ढोबळी मिरची लागवड (Bell Pepper)

ढोबळी मिरची (Bell Pepper) ही एक लोकप्रिय फळभाजी असून, तिचा वापर विविध खाद्यपदार्थांमध्ये केला जातो. महाराष्ट्रातील पुणे, नाशिक, सातारा या जिल्ह्यांमध्ये हिवाळी हंगामात ढोबळी मिरचीची लागवड मोठ्या प्रमाणात केली जाते. ही मिरची हिरव्या, पिवळ्या आणि लाल रंगात उपलब्ध असते, ज्यामुळे ती विविध प्रकारच्या पाककृतींमध्ये आकर्षक दिसते. ढोबळी मिरचीचे उत्पादन जास्त असल्याने शेतकऱ्यांना या पिकातून चांगले आर्थिक उत्पन्न मिळू शकते.

ढोबळी मिरचीमध्ये कॅपीसीनचे प्रमाण कमी असल्याने ती तिखट नसते आणि चव गोडसर असते. तिचा वापर सलाड, भाज्या, पिझ्झा, पास्ता आणि इतर अनेक पदार्थांमध्ये केला जातो. पोषणदृष्ट्या ढोबळी मिरचीमध्ये जीवनसत्त्व क आणि कॅल्शियम मुबलक प्रमाणात असते, ज्यामुळे ती आरोग्यदायी मानली जाते.

हवामान आणि जमीन

ढोबळी मिरचीच्या लागवडीसाठी योग्य हवामान आणि सुपीक जमीन आवश्यक असते. योग्य तापमान आणि निचरायुक्त जमिनीमुळे पिकाची वाढ जलद होते आणि उत्पादनात वाढ होते.

हवामान

ढोबळी मिरचीसाठी समशीतोष्ण हवामान अधिक अनुकूल मानले जाते. दिवसाचे तापमान साधारणतः २५ अंश सेल्सिअस आणि रात्रीचे तापमान १४ अंश सेल्सिअस असल्यास पिकाची वाढ चांगली होते. तापमान १० अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी झाल्यास पिकाच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होतो. ढोबळी मिरचीला अत्याधिक थंड किंवा उष्ण हवामान मानवत नाही, त्यामुळे योग्य तापमान आणि हवामानाचा विचार करणे गरजेचे आहे.

जमीन

ढोबळी मिरचीसाठी मध्यम ते भारी काळी जमीन अधिक योग्य मानली जाते. पाण्याचा निचरा चांगला असलेली आणि सुपीकता जास्त असलेली जमीन या पिकासाठी आदर्श आहे. नदीकाठची पोयट जमिन लागवडीसाठी विशेषतः उपयुक्त असते. जमिनीचा सामू (pH) ६ ते ७ च्या दरम्यान असावा, कारण अत्यधिक आम्लीय किंवा अल्कलिन जमीन पिकाच्या वाढीस अडथळा ठरू शकते.

पूर्वमशागत आणि रोपवाटिका

ढोबळी मिरचीच्या चांगल्या उत्पादनासाठी जमिनीची योग्य मशागत आणि आरोग्यदायी रोपे तयार करणे महत्त्वाचे आहे. लागवड करण्यासाठी सुरुवातीला रोपवाटिका तयार केली जाते, ज्यामुळे निरोगी आणि तंदुरुस्त रोपे लागवडीसाठी उपलब्ध होतात.

जमीन तयारी आणि नांगरणी

ढोबळी मिरचीच्या लागवडीसाठी जमीन चांगली नांगरावी आणि भुसभुशीत करावी. नांगरणी केल्यामुळे मातीतील ढेकळे तुटतात आणि हवा मातीमध्ये प्रवेश करते, ज्यामुळे मुळांना पोषण मिळते. हेक्टरी १५ ते २० टन चांगले कुजलेले शेणखत मिसळून जमिनीची सुपीकता वाढवावी. पूर्वीच्या पिकांचे धसकटे गोळा करून दोन कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात, ज्यामुळे जमिनीतील तण नष्ट होतात आणि माती तयार होते.

रोपवाटिकेची तयारी

ढोबळी मिरचीची लागवड रोपांच्या सहाय्याने केली जाते. रोपवाटिका तयार करण्यासाठी १ ते २ आर क्षेत्रावर जागा निवडावी. जमीन चांगली नांगरून, कुळवून गादी वाफे तयार करावेत. वाफ्यांचा आकार साधारणतः ३ मीटर लांब, १ मीटर रुंद आणि १५ सेंमी उंच ठेवावा. वाफ्यावर चांगले कुजलेले शेणखत घालावे, ज्यामुळे मातीच्या पोषणक्षमतेत वाढ होते. पेरणीपूर्वी वाफ्यांना हलके पाणी द्यावे, ज्यामुळे बी उगवण्यास पोषक वातावरण मिळते.

ढोबळी मिरची लागवड – Thamizhpparithi Maari, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

वाण आणि बियाण्यांचे प्रमाण

सुधारित वाण निवडल्यास ढोबळी मिरचीचे उत्पादन आणि गुणवत्तेत सुधारणा होते. महाराष्ट्रात कॅलिफोर्निया वंडर, अर्का मोहिनी, आणि इंद्रा यांसारख्या जाती लोकप्रिय आहेत.

बियाण्यांचे प्रमाण आणि प्रक्रिया

ढोबळी मिरचीच्या लागवडीसाठी हेक्टरी साधारणतः ३ किलो बियाणे पुरेसे असते. पेरणीपूर्वी बियाण्यांची प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. १ किलो बियाण्यास २ ग्रॅम थायरम मिश्रित करून चोळावे, ज्यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो आणि बियाण्यांचा उगवण दर वाढतो.

लागवड पद्धत

ढोबळी मिरचीची लागवड साधारणपणे रोपे तयार करून केली जाते. योग्य पद्धतीने लागवड केल्यास उत्पादनात वाढ होते आणि रोपे निरोगी राहतात.

रोपे तयार करणे आणि लागवड

गादी वाफे तयार करणे: रोपे तयार करण्यासाठी निवडलेल्या जागेत गादी वाफे तयार करावेत. वाफ्यांचा आकार साधारणतः ३ मीटर लांब, १ मीटर रुंद आणि १५ सेंमी उंच असावा. वाफ्यांवर चांगले कुजलेले शेणखत घालावे, ज्यामुळे मातीची सुपीकता वाढते.
बियाण्यांचे पेरणी: गादी वाफ्यांवर २ सेंमी खोलीच्या रेघा ओढून त्यात फोरेट १० जी हे कीटकनाशक १० ग्रॅम प्रति वाफा प्रमाणात टाकावे. त्यानंतर बी पेरून मातीने झाकावे. बी उगवण्यास साधारणतः ६ ते ८ आठवडे लागतात, त्यानंतर रोपे लागवडीसाठी तयार होतात.
पुर्नलागवड: पुर्नलागवड करताना ६० सेंमी अंतराने सऱ्या काढाव्यात. रोपे सऱ्यांच्या बगलेत ३० सेंमी अंतरावर लावावीत. पुर्नलागवड शक्यतो दुपारी ४ वाजल्यानंतर करावी, ज्यामुळे रोपे उष्णतेपासून वाचतात. लागवडीनंतर लगेच रोपांना पाणी द्यावे.

खते आणि पाणी व्यवस्थापन

खते आणि पाणी व्यवस्थापन योग्य प्रकारे केल्यास ढोबळी मिरचीच्या पिकाची वाढ चांगली होते आणि फळधारणेत सुधारणा होते.

खत व्यवस्थापन

लागवडीपूर्व खते: हेक्टरी १५ ते २० टन शेणखत वापरावे. यासोबतच १५० किलो नत्र, १५० किलो स्फुरद, आणि २०० किलो पालाश खतांची आवश्यकता असते. पेरणीच्या वेळी पालाश आणि स्फुरद यांचे संपूर्ण हप्ता आणि नत्राचा अर्धा हप्ता मिसळून द्यावा.
वरखत: उरलेले नत्राचे खत लागवडीनंतर साधारणतः ३० दिवसांनी दुसऱ्या हप्यात द्यावे. तिसरा हप्ता ५० दिवसांनी दिल्यास पिकाच्या पोषणात सुधारणा होते आणि फळांची गुणवत्ता वाढते.

पाणी व्यवस्थापन

सुरुवातीच्या वाढीसाठी पाणी: ढोबळी मिरचीला लागवडीनंतर सुरुवातीच्या वाढीसाठी भरपूर पाणी देणे आवश्यक आहे. लागवड केल्यानंतर लगेचच पाणी द्यावे, ज्यामुळे रोपांना पोषण मिळते.
फळधारणेदरम्यान पाणी नियोजन: फुलधारणेच्या आणि फळधारणेच्या टप्प्यावर पाणी नियमित द्यावे. साधारणतः ७ ते १० दिवसांच्या अंतराने पाणी पाळ्या द्याव्यात. फळधारणेदरम्यान पाण्याचा ताण येऊ नये, कारण त्यामुळे फळांचे गळणे आणि गुणवत्तेत घट येऊ शकते.
वातावरणानुसार पाणी नियोजन: उन्हाळ्याच्या काळात पाणी पाळ्या अधिक वारंवार द्याव्यात, तर हिवाळ्यात पाण्याचे प्रमाण कमी ठेवावे. पाण्याचे नियोजन योग्यरीत्या केल्यास मुळांचे सडणे आणि मातीतील रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.

आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण

ढोबळी मिरचीच्या चांगल्या उत्पादनासाठी आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य पद्धतीने आंतरमशागत केल्यास पिकाला पोषण मिळते आणि तणांची वाढ रोखली जाते, ज्यामुळे मिरचीच्या फळांची गुणवत्ता सुधारते.

निंदणी आणि खुरपणी

निंदणी: ढोबळी मिरचीच्या लागवडीनंतर साधारणतः १५ ते २० दिवसांनी पहिली निंदणी करावी. तणांचा प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी निंदणी आवश्यक आहे. दुसरी निंदणी साधारणतः ३० ते ४५ दिवसांनी करावी, ज्यामुळे पिकाच्या वाढीवर सकारात्मक परिणाम होतो.
खुरपणी: लागवडीनंतर झाडांच्या मुळांना मातीचा आधार देण्यासाठी खुरपणी करावी. खुरपणी केल्यामुळे माती भुसभुशीत राहते आणि पिकाला पोषण मिळते. खुरपणी केल्यास तणांचा प्रादुर्भाव कमी होतो आणि मुळांचे पोषण सुधारते.
मातीचा आधार देणे: झाडांच्या मुळांना आधार देण्यासाठी, हाताने मातीचा भर देणे आवश्यक आहे. मातीचा भर दिल्यामुळे मुळांचा विकास चांगला होतो आणि फळधारणेत सुधारणा होते.

तण नियंत्रण पद्धती

यंत्रसामग्रीचा वापर: आंतरमशागतीसाठी यंत्रसामग्री वापरल्यास श्रम कमी होतात आणि कार्यक्षमता वाढते. यंत्रसामग्रीने खुरपणी केल्यास तण नियंत्रण सोपे होते.
तणनाशकांचा वापर: तणनाशकांचा नियंत्रित प्रमाणात वापर करून तणांचा प्रादुर्भाव कमी करता येतो. परंतु, तणनाशकांचा वापर करताना योग्य मार्गदर्शन आणि प्रमाण पाळणे आवश्यक आहे, जेणेकरून पिकाच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होणार नाही.

रोग आणि कीड व्यवस्थापन

ढोबळी मिरचीच्या पिकावर विविध रोग आणि कीडांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता असते. योग्य काळजी आणि फवारणी केल्यास पिकाचे नुकसान कमी करता येते आणि उत्पादनात वाढ होते.

प्रमुख रोग

मर रोग (Wilt Disease): या रोगामुळे झाडाच्या शेंड्याखालील भाग वाळतो आणि झाडाची वाढ खुंटते. हा रोग फायटोप्थोरा बुरशीमुळे होतो.
- उपाय:
  रोगग्रस्त झाडे समूळ उपटून नष्ट करावीत आणि मुळाजवळ ०.६% तीव्रतेचे बोर्डो मिश्रण ओतावे. रोग नियंत्रणासाठी वेळेवर फवारणी करणे महत्त्वाचे आहे.
बोकडया व्हायरस (Mosaic Virus): हा व्हायरस रोग मावा किडीच्या माध्यमातून पसरतो. या रोगामुळे पाने आखडतात आणि झाडांची वाढ खुंटते.
- उपाय:
  रोगग्रस्त झाडे नष्ट करावीत आणि माव्यांच्या किडीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मोनोक्रोटोफॉस (१ मिली प्रति लिटर पाणी) फवारणी करावी. फवारणी दर १५ दिवसांच्या अंतराने करावी.

प्रमुख किडी

मावा (Aphids): मावा किडी पानांतील रस शोषून घेतात, ज्यामुळे पाने पिवळी पडतात आणि झाडांची वाढ थांबते.
- उपाय:
  एंडोसल्फान किंवा सायपरमेथ्रीन फवारणीसाठी वापरावी. १५ दिवसांच्या अंतराने फवारणी करावी, जेणेकरून किडींचा प्रादुर्भाव रोखता येईल.
तुडतुडे (Jassids): तुडतुडे किडी पानांवर आक्रमण करतात आणि पानांचा रस शोषतात, ज्यामुळे पाने वाळतात.
- उपाय:
  डायमिथोएट (१ मिली प्रति लिटर पाणी) फवारणी करावी. वेळेवर फवारणी केल्यास तुडतुड्यांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.

काढणी आणि उत्पादन

ढोबळी मिरचीच्या फळांची काढणी योग्य वेळेत आणि पद्धतीने केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारते. मिरचीच्या फळांचे विक्रीसाठी स्वरूप चांगले असणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो.

काढणी प्रक्रिया

काढणीचे योग्य वेळ: ढोबळी मिरचीचे फळ साधारणतः हिरवे आणि संपूर्ण वाळलेले असते, तेव्हा काढणीस योग्य मानले जाते. साधारणतः लागवडीनंतर ७५ ते ८५ दिवसांनी फळे काढणीस तयार होतात. फळांचे टोक आणि वाळलेल्या स्त्रीकेसरांचा भाग गळून पडल्यास फळे काढावीत.
फळांची तोडणी: फळे झाडावर जास्त काळ ठेवल्यास ती पिकतात आणि लालसर रंगाचे होतात. काही देशांमध्ये लाल फळांना अधिक मागणी असते, परंतु फळे पिकल्यास पुढील फळांची वाढ थांबते. फळे देठासह काढावीत, ज्यामुळे साठवणुकीत टिकवण क्षमता वाढते.
काढणीचे अंतर: साधारणतः दर ८ दिवसांनी फळे तोडावीत. साधारणतः ४ ते ५ काढणीच्या फेऱ्यांमध्ये सर्व पिक काढले जाते.

उत्पादन क्षमता

ढोबळी मिरचीचे उत्पादन जमिनीची पोत, हवामान, आणि वापरलेल्या जातीवर अवलंबून असते.

हिरव्या फळांचे उत्पादन: साधारणपणे हेक्टरी १७ ते २० टन हिरव्या ढोबळी मिरचीचे उत्पादन मिळते.
लाल फळांचे उत्पादन: काही देशांमध्ये लाल रंगाच्या फळांची मागणी जास्त असल्याने, फळे पिकवून काढल्यास उत्पादन कमी होते, परंतु विक्रीसाठी चांगला दर मिळतो.
उत्पादन वाढीसाठी तंत्रज्ञान: योग्य खत व्यवस्थापन, पाणी नियोजन, आणि रोग नियंत्रण तंत्रांचा वापर केल्यास उत्पादनात वाढ होते.

साठवणूक आणि विक्री

ढोबळी मिरचीचे फळ नाजूक असल्याने त्याची योग्य साठवणूक केली पाहिजे. योग्य साठवणुकीमुळे फळांचे नुकसान कमी होते आणि विक्रीसाठी अधिक काळ उपलब्ध राहतात.

साठवणुकीचे तंत्र

ताजे ठेवणे: काढणी झाल्यानंतर फळे थंड ठिकाणी ठेवावीत. ८ ते १२ अंश सेल्सिअस तापमानात साठवण केल्यास फळे १० ते १५ दिवस ताजी राहतात.
हवेशीर पॅकिंग: फळांची साठवण करताना हवेशीर पॅकिंग करावे, ज्यामुळे आर्द्रता नियंत्रित राहते. प्लास्टिक क्रेट किंवा जाळीदार पिशव्या वापरल्यास फळांचे खराब होण्याचे प्रमाण कमी होते.
शीतगृह साठवण: शीतगृहात साठवण केल्यास फळांची टिकवण क्षमता वाढते आणि शेतकऱ्यांना अधिक काळ विक्रीची संधी मिळते.

विक्री आणि वितरण धोरणे

स्थानिक बाजारपेठ: ताजी ढोबळी मिरची स्थानिक बाजारपेठेत विक्रीसाठी पाठवली जाते. प्रतवारी करून चांगल्या गुणवत्तेची मिरची निवडली जाते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक चांगला दर मिळतो.
आंतरराज्यीय विक्री: ढोबळी मिरचीचे उत्पादन अधिक असल्यास, ती आंतरराज्यीय बाजारपेठेत पाठवली जाते. विशेषतः हिवाळी हंगामात मागणी जास्त असते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळते.
निर्यात धोरण: भारतीय ढोबळी मिरचीची आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही मोठी मागणी आहे. चांगल्या गुणवत्तेची मिरची निर्यात केल्यास शेतकऱ्यांना परकीय चलन मिळण्याची संधी असते, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारते.

ढोबळी मिरचीचे पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म

ढोबळी मिरची ही फक्त चवीसाठीच नाही, तर पोषण मूल्यांसाठीही महत्त्वाची आहे. तिच्यात विविध जीवनसत्त्वे आणि खनिजे मोठ्या प्रमाणात आढळतात, ज्यामुळे ती आरोग्यदायी आहाराचा एक महत्त्वाचा घटक ठरते.

पोषण मूल्य

जीवनसत्त्व क: ढोबळी मिरचीमध्ये मुबलक प्रमाणात जीवनसत्त्व क असते, ज्यामुळे शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढते. जीवनसत्त्व क फळाच्या रंगानुसार बदलते — लाल ढोबळी मिरचीत हिरव्या मिरचीपेक्षा जास्त जीवनसत्त्व क असते.
जीवनसत्त्व ब ६: जीवनसत्त्व ब ६ चा उच्च प्रमाण असलेली ढोबळी मिरची मेंदूचे कार्य सुधारण्यास मदत करते आणि मानसिक तणाव कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
खनिजे: कॅल्शियम, पोटॅशियम, आणि मॅग्नेशियम यांसारखी खनिजे ढोबळी मिरचीत आढळतात, ज्यामुळे हाडे मजबूत होतात आणि हृदयाचे आरोग्य सुधारते.
कॅलरी आणि फायबर: ढोबळी मिरची कमी कॅलरीयुक्त असून, उच्च प्रमाणात आहारातील तंतू (फायबर) प्रदान करते. त्यामुळे वजन कमी करण्याच्या आहारामध्ये तिचा समावेश केला जातो.

औषधी गुणधर्म

प्रतिकारशक्ती वाढवणे: ढोबळी मिरचीतील जीवनसत्त्व क आणि अँटिऑक्सिडंट्स प्रतिकारशक्ती वाढवतात, ज्यामुळे सर्दी-खोकला आणि इतर संसर्गजन्य रोगांपासून संरक्षण मिळते.
हृदयासाठी फायदेशीर: ढोबळी मिरचीत असलेल्या पोटॅशियममुळे रक्तदाब नियंत्रणात राहतो, ज्यामुळे हृदयाचे आरोग्य सुधारते आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.
त्वचेसाठी फायदे: ढोबळी मिरचीतील जीवनसत्त्व अ त्वचेच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त आहे. ते त्वचेला ताजेतवाने ठेवते आणि सुरकुत्यांचे प्रमाण कमी करण्यास मदत करते.
डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी: मिरचीतील कॅरोटीनॉइड आणि ल्यूटिन हे घटक डोळ्यांचे आरोग्य राखतात आणि मोतीबिंदूचा धोका कमी करतात.

ढोबळी मिरचीचे आर्थिक आणि औद्योगिक महत्त्व

शेतकऱ्यांसाठी ढोबळी मिरची हे एक फायदेशीर नगदी पीक आहे. तिच्या उच्च उत्पन्न क्षमतेमुळे आणि विविध औद्योगिक वापरांमुळे ती एक महत्त्वाची फळभाजी बनली आहे.

शेतकऱ्यांसाठी फायदे

नगदी पीक म्हणून लोकप्रियता: ढोबळी मिरचीची लागवड शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरते, कारण तिच्या विक्रीतून नियमित आणि चांगले उत्पन्न मिळते. पिकाची मागणी वर्षभर कायम असते, विशेषतः हिवाळ्यात.
आर्थिक उत्पन्नाचे स्रोत: सुधारित वाण, योग्य खत व्यवस्थापन, आणि आधुनिक तंत्रज्ञान वापरून उत्पादनात मोठी वाढ करता येते. शीतगृह साठवणुकीमुळे फळांचे नुकसान कमी होते आणि अधिक काळ विक्रीसाठी उपलब्ध राहतात.

प्रक्रिया उद्योगातील वापर

खाद्य प्रक्रिया: ढोबळी मिरचीचा वापर सूप, सॉस, पिझ्झा टॉपिंग, आणि विविध मसाले तयार करण्यासाठी केला जातो. खाद्य प्रक्रिया उद्योगांमध्ये तिच्या ताजेपणामुळे आणि आकर्षक रंगांमुळे मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे.
फ्रोझन फूड उद्योग: ताज्या ढोबळी मिरचीचे फ्रोझन उत्पादन तयार करून ती दीर्घकाळासाठी साठवून ठेवता येते. फ्रोझन फूड उद्योगासाठी ही एक महत्त्वाची घटकद्रव्ये आहे.
औषधी उद्योग: ढोबळी मिरचीतील अँटिऑक्सिडंट्स आणि जीवनसत्त्वे औषधांच्या निर्मितीत वापरली जातात. यामुळे तिचा वापर औषधी उत्पादने आणि आरोग्य पूरक आहारात मोठ्या प्रमाणात केला जातो.

निर्यात धोरणे आणि भविष्यातील संधी

आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मागणी: ढोबळी मिरचीची मागणी आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही वाढत आहे. विशेषतः लाल आणि पिवळ्या रंगाच्या मिरचीसाठी मोठी मागणी असते, कारण ती आकर्षक दिसते आणि विविध खाद्यपदार्थांमध्ये वापरली जाते.
शीतगृह आणि वाहतूक सुविधा: शीतगृह साठवणुकीमुळे मिरचीचे फळ दीर्घकाळ टिकते आणि वाहतुकीदरम्यान त्याची गुणवत्ता अबाधित राहते. निर्यात धोरणांत सुधारणा केल्यास शेतकऱ्यांना परकीय चलन मिळण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारते.

संदर्भ सूची

महाराष्ट्र कृषी विभाग – ढोबळी मिरची लागवड मार्गदर्शन
https://www.krishi.maharashtra.gov.in/Site/Home/CategoryContent.aspx?ID=b1087085-7c61-48f6-ad40-2abb6cb16bd8
भारतीय कृषी संशोधन परिषद (ICAR) – ढोबळी मिरचीचे वाण आणि उत्पादन तंत्रज्ञान
https://icar.gov.in/
कृषि विज्ञान केंद्र – ढोबळी मिरची लागवड, खत व्यवस्थापन आणि पाणी नियोजन
https://kvk.icar.gov.in/