प्लासीची लढाई ही भारतीय उपखंडाच्या इतिहासातील एक निर्णायक आणि अत्यंत महत्त्वाची घटना मानली जाते. २३ जून १७५७ रोजी बंगालमधील प्लासी या ठिकाणी इंग्लंडची ईस्ट इंडिया कंपनी आणि बंगालचा नवाब सिराज-उद-दौला यांच्यात ही लढाई झाली. या लढाईने भारतात ब्रिटिश सत्तेच्या स्थापनेचा पाया घातला, ज्यामुळे पुढील दीडशे वर्षांपेक्षा अधिक काळ भारत इंग्रजांच्या अधिपत्याखाली गेला.
प्लासीची लढाई केवळ एक सैनिकी संघर्ष नव्हता, तर ती राजकारण, फसवणूक, विश्वासघात आणि व्यूहनीती यांच्या अनेक स्तरांवर आधारित होती. नवाबाच्या दरबारातील काही विश्वासघातकी सरदारांनी इंग्रजांशी हातमिळवणी केल्यामुळे ही लढाई इंग्रजांच्या विजयाने संपली. या विजयामुळे ईस्ट इंडिया कंपनीला भारतात केवळ व्यापार करण्यापेक्षा अधिक राजकीय सत्ता मिळू लागली.
या लढाईचा इतिहास अभ्यासताना भारतीय समाज, प्रशासन, आणि स्वातंत्र्यलढ्याचा उदय हे सर्व घटक समजून घेणे शक्य होते. त्यामुळेच प्लासीची लढाई केवळ एका प्रदेशापुरती मर्यादित राहिली नाही, तर संपूर्ण भारतीय उपखंडाच्या भवितव्यावर तिचा दीर्घकालीन परिणाम झाला.
पार्श्वभूमी
बंगालमधील राजकीय परिस्थिती
१७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि १८व्या शतकाच्या सुरुवातीस बंगाल हे भारतातील एक समृद्ध, वाणिज्यिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आणि राजकीयदृष्ट्या शक्तिशाली प्रांत मानले जात होते. मुघल साम्राज्याचे प्रभाव कमी होत असतानाच, बंगालमध्ये नवाबांची स्वतंत्र सत्ता प्रस्थापित होत होती. या नवाबांना मुघल सम्राटांची नाममात्र मान्यता असली, तरी प्रत्यक्ष कारभार त्यांच्याच ताब्यात होता.
मूर्शिद कुली खान, अलीवर्दी खान यांसारख्या नवाबांनी बंगालची आर्थिक, प्रशासकीय व्यवस्था मजबूत ठेवली होती. पण त्यांच्या मृत्यूनंतर आलेल्या नवाब सिराज-उद-दौलाचा कारभार अनेक आव्हानांनी भरलेला होता.
ईस्ट इंडिया कंपनीचे भारतातील विस्तार धोरण
ईस्ट इंडिया कंपनीने १६०० साली व्यापारासाठी भारतात प्रवेश केला होता. सुरुवातीला त्यांनी केवळ व्यापारी ठिकाणे व वखारी स्थापन केल्या, पण हळूहळू त्यांनी आपली सत्ता व प्रभाव वाढवण्यासाठी राजकीय हस्तक्षेप करायला सुरुवात केली. विशेषतः बंगालप्रमाणे समृद्ध प्रांतात, कंपनीला आपल्या आर्थिक हितसंबंधांसाठी राजकीय संधी दिसू लागल्या.
कंपनीने भारतातील विविध नवाब, राजे आणि सरदारांशी राजनैतिक संबंध प्रस्थापित करून, काहींची साथ तर काहींचा विरोध घेतला. त्यांनी स्थानिक राजकारणात हस्तक्षेप करून फूट पाडण्याचे धोरण राबवले. प्लासीच्या लढाईपूर्वी, बंगालमधील राजकारणातही त्यांनी अशाच प्रकारे हस्तक्षेप केला होता.
नवाब सिराज-उद-दौलाचा कारभार आणि धोरणे
सिराज-उद-दौला हा अलीवर्दी खानचा नातू होता आणि वयाने तरुण असतानाच त्याने नवाबपद स्वीकारले. त्याच्या कारभाराची सुरुवातच वादग्रस्त ठरली. काही सरदार त्याच्यावर नाराज होते, विशेषतः मीर जाफर, राजबल्लभ आणि जगत सेठ यांसारखे प्रभावशाली व्यक्ती. याच नाराजीचा फायदा इंग्रजांनी घेतला.
सिराजने ईस्ट इंडिया कंपनीकडून अधिक कर व नियंत्रणाची मागणी केली, तसेच त्यांच्या स्वैर व्यापार व संरक्षण व्यवस्थेला आव्हान दिले. त्यामुळे नवाब व कंपनी यांच्यातील संबंध तणावपूर्ण झाले.
रॉबर्ट क्लाइव्ह आणि इंग्रजांची भूमिका
रॉबर्ट क्लाइव्ह हा ईस्ट इंडिया कंपनीचा अधिकारी होता आणि त्याचा अनुभव भारतातील राजकारण, युद्धनीती व कूटनीतीत प्रवीण होता. त्यानेच प्लासीच्या लढाईपूर्वी सिराजविरुद्ध कट रचून मीर जाफर आणि इतर असंतुष्ट सरदारांना आपल्या बाजूला वळवले.
क्लाइव्हने सैनिकी तयारीसोबतच राजकीय डावपेच खेळले. त्याच्या रणनीतीमुळे ईस्ट इंडिया कंपनीने अत्यंत कमी सैनिकी ताकदीनेही मोठा विजय मिळवला.
लढाईपूर्व घटनाक्रम
कंपनी व नवाबमधील तणावाचे कारण
१७५० च्या दशकात इंग्रजांची ईस्ट इंडिया कंपनी बंगालमध्ये मोठ्या प्रमाणावर व्यापार करत होती. परंतु त्यांनी स्थानिक नियम, करप्रणाली आणि नवाबाच्या अधिकाऱ्यांच्या अधिकारांचे उल्लंघन करायला सुरुवात केली. त्यांनी आपल्या व्यापारी वस्तू ‘दस्तक’ नावाच्या विशेष परवान्यांच्या आधारे करमुक्तपणे विकायची सवय लावली होती. ही परवानगी मुघल सम्राटांनी केवळ कंपनीच्या अधिकृत व्यापारासाठी दिली होती, पण कंपनीच्या अधिकाऱ्यांनी तिचा गैरवापर करून खासगी व्यापारही सुरू केला.
यामुळे नवाब सिराज-उद-दौलाचा कोष वाढला. त्याला वाटू लागले की कंपनीने त्याच्या अधिकाराला आव्हान दिले आहे. याव्यतिरिक्त, इंग्रजांनी त्यांच्या वखारींच्या भोवती तटबंदी करणे, बंदुका व दारुगोळा साठवणे यासारख्या सैनिकी हालचालीही सुरू केल्या होत्या. त्यामुळे नवाबाला त्यांच्या हेतूंवर संशय वाटू लागला.
कासिमबाजार कारखान्याचा मुद्दा
१७५६ साली नवाब सिराजने एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला – ईस्ट इंडिया कंपनीचा कासिमबाजारमधील कारखाना बंद करून ताब्यात घेणे. कंपनीच्या अधिकाऱ्यांनी नवाबाच्या विरोधात कट रचल्याची माहिती त्याला मिळाली होती. या कारणास्तव त्याने कडक पावले उचलली.
कासिमबाजारचा कारखाना नवाबाच्या सैन्याने वेढून घेतला आणि तिथे असलेले इंग्रज अधिकारी, सैनिक आणि व्यापारी यांना अटक केली. या घटनेने इंग्रजांना जबर धक्का बसला.
कलकत्ता ताब्यात घेणे
नवाबाने पुढील पावले उचलताच कलकत्तावरही हल्ला चढवला. इंग्रजांनी या शहरात मोठ्या प्रमाणावर सैनिकी तयारी केली होती, परंतु नवाबाची सैन्य ताकद अधिक होती. २० जून १७५६ रोजी कलकत्ता नवाबाच्या सैन्याच्या ताब्यात गेले.
या वेळी “ब्लॅक होल ऑफ कलकत्ता” ही दुःखद घटना घडली. इंग्रज अधिकारी होलवेलच्या म्हणण्यानुसार, नवाबाच्या सैनिकांनी १४६ इंग्रजांना एका छोट्या अंधाऱ्या कोठडीत बंद केले आणि त्यापैकी फक्त २३ जण जिवंत राहिले. तथापि, इतिहासकारांमध्ये या घटनेच्या सत्यतेबाबत मतभेद आहेत.
सिराज-उद-दौलाचा इंग्रजांवर विश्वास
या संपूर्ण प्रकरणात एक महत्त्वाचा पैलू असा होता की, नवाब सिराज-उद-दौलाने इंग्रजांवर काही प्रमाणात अजूनही विश्वास ठेवला होता. त्याने काही अटींवर त्यांच्याशी शांतता करण्याचाही प्रयत्न केला. मात्र, इंग्रजांनी या संधीचा फायदा घेत, शांततेच्या आडून नवाबाच्या दरबारातील असंतुष्ट सरदारांशी गुप्तपणे संपर्क केला.
रॉबर्ट क्लाइव्हने मीर जाफर, जगत सेठ, ओमीचंद यांच्याशी करार करून नवाबविरोधात कट रचला. नवाबाला हे समजण्यास विलंब झाला आणि तो इंग्रजांच्या खऱ्या हेतूंकडे दुर्लक्ष करीत राहिला.
प्लासीची लढाई
लढाईचे ठिकाण व दिनांक
२३ जून १७५७ रोजी बंगालमधील प्लासी (Plassey) या गावी ही ऐतिहासिक लढाई झाली. प्लासी हे गाव भागीरथी नदीच्या किनाऱ्यावर, मुरशिदाबादच्या जवळ स्थित आहे. ईस्ट इंडिया कंपनीची नेतृत्व रॉबर्ट क्लाइव्हकडे होती, तर नवाब सिराज-उद-दौलाचं नेतृत्व स्वतः नवाब करत होता.
लढाईतील सहभागी सेना आणि त्यांची ताकद
या लढाईत दोन्ही बाजूंकडील सेनेमध्ये मोठा फरक होता. सिराजच्या सैन्यात सुमारे ५०,००० पेक्षा अधिक सैनिक होते, त्यात घोडदळ, पायदळ, हत्ती आणि तोफखाना यांचा समावेश होता. रॉबर्ट क्लाइव्हकडे मात्र फक्त सुमारे ३,००० सैनिक होते, त्यात सुमारे २,१०० भारतीय सेपॉय आणि ९०० युरोपियन सैनिकांचा समावेश होता.
शुद्ध सैनिकी ताकद पाहता, नवाबचं पारडं खूप जड होतं, पण प्रत्यक्ष लढाईत वेगळीच कहाणी घडली.
रॉबर्ट क्लाइव्हचे रणनीती
क्लाइव्हला माहीत होतं की सैनिकी ताकदीने नवाबला हरवणं कठीण आहे. म्हणून त्याने कूटनीतीचा वापर केला. त्याने आधीच मीर जाफर आणि इतर सरदारांना आपल्याकडे वळवून ठेवले होते. त्यामुळे नवाबाच्या सैन्यात गुप्त फूट होती.
पावसामुळे नवाबाच्या तोफा ओल्या होऊन निष्क्रिय झाल्या, तर इंग्रजांनी आपल्या दारुगोळ्याचं संरक्षण चांगल्याप्रकारे केलं होतं. हीसुद्धा एक निर्णायक बाब ठरली.
मीर जाफरची गुप्त संमती
मीर जाफर हा सिराजच्या सैन्यातील एक महत्त्वाचा सरदार होता. त्यानेच नवाबाच्या सैन्याच्या मागील बाजूस नेतृत्व करत लढायला हवे होते. परंतु क्लाइव्हशी झालेल्या गुप्त करारामुळे मीर जाफरने लढाईदरम्यान निष्क्रीय राहाण्याचा निर्णय घेतला. ही विश्वासघातकी भूमिका ही लढाईतील निर्णायक वळण ठरली.
लढाईतील प्रमुख घटना
२३ जूनच्या सकाळी लढाई सुरू झाली. नवाबाच्या सैन्याने सुरुवातीला आक्रमण केले. पण मीर जाफर आणि इतर गद्दार सरदार लढाईत निष्क्रिय राहिले. पावसामुळे नवाबाच्या तोफा निष्प्रभ झाल्या आणि इंग्रजांनी प्रतिआक्रमण करून निर्णायक वर्चस्व मिळवलं.
लढाईचा कालावधी जरी फारसा लांबलेला नव्हता, तरी तिचे परिणाम खूप मोठे आणि दूरगामी होते. लढाई संपल्यावर सिराज-उद-दौला युद्धभूमीतून पळाला, पण काही दिवसांनी त्याला पकडून ठार मारण्यात आलं.
लढाईतील निर्णायक वळणे
नवाबच्या सेनेतील फूट
प्लासीच्या लढाईत प्रत्यक्ष युद्धक्षेत्रावर नवाब सिराज-उद-दौलाचा सैनिकी फौजफाटा मोठा असला तरी, त्यातील एकजूट आणि निष्ठा फारशी नव्हती. नवाबाच्या सैन्यातील अनेक वरिष्ठ सरदार आणि सेनाधिकारी आधीच इंग्रजांशी गुप्त करार करून ठेवले होते. मीर जाफर, राय दुर्लभ, यार लुतुफ खान यांसारखे सेनापती बाहेरून नवाबाच्या बाजूचे वाटत असले तरी प्रत्यक्ष युद्धात त्यांनी इंग्रजांच्या विरोधात काहीच हालचाली केल्या नाहीत.
ही सैन्यातील फूट नवाबसाठी अत्यंत धोकादायक ठरली. नवाबाला जेव्हा हे लक्षात आलं तेव्हा खूप उशीर झाला होता. त्याच्या बाजूने केवळ त्याचे काही विश्‍वासू सैनिक व अफसरच लढत होते, तर उरलेले फक्त तटस्थ भूमिका घेत होते. त्यामुळे युद्धभूमीवर नवाब एकाकी झाला.
मीर जाफरचा विश्वासघात
मीर जाफर हा सिराज-उद-दौलाचा एक प्रमुख सरदार आणि सैन्याचा माजी कमांडर होता. त्याने रॉबर्ट क्लाइव्हशी आधीच गुप्त करार करून सिराजला गद्दीवरून खाली करण्याचे मान्य केले होते. क्लाइव्हने मीर जाफरला पुढचा नवाब बनवण्याचे वचन दिले होते, याच लालसेपोटी मीर जाफरने नवाबाशी द्रोह केला.
प्लासीच्या लढाईच्या दिवशी मीर जाफरने आपल्या संपूर्ण सैन्याला निष्क्रीय ठेवले. इंग्रजांना ही खात्री होती की मीर जाफर आपल्यावर हल्ला करणार नाही. या विश्वासघातामुळे नवाबच्या सेनेचे मनोधैर्य खच्चीसे झाले आणि इंग्रजांना सहज विजय मिळाला.
इंग्रजांची निर्णायक विजय
प्लासीच्या युद्धात इंग्रजांची सेना संख्येने खूपच कमी होती. पण त्यांनी वापरलेली रणनीती, कूटनीती, आणि नवाबाच्या सेनेतील गद्दारी यामुळे लढाई इंग्रजांच्या बाजूने झुकली. इंग्रजांनी तोफांचा प्रभावी वापर केला, तर नवाबाच्या तोफा पावसामुळे निष्प्रभ झाल्या. शिवाय, इंग्रजांच्या सेपॉय सैन्यानेही शिस्तबद्ध आणि एकजूट पद्धतीने लढा दिला.
या सर्व बाबींच्या साहाय्याने इंग्रजांनी प्लासीची लढाई जिंकली. या विजयामुळे भारतात ब्रिटिश साम्राज्याच्या स्थापनेस सुरुवात झाली, ज्याचा परिणाम पुढील अनेक दशके भारतीय राजकारणावर आणि समाजावर दिसून आला.
लढाईनंतरचा परिणाम
मीर जाफरला नवाब म्हणून नेमणे
प्लासीच्या विजयानंतर ईस्ट इंडिया कंपनीने आपला करार पूर्ण करत मीर जाफरला बंगालचा नवाब म्हणून घोषित केले. तथापि, मीर जाफर ही केवळ एक बाह्य नवाबगिरी होती. प्रत्यक्ष सत्ता आणि नियंत्रण ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हाती होते. मीर जाफर इंग्रजांच्या इच्छेनुसार निर्णय घेत असे, त्यामुळे तो ‘कंपनीचा बाहुला’ म्हणून ओळखला जाऊ लागला.
मीर जाफरने इंग्रजांना युद्धाच्या मोबदल्यात मोठी खंडणी दिली – सोनं, रुपं, मौल्यवान वस्तू आणि जमीन. यामुळे इंग्रजांचे खजिने भरले आणि त्यांना भारतात आपली पकड मजबूत करण्याची आर्थिक ताकद मिळाली.
इंग्रजांचा बंगालवरील नियंत्रण
प्लासीच्या लढाईनंतर बंगालवर इंग्रजांचे प्रत्यक्ष नियंत्रण सुरू झाले. जरी नवाबाची गादी अबाधित ठेवली गेली, तरी सर्व निर्णय, महसूल व व्यापार नियंत्रण कंपनीकडे गेले. पुढील काही वर्षांत मीर जाफरच्या अपयशामुळे त्याची जागा कंपनीने त्याच्या जावयाला – मीर कासिमला नवाब बनवून घेतली.
हळूहळू कंपनीने बंगालमध्ये करसंकलन, प्रशासकीय हक्क आणि लष्करी नियंत्रणही आपल्या हातात घेतले. त्यामुळे बंगालमध्ये स्वराज्याची संकल्पना लोप पावली आणि विदेशी सत्तेचे युग सुरू झाले.
आर्थिक शोषणाची सुरुवात
ईस्ट इंडिया कंपनीच्या या विजयानंतर बंगालमधील शेतकरी, कारागीर, व्यापारी यांच्या जीवनावर मोठा परिणाम झाला. इंग्रजांनी भरमसाठ कर लादले, स्थानिक उद्योगांवर बंदी घातली आणि भारतातून कच्चा माल स्वस्तात गोळा करून इंग्लंडला पाठवला.
बंगालच्या समृद्धीला सुरुंग लागला. काहीच वर्षांत बंगालमध्ये दारिद्र्य, भूकबळी आणि सामाजिक अस्थिरता वाढू लागली. १७७० साली आलेला भयानक दुष्काळ – ज्यात लाखो लोक मृत्युमुखी पडले – हा या शोषणाचे गंभीर उदाहरण मानला जातो.
भारतीय राजकीय पटलावर इंग्रज सत्तेचा प्रारंभ
प्लासीच्या लढाईने इंग्रजांची राजकीय व लष्करी ताकद भारतात अधिक बळकट झाली. त्यांनी पुढील काळात मीर जाफर, मीर कासिम यांच्यातील संघर्षाचा फायदा घेतला आणि १७६४ मध्ये बक्सरची लढाई जिंकून संपूर्ण बंगाल, बिहार आणि ओरिसा या प्रांतांवर नियंत्रण मिळवले.
प्लासीची लढाई म्हणजे ईस्ट इंडिया कंपनीसाठी भारताच्या सत्तेच्या दारात प्रवेश करण्याची पहिली पायरी होती. पुढे संपूर्ण भारतवर्ष इंग्रजांच्या नियंत्रणात गेला आणि भारताचा राजकीय इतिहास नव्याने लिहिला गेला.
ऐतिहासिक महत्त्व
प्लासीच्या लढाईचे भारताच्या इतिहासातील स्थान
प्लासीची लढाई ही केवळ एक युद्ध न राहता, ती भारताच्या राजकीय व सामाजिक इतिहासाला वळण देणारी घटना ठरली. या लढाईमुळे भारतात एक नवीन राजकीय शक्ती उदयास आली – ईस्ट इंडिया कंपनी. ही कंपनी सुरुवातीला फक्त व्यापारासाठी भारतात आली होती, पण प्लासीच्या विजयामुळे तिला राजकीय हस्तक्षेप आणि नियंत्रण यासाठी आधारभूत जमीन मिळाली.
या लढाईनंतर भारतात पारंपरिक राजेशाही सत्तेचा ऱ्हास होऊ लागला आणि परकीय सत्ता हळूहळू सर्वत्र वाढू लागली. त्यामुळे भारताच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्याचे मूळ या लढाईतच दिसून येते.
ब्रिटीश सत्तेचा पाया
प्लासीच्या विजयामुळे इंग्रजांना बंगालसारख्या समृद्ध प्रांतावर नियंत्रण मिळाले. हा प्रांत केवळ आर्थिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा नव्हता, तर त्याचा राजकीय प्रभावही खूप होता. बंगालवर नियंत्रण मिळाल्याने ईस्ट इंडिया कंपनीला भारतातील इतर भागांमध्येही आपला प्रभाव टाकणे शक्य झाले.
पुढे कंपनीने बक्सरची लढाई जिंकून ‘दिवाणी हक्क’ (करसंकलनाचा अधिकार) मिळवला. हा घटनाक्रम म्हणजे ब्रिटिश सत्तेच्या स्थापनेच्या दृष्टीने एक महत्त्वाचा टप्पा होता. प्लासीची लढाई ही या संपूर्ण प्रक्रियेतील पहिली आणि निर्णायक पायरी ठरली.
स्वातंत्र्यलढ्याचा बीज
जरी प्लासीची लढाई इंग्रजांच्या विजयाने संपली असली, तरी या घटनेने भारतीय जनतेमध्ये एक नवाच विचार रुजवायला सुरुवात झाली – परकीय सत्ता म्हणजे शोषण, आणि स्वातंत्र्य हाच खरी सामाजिक न्यायाची पूर्तता करणारा मार्ग. पुढील शतकात, या सत्तेच्या विरोधात अनेक स्वातंत्र्य चळवळी उदयास आल्या, ज्या शेवटी १९४७ साली भारताच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीमध्ये परिवर्तित झाल्या.
प्लासीची लढाई ही भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या दृष्टिकोनातून ‘पहिली शिकवण’ ठरली. देशभक्तांनी, क्रांतिकारकांनी आणि इतिहासकारांनी याचे सातत्याने स्मरण केले आहे.
टीका आणि मतमतांतर
काही इतिहासकारांचे मते – ही लढाई नव्हे तर कारस्थान होते
काही इतिहासकारांच्या मते, प्लासीला झालेली लढाई ही खरी लढाई नव्हतीच. कारण सैनिकी संघर्ष खूप मर्यादित होता आणि मुख्यतः धोका, फसवणूक आणि विश्वासघात यांच्या जोरावर हा निकाल लागला. मीर जाफर व इतर सरदारांनी नवाबाचा पाठिंबा काढून घेतल्यामुळेच इंग्रजांना विजय मिळवता आला.
त्यामुळे या संपूर्ण घटनेला काही इतिहासकार “Battle of Betrayal” (विश्वासघाताची लढाई) असे संबोधतात. हे मत असे सांगते की, सैनिकी ताकद नवाबाकडे जास्त होती, पण इंग्रजांनी गुप्त डावपेच आणि राजकीय फूट या माध्यमातून विजय मिळवला.
सिराज-उद-दौलाच्या भूमिकेचे मूल्यांकन
सिराज-उद-दौला तरुण, अनुभवानवाना आणि थोडासा उग्र स्वभावाचा नवाब होता. त्याचे अनेक सरदार त्याच्या कारभाराने नाराज होते. इतिहासकार असे म्हणतात की, जर सिराजने आपल्या दरबारातील गटबाजी, अंतर्गत नाराजी आणि इंग्रजांच्या कारस्थानांचे वेळेत भान ठेवले असते, तर ही लढाई वेगळ्या दिशेने जाऊ शकली असती.
तथापि, काही अभ्यासक त्याच्या राष्ट्रीय भावनेचं कौतुक करतात. त्याने ईस्ट इंडिया कंपनीला आव्हान दिलं, जे बाकी अनेक राजे करत नव्हते. त्यामुळे सिराजचा पराभव जरी झाला असला तरी, त्याचं ऐतिहासिक महत्त्व कायम राहील.
रॉबर्ट क्लाइव्हवर टीका
रॉबर्ट क्लाइव्हच्या भूमिकेवरही टीका झाली आहे. त्याने प्लासीच्या लढाईत मीर जाफर व इतरांना लाच देऊन विश्वासघात घडवून आणला. नंतर इंग्लंडमध्ये त्याच्यावर आर्थिक गैरव्यवहाराचे आरोप झाले. इंग्लिश संसदेत त्याच्या वागणुकीवर चर्चा झाली आणि अखेरीस आत्महत्येने त्याने जीवन संपवले.
त्यामुळे रॉबर्ट क्लाइव्हचा विजय ‘नैतिक विजय’ नव्हता, तर स्वार्थ, द्रोह आणि शोषणावर आधारित होता, हे मत अनेक इतिहासकार मांडतात.
सांस्कृतिक व शैक्षणिक प्रभाव
पाठ्यपुस्तकातील स्थान
प्लासीची लढाई ही भारतीय शालेय अभ्यासक्रमात वारंवार शिकवली जाणारी घटना आहे. महाराष्ट्रासह देशभरातील इयत्ता आठवी ते बारावीच्या इतिहास विषयामध्ये या लढाईचे महत्त्व अधोरेखित केले गेले आहे. शालेय पुस्तकांमध्ये ही लढाई भारतात ब्रिटीश सत्तेच्या स्थापनेचा प्रारंभ मानली जाते. विद्यार्थ्यांना भारताच्या गुलामगिरीच्या मुळांबाबत जाणवण्यासाठी प्लासीची लढाई अभ्यासण्याचे विशेष महत्त्व आहे.
इतिहासाचे आकलन करताना ही लढाई विद्यार्थ्यांच्या मनात एक प्रश्न उभा करते — भारतात ब्रिटीश सत्ता कशी स्थिरावली आणि आपलेच लोक त्यांच्या साथीदार का बनले? यामुळे केवळ ऐतिहासिक माहितीच नव्हे तर नैतिक व मूल्यात्मक चर्चाही घडतात.
साहित्य, चित्रपट व नाटकांमधील चित्रण
भारतीय साहित्य, ललितलेखन, चित्रपट व नाट्यसृष्टीत प्लासीच्या लढाईवर आधारित विविध कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. विशेषतः बंगालमध्ये या घटनेचे सांस्कृतिक स्मरण अधिक तीव्र आहे. बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय, रवींद्रनाथ टागोर यांच्यासारख्या लेखकांनी अप्रत्यक्षपणे या लढाईचा उल्लेख त्यांच्या लेखनात केला आहे.
तसेच, भारतीय दूरदर्शन मालिकांमध्ये, स्वातंत्र्यचळवळीशी संबंधित चित्रपटांमध्ये आणि ऐतिहासिक नाट्यप्रयोगांतही प्लासीच्या लढाईला पार्श्वभूमी म्हणून दाखवले गेले आहे. सिराज-उद-दौलाचा पराभव, मीर जाफरचा विश्वासघात, आणि रॉबर्ट क्लाइव्हची रणनीती या घटना आजही लोककथांमध्ये व अभिव्यक्तींमध्ये जिवंत आहेत.
काही नाटककारांनी प्लासीला “भारतीय आत्मघाताची सुरुवात” असेही संबोधले आहे, कारण या लढाईत भारताच्या अंतर्गत फूट व परकीय डावपेच यांचा विनाशकारी संगम घडून आला.
निष्कर्ष
प्लासीची लढाई ही भारतीय इतिहासातील एक अशी घटना आहे, जिच्या परीणामांची सावली शतकानुशतके जाणवत राहिली. या लढाईने भारतात केवळ एका नवाबाचा पराभव केला नाही, तर स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि एकात्मतेवर घाला घातला. या लढाईने इंग्रजांना केवळ बंगालमध्ये नव्हे तर संपूर्ण भारतात आपला पाय रोवण्याची संधी दिली.
ईस्ट इंडिया कंपनीने रचलेल्या फितुरी, कूटनीती व कारस्थानांमुळे मिळालेला हा विजय इंग्रजांच्या सत्तेच्या स्थापनेस कारणीभूत ठरला. यामुळेच भारतीय इतिहासात प्लासीला केवळ एक लढाई म्हणून पाहिले जात नाही, तर ती ब्रिटिश साम्राज्याच्या निर्मितीची नांदी मानली जाते.
या लढाईतून मिळणारी शिकवण आजच्या पिढीने समजून घेणे आवश्यक आहे – केवळ बाह्य शत्रू नव्हे, तर अंतर्गत गद्दारी, असंघटितपणा आणि एका समान हेतूसाठी एकत्र न येणं हे पराभवाचं खरं कारण ठरू शकतं.
प्लासीच्या लढाईचा इतिहास हे आपल्याला इतिहासाच्या आरशातून भविष्याकडे पाहण्याची संधी देतो – की आपल्या एकतेचा अभाव परकीय सत्तांना संधी देतो, आणि म्हणूनच राष्ट्रीय ऐक्य ही कोणत्याही स्वातंत्र्याची खरी पहिली पायरी आहे.
संदर्भ सूची
- विकिपीडिया. (n.d.). Battle of Plassey. Retrieved from:
https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Plassey - Battle of Plassey
https://www.nam.ac.uk/explore/battle-plassey - Plassey: The Battle that Changed the Course of Indian History https://www.newindianexpress.com/magazine/2020/Mar/08/plassey-the-battle-that-changed-the-course-of-indian-history-2112850.html
- Sreedharan, E. (2007). A Textbook of Historiography, 500 BC to AD 2000. Orient Longman.
- चंद्र, बिपिन. (१९९३). India’s Struggle for Independence. https://www.davcollegekanpur.ac.in/assets/ebooks/History/India%E2%80%99s%20Struggle%20for%20Independence%20Bipan%20chandra.pdf