाची आठवण ठेवली जाते. त्यांच्या हौतात्म्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात आणखी जोश निर्माण झाला आणि स्वातंत्र्याच्या दिशेने असलेला भारताचा प्रवास अधिक तीव्र झाला.
वारसा आणि स्मृती
साहित्य, चित्रपट आणि नाटके
भगत सिंग यांचे जीवन आणि बलिदान हे भारतीय साहित्यात तसेच इतर माध्यमांत अनेकदा मांडले गेले आहे. त्यांच्या जीवनावर आधारित अनेक पुस्तके, कादंबऱ्या, कविता आणि नाटके लिहिली गेली आहेत. त्यातील काही महत्त्वाची पुस्तके म्हणजे यशपाल यांचे “सिंहावलोकन”, कुलदीप नय्यर यांचे “The Martyr: Bhagat Singh Experiments in Revolution” (शहीद भगत सिंग), तसेच शिव वर्मा यांचे “क्रांतिकारी जीवनाचे संस्मरण” इत्यादी आहेत. या पुस्तकांनी भगत सिंग यांच्या जीवनाचे विविध पैलू सविस्तरपणे मांडले आहेत.
चित्रपटांमध्ये भगत सिंग यांच्यावर अनेक लोकप्रिय हिंदी चित्रपट निर्माण झाले आहेत, ज्यात “शहीद” (१९६५), “द लिजंड ऑफ भगत सिंग” (२००२), “२३ मार्च १९३१: शहीद” (२००२), “रंग दे बसंती” (२००६) इत्यादी महत्त्वाचे आहेत. या चित्रपटांनी त्यांच्या जीवनातील क्रांतिकारी घडामोडी प्रभावीपणे दाखवून युवा पिढीमध्ये नव्या पद्धतीने देशप्रेमाची भावना जागृत केली आहे.
नाटकांच्या माध्यमातूनही भगत सिंग यांचे विचार आणि त्यांचे क्रांतिकारी कार्य लोकांपर्यंत पोहोचले आहे. “गगन दमामा बाज्यो” हे नाटक त्यांच्या जीवनावर आधारित असून, त्याला अनेक राज्यांत मोठ्या प्रमाणावर प्रतिसाद मिळाला आहे. या सगळ्या कलाकृतींमुळे भगत सिंग यांचा वारसा पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली आहे.
स्मारके आणि संग्रहालये
भगत सिंग यांच्या स्मरणार्थ भारतातील अनेक ठिकाणी स्मारके उभारण्यात आली आहेत. पंजाबातील खटकड कलान हे त्यांचे मूळ गाव असून, तेथे त्यांचे प्रमुख स्मारक आहे. याशिवाय दिल्लीतील फिरोजशाह कोटला किल्ला परिसरात, तसेच हुसैनीवाला (पंजाब) या ठिकाणी त्यांच्या स्मृतीतील भव्य स्मारके निर्माण करण्यात आली आहेत.
देशभरातील अनेक संग्रहालयांत भगत सिंग यांची वैयक्तिक वस्तू, पत्रे, फोटो, आणि त्यांच्या लेखनाच्या प्रती जपून ठेवण्यात आल्या आहेत. नवी दिल्लीच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात तसेच अमृतसर येथील संग्रहालयांत त्यांची अनेक स्मृतिचिन्हे आहेत. या संग्रहालयांमुळे आजही देशविदेशातील हजारो पर्यटक आणि विद्यार्थी भगत सिंग यांच्या जीवनाचे प्रेरणादायी दर्शन घेतात.
आधुनिक काळातील प्रेरणास्थान
भगत सिंग यांची लोकप्रियता केवळ स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळापुरती मर्यादित नसून, आजच्या काळातही ते भारतीय तरुणांसाठी आदर्श आणि प्रेरणास्थान आहेत. त्यांचे विचार, क्रांतिकारी दृष्टिकोन आणि निष्ठा युवकांना आजच्या समस्यांविरोधात आवाज उठवण्यासाठी प्रेरित करतात. त्यांच्या समतावादी, धर्मनिरपेक्ष आणि साम्यवादी विचारांमुळे ते केवळ भारतातच नव्हे तर जागतिक स्तरावरही प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळखले जातात.
सध्याच्या काळात सामाजिक न्याय, आर्थिक समानता आणि मानवी अधिकारांसाठी सुरू असलेल्या विविध आंदोलनांमध्ये भगत सिंग यांचे नाव अनेकदा घेतले जाते. शिक्षण, रोजगार, शेतकरी आंदोलने, भ्रष्टाचार विरोधी लढा अशा अनेक सामाजिक आंदोलनांत भगत सिंग यांचे चित्र आणि घोषवाक्ये दिसून येतात. त्यांच्या विचारांनी केवळ क्रांतीचेच नव्हे, तर शांततापूर्ण सामाजिक परिवर्तनाचे देखील मार्गदर्शन केले आहे.
टीका आणि विवाद
भगत सिंग यांचे क्रांतिकारी कार्य व विचारधारा व्यापक जनमानसात लोकप्रिय असले तरी त्यांच्यावर काही टीका आणि विवाददेखील झाले आहेत. विशेषतः अहिंसेच्या मार्गाचे समर्थक असलेल्या काही गटांकडून भगत सिंग आणि त्यांच्या क्रांतिकारी साथीदारांच्या हिंसात्मक मार्गाची टीका केली जाते. महात्मा गांधी आणि अन्य नेत्यांनी अहिंसेच्या मार्गाने स्वातंत्र्य मिळवण्याचा प्रयत्न केला, तर भगत सिंग यांनी शस्त्रक्रांतीचा मार्ग स्वीकारला होता. त्यामुळे त्यांचे मार्ग आणि विचार हे महात्मा गांधींच्या विचारांशी नेहमीच तुलनेत मांडले गेले आहेत.
याशिवाय, भगत सिंग यांच्या नास्तिक विचारसरणीमुळे तत्कालीन समाजातील धार्मिक आणि परंपरागत विचारांचे लोक त्यांच्यावर टीका करत असत. ते काळाच्या पुढे असलेले आणि आधुनिक विचारांचे होते, त्यामुळे काही परंपरावादी गटांनी त्यांना धार्मिक-सांस्कृतिक परंपरांना विरोध करणारे मानले होते. मात्र भगत सिंग यांनी या टीकेला आपली भूमिका स्पष्ट करत वेळोवेळी उत्तरे दिली होती. त्यांनी आपले नास्तिकत्व आणि क्रांतिकारी विचार वैज्ञानिक तर्कावर आधारित असल्याचे म्हटले आहे.
तथापि, अशा टीकांना न जुमानता, भगत सिंग यांचे व्यापक योगदान भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीला अतिशय मोलाचे ठरले आहे, आणि त्यांचे विचार आजही तरुण पिढीसाठी प्रेरणादायी ठरत आहेत.
सारांश
भगत सिंग हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे एक तेजस्वी नाव आहे. अवघ्या २३ वर्षांच्या आयुष्यात त्यांनी जे धाडस, जिद्द आणि वैचारिक परिपक्वता दाखवली, ती आजही जगभरातील युवकांना प्रेरणा देत आहे. भगत सिंग यांनी केवळ ब्रिटिश राजवटीविरोधात लढाच दिला नाही, तर साम्यवाद, समाजवाद आणि धर्मनिरपेक्षतेसारखे आधुनिक विचारही पुढे आणले. ते नेहमीच सामाजिक न्याय आणि आर्थिक समानतेच्या बाजूने होते.
त्यांचे क्रांतिकारी मार्गदर्शन, शहीदत्व आणि लेखन हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील अविभाज्य भाग आहेत. त्यांनी युवकांना दिलेला संदेश आणि त्यांनी घेतलेले बलिदान हे कायम स्मरणात राहणारे आहे. आजच्या काळातही भगत सिंग हे अन्यायाविरुद्धच्या लढ्यातील प्रतीक बनले आहेत. “इन्कलाब जिंदाबाद” ही त्यांची घोषणाच त्यांचे विचार आणि कार्य यांचे चिरंतन प्रतीक बनली आहे.
भगत सिंग यांचे आयुष्य हे प्रत्येक भारतीयासाठी आदर्श असून, त्यांच्या बलिदानाने भारताला स्वातंत्र्याच्या दिशेने जाण्यासाठी आवश्यक असलेला आत्मविश्वास आणि ऊर्जा दिली. आजही ते भारताच्या इतिहासातील एक प्रेरणादायी आणि अभिमानास्पद व्यक्तिमत्त्व म्हणून कायमस्वरूपी अजरामर आहेत.
संदर्भ सूची
- https://mr.wikipedia.org/wiki/भगत_सिंग
- https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh
- https://indianexpress.com/about/bhagat-singh/
- https://www.culturalindia.net/leaders/bhagat-singh.html
- https://www.livehistoryindia.com/story/cover-story/bhagat-singh/
- Birthplace of Shaheed Bhagat Singh
- Who is Bhagat Singh?