बीटरूट, ज्याला ‘चुकंदर’ असेही म्हणतात, हे जगभरात लोकप्रिय असलेले एक कंदमुळ प्रकार आहे. याचे शास्त्रीय नाव Beta vulgaris असून, याचा उगम भूमध्यसागरीय प्रदेशात झाल्याचे मानले जाते. बीटरूटची गोडसर चव, रंगीबेरंगी कंद, आणि त्यातील पोषणमूल्य यामुळे ते अन्न, औषधी आणि प्रक्रियायुक्त पदार्थ तयार करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते.
भारतामध्ये बीटरूट लागवड प्रामुख्याने थंड हवामान असलेल्या भागांमध्ये केली जाते. महाराष्ट्र, हरियाणा, पंजाब, कर्नाटक, आणि उत्तर भारतातील काही भागांत बीटरूट उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. बीटरूट हे कमी कालावधीचे, परंतु उच्च उत्पादन देणारे पीक आहे, ज्यामुळे लहान शेतकऱ्यांसाठीही ते फायदेशीर ठरते.
बीटरूटची मागणी केवळ भारतातच नाही, तर आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही सतत वाढत आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला आर्थिक नफा मिळू शकतो. याशिवाय, सेंद्रिय पद्धतीने पिकवलेल्या बीटरूटचे उत्पादन निर्यातीसाठी अधिक फायदेशीर ठरत आहे.
हवामान आणि जमीन
हवामान
बीटरूट लागवडीसाठी समशीतोष्ण हवामान उपयुक्त मानले जाते. १५°C ते २५°C या तापमानात बीटरूट चांगल्या प्रकारे विकसित होते. अतिउष्ण किंवा अति थंड हवामान कंद निर्मितीवर प्रतिकूल परिणाम करू शकते. बीटरूट पिकासाठी भरपूर सूर्यप्रकाश आवश्यक आहे, परंतु कधी-कधी हलकासा गारवा पीक वाढीस उपयुक्त ठरतो.
जमीन
बीटरूट लागवडीत उत्तम निचऱ्याची जमीन अत्यंत महत्त्वाची आहे. गाळयुक्त चिकणमाती अथवा काळी माती बीटरूटसाठी सर्वोत्तम मानली जाते. जमिनीचा pH ६.० ते ७.५ दरम्यान असावा, ज्यामुळे कंदांची वाढ आणि पोषणमूल्ये योग्य प्रकारे राखली जातात. दगडमुक्त व पोषकद्रव्यांनी समृद्ध जमीन बीटरूटच्या कंदांची गुणवत्ता सुधारते. बीटरूट लागवडीसाठी जमिनीची खोल नांगरणी करून तिला भुसभुशीत करणे गरजेचे आहे. मातीचा निचरा सुधारण्यासाठी सेंद्रिय खतांचा योग्य प्रमाणात वापर करावा.
बियाणे आणि जाती
बीटरूटच्या प्रमुख जाती
बीटरूटच्या विविध जाती उत्पादनासाठी वापरल्या जातात. या जाती त्याच्या रंग, आकार, आणि गोडसरपणावरून निवडल्या जातात. भारतात प्रामुख्याने लागवड होणाऱ्या काही जाती पुढीलप्रमाणे आहेत:
- डिट्रॉइट डार्क रेड: गडद लाल रंगाचे गोडसर कंद उत्पादनासाठी प्रसिद्ध.
- क्रिमसन ग्लोब: मध्यम आकाराचे व गोलसर कंद असणारी उच्च उत्पादकता देणारी जात.
- सोलो मोनोगरम: प्रक्रिया उद्योगासाठी उपयुक्त, गोडसर चव आणि चांगले साठवणूक आयुष्य.
आयात केलेल्या जातींमध्ये डच बीटरूट आणि अमेरिकन वाणांचा समावेश आहे, ज्यांचा वापर विशेषतः निर्यातक्षम उत्पादनासाठी होतो.
सुधारित बियाण्यांचे महत्त्व
सुधारित बियाणे लागवड केल्यास पीक उत्पादन क्षमता वाढते आणि किडी-रोगांपासून संरक्षण मिळते. चांगल्या वाणांची निवड केल्याने अधिक गुणवत्तापूर्ण कंद आणि चांगला नफा मिळू शकतो.
लागवडीसाठी तयारी
जमिनीची पूर्वतयारी
बीटरूट लागवडीसाठी जमिनीची योग्य पूर्वतयारी करणे महत्त्वाचे आहे. जमिनीची दोन ते तीन वेळा खोल नांगरणी करून ती भुसभुशीत करावी. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी विष्ठापासून तयार केलेले सेंद्रिय खते अथवा कंपोस्ट खत मिसळून जमिनीत टाकावे, जेणेकरून जमिनीची सुपीकता वाढेल.
पेरणीची पद्धत
बीटरूट पेरणीसाठी योग्य अंतर आणि पद्धतींचा अवलंब करणे महत्त्वाचे आहे:
- बियाण्याचे प्रमाण: एक हेक्टरसाठी साधारणतः ४ ते ५ किलो बियाणे लागतात.
- पेरणीची खोली: बीज साधारणतः १.५ सेमी खोलीवर पेरले जाते.
- रोपांची अंतरं: ओळीतील अंतर ३० सेमी आणि रोपांतील अंतर ८ ते १० सेमी ठेवावे, जेणेकरून कंदांची योग्य वाढ होईल.
पाणी व्यवस्थापन
बीटरूट पिकासाठी नियमित व संतुलित पाणी देणे गरजेचे आहे.
- लागवडीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात अधिक पाणी लागते.
- ठिबक सिंचन तंत्राचा वापर केल्यास पाणीपुरवठा योग्य प्रकारे होतो आणि पिकाची वाढ सुधारते.
- पीक काढणीपूर्वी १० ते १५ दिवस पाणी देणे थांबवावे, ज्यामुळे कंद अधिक गोडसर होतात.
पीक व्यवस्थापन
खत व्यवस्थापन
बीटरूटच्या उत्पादनासाठी संतुलित खत व्यवस्थापन फार महत्त्वाचे आहे. माती परीक्षणाच्या आधारे खतांचे प्रमाण ठरवले पाहिजे.
- सेंद्रिय खते: शेणखत, कंपोस्ट, आणि हिरवळीचे खत जमिनीची सुपीकता वाढवतात.
- रासायनिक खते:
- नत्र (N): ४०-६० किलो प्रति हेक्टर
- स्फुरद (P): २०-२५ किलो प्रति हेक्टर
- पालाश (K): ३०-४० किलो प्रति हेक्टर
- नत्र खते दोन टप्प्यांत देणे चांगले – पेरणीवेळी आणि पेरणीनंतर ३० दिवसांनी.
कीड व रोग व्यवस्थापन
बीटरूट पिकाला किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून योग्य काळजी घेणे गरजेचे आहे.
- प्रमुख किडी:
- पाने कुरतडणारी अळी: जैविक उपायांमध्ये निंबोळी अर्काचा फवारा उपयोगी ठरतो.
- मुळकुज: मुळांवर बुरशी येणे हे जास्तीच्या ओलाव्यामुळे होते. योग्य निचरा होणाऱ्या जमिनीत लागवड करणे यावर उपाय ठरतो.
- प्रमुख रोग:
- डाऊनी मिल्ड्यू: पानांवर पांढऱ्या रंगाचा बुरशीसारखा थर दिसतो. उपाय म्हणून तांबरीयुक्त बुरशीनाशकांचा वापर करावा.
- ब्लॅक रूट रॉट: जमिनीतील बुरशीमुळे होतो. लागवडीपूर्वी बीजप्रक्रिया करून याला टाळता येते.
आंतरमशागत
- नियमित तण काढणे आवश्यक आहे, जेणेकरून तणांशी स्पर्धा टाळता येईल.
- पिकाच्या मुळांवर माती चढवणे (मुलिंग) हे मुळे उघडी पडू नये म्हणून फायदेशीर ठरते.
फुले आणि कंद निर्मिती
कंद निर्मितीतील टप्पे
बीटरूट पीक प्रामुख्याने कंद तयार करण्यासाठी घेतले जाते. कंदांची चांगली वाढ होण्यासाठी लागवडीनंतर साधारणतः ५०-७० दिवस महत्त्वाचे ठरतात.
- योग्य वाढीसाठी उपाय:
- पोषकद्रव्यांचा संतुलित पुरवठा करावा.
- नत्रयुक्त खतांचे प्रमाण योग्य राखावे; जास्त नत्रामुळे कंद लहान राहू शकतात.
चांगल्या गुणवत्तेच्या कंदांसाठी काळजी
- वेळेवर पाणीपुरवठा आणि निचऱ्याची व्यवस्था महत्त्वाची आहे.
- मातीतील स्फुरद व पालाशचे प्रमाण चांगले असल्यास कंदांचा आकार सुधारतो.
- कंद गोडसर आणि गुळगुळीत होण्यासाठी पिकाची योग्य निगा राखावी.
उत्पादन आणि काढणी
योग्य काढणीसाठी संकेत
बीटरूटच्या काढणीसाठी योग्य वेळ निवडणे महत्त्वाचे आहे, कारण यामुळे कंदाची गुणवत्ता आणि पोषणमूल्य राखता येते.
- बीटरूट पीक साधारणतः ७५-९० दिवसांमध्ये काढणीसाठी तयार होते.
- कंद पूर्णपणे गुळगुळीत आणि मध्यम आकाराचे असावेत.
- पाने पिवळी पडू लागणे हे काढणीसाठी एक महत्त्वाचा संकेत आहे.
काढणीची पद्धत
- काढणीसाठी हाताने किंवा लहान यंत्रांचा वापर केला जातो.
- काढणीनंतर माती साफ करून कंदांना योग्यरित्या धुऊन व सुकवले जाते.
- बाजारात विक्रीसाठी कंद गटवाटणी (ग्रेडिंग) केली जाते. गटवाटणीमध्ये मोठे, मध्यम आणि लहान कंद वेगळे केले जातात.
उत्पादनाचा सरासरी दर आणि नफा
- बीटरूट उत्पादनाचे सरासरी दर २०-२५ टन प्रति हेक्टर असते.
- योग्य व्यवस्थापन केल्यास उत्पादन खर्च कमी होऊन नफा अधिक मिळतो.
साठवणूक आणि विपणन
साठवणूक पद्धती
बीटरूटला दीर्घकाळ टिकवण्यासाठी योग्य साठवणूक पद्धती महत्त्वाच्या आहेत.
- साठवणूक करताना थंड वातावरणात ०°C ते ५°C तापमान आणि ९०-९५% आर्द्रता राखणे आवश्यक आहे.
- खराब होणारे कंद वेगळे करावेत, कारण त्याचा परिणाम इतर कंदांवर होऊ शकतो.
- प्रक्रिया उद्योगांसाठी साठवणूक करताना कंद पूर्वतयारी करूनच पाठवावेत.
विपणन
- स्थानिक बाजारपेठांमध्ये बीटरूटचा वापर प्रामुख्याने कच्च्या भाजीसाठी होतो.
- राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांसाठी प्रक्रियायुक्त उत्पादन जसे की बीटरूट ज्यूस, पावडर, आणि लोणच्याचा वापर केला जातो.
- शेतकरी उत्पादक गट (FPOs) आणि थेट बाजार विक्रीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळू शकतो.
पोषण मूल्य आणि औषधी गुणधर्म
पोषण मूल्य
बीटरूट पोषणमूल्यांनी समृद्ध असून, त्यामध्ये अनेक जीवनसत्त्वे, खनिजे, आणि अँटीऑक्सिडंट्स असतात.
- मुख्य पोषक घटक:
- कार्बोहायड्रेट्स: ऊर्जा पुरवतात.
- फायबर: पचनसंस्थेसाठी उपयुक्त.
- प्रथिने: शरीरातील पेशींना आवश्यक.
- जीवनसत्त्वे आणि खनिजे:
- जीवनसत्त्व A, C, आणि K
- फोलेट: रक्तातील हिमोग्लोबिन वाढवते.
- लोह, मॅग्नेशियम, आणि पोटॅशियम: हृदयासाठी फायदेशीर.
- बीटरूटमधील नायट्रेट रक्तदाब नियंत्रित करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
औषधी गुणधर्म
बीटरूटचा आरोग्यासाठी अनेक प्रकारे फायदा होतो.
- रक्ताभिसरण सुधारण्यासाठी बीटरूट उपयोगी ठरते.
- रक्तातील साखरेची पातळी कमी करण्यास मदत करते.
- कर्करोगविरोधी गुणधर्मांमुळे बीटरूट विविध औषधांमध्ये वापरले जाते.
- त्वचेसाठी लाभदायक, तसेच रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते.
बीटरूट लागवडीचा खर्च व नफा
बीटरूट लागवड ही तुलनेने कमी खर्चिक असून जास्त नफा देणारी शेती आहे.
- खर्च:
- बीज, खते, सिंचन, आणि मजुरी यांचा एकत्रित खर्च ₹५०,००० ते ₹७०,००० प्रति हेक्टर असतो.
- उत्पन्न:
- प्रति हेक्टर उत्पादनातून सरासरी ₹१,५०,००० ते ₹२,००,००० नफा मिळतो.
- बीटरूटची निर्यात केल्यास अतिरिक्त नफा होऊ शकतो.
संदर्भ
- बीटरूट लागवड
- Agrowon – बीटरूट उत्पादन तंत्रज्ञान
- Wikipedia contributors. (2024, November 6). Beta vulgaris. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 21:32, November 22, 2024, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Beta_vulgaris&oldid=1255703932