बॅडमिंटन या खेळाचा उगम प्राचीन भारतात “पूनाचा” नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या खेळातून झाला असे मानले जाते. हा खेळ इंग्रजांनी भारतात असताना पाहिला आणि त्याने प्रेरित होऊन त्यांनी आपल्या देशात त्याचे रूपांतर केले. इंग्लंडमध्ये १८७० च्या सुमारास या खेळाला “बॅडमिंटन” हे नाव मिळाले, जे ग्लॉस्टरशायरमधील ड्यूक ऑफ ब्यूफोर्ट यांच्या बॅडमिंटन हाऊसवरून ठेवण्यात आले.
हा खेळ प्रथम फक्त श्रीमंत लोकांच्या दरबारात खेळला जायचा. पुढे तो सर्वसामान्य लोकांमध्ये लोकप्रिय झाला. यामध्ये वापरल्या जाणाऱ्या रॅकेट आणि शटलचा उपयोग त्या काळात छत्रीच्या हाडांपासून किंवा पक्ष्यांच्या पिसांपासून करण्यात येत असे.
भारतात बॅडमिंटन ब्रिटिश सैनिकांनी १९व्या शतकाच्या मध्यास सुरू केला. पुण्यातील लष्करी अधिकाऱ्यांमध्ये हा खेळ खूप लोकप्रिय होता. म्हणूनच, हा खेळ प्रथम “Poona Game” या नावाने ओळखला जाऊ लागला.
भारत सरकारने स्वातंत्र्यानंतर बॅडमिंटनच्या प्रचारासाठी बरेच प्रयत्न केले. १९३४ साली बॅडमिंटन असोसिएशन ऑफ इंडिया (BAI) ची स्थापना झाली, ज्यामार्फत देशात विविध स्पर्धा आणि प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित केली जातात.
१९३४ मध्ये इंटरनॅशनल बॅडमिंटन फेडरेशन (IBF) ची स्थापना झाली. २००६ मध्ये IBF चे नाव बदलून बॅडमिंटन वर्ल्ड फेडरेशन (BWF) ठेवण्यात आले. आज या संघटनेचे सदस्य जगभरातील शंभरहून अधिक देशांमध्ये आहेत.
बॅडमिंटनला १९९२ सालच्या बार्सिलोना ऑलिंपिकमध्ये अधिकृत क्रीडा प्रकाराचा दर्जा मिळाला. त्यानंतर या खेळाची लोकप्रियता झपाट्याने वाढत गेली. युरोप, आशिया, आणि विशेषतः चीन, इंडोनेशिया, मलेशिया, कोरिया आणि भारत या देशांमध्ये बॅडमिंटन खूपच लोकप्रिय आहे.
बॅडमिंटन क्षेत्रातील सर्वात प्राचीन आणि प्रतिष्ठेच्या स्पर्धांपैकी एक म्हणजे ऑल इंग्लंड ओपन बॅडमिंटन चॅम्पियनशिप. ही स्पर्धा प्रथम १८९९ साली आयोजित करण्यात आली होती. या स्पर्धेला बॅडमिंटनमधील “विंबलडन” असेही म्हणतात.
या स्पर्धेतून अनेक नामवंत खेळाडूंनी आपले नाव कमावले. भारताचे प्रकाश पदुकोण आणि पुलेला गोपीचंद यांनीही ही स्पर्धा जिंकून भारताला अभिमान वाटेल असा क्षण दिला होता.
बॅडमिंटनचे नियम व खेळपद्धती
खेळाचे स्वरूप व उद्दीष्ट
बॅडमिंटन हा दोन किंवा चार खेळाडूंमध्ये खेळला जाणारा एक जलदगतीचा खेळ आहे. खेळाडूंनी आपल्या रॅकेटने शटल (पिसाचा चेंडू) परत परत प्रतिस्पर्ध्याच्या कोर्टात मारणे हे या खेळाचे मुख्य उद्दिष्ट असते. शटल जमिनीवर न पडता विरोधकांना खेळण्यात अडथळा आणणे, आणि स्वतःच्या कोर्टात शटल न पडू देणे हे या खेळाचे मूलभूत तत्त्व आहे.
एकेरी व दुहेरी सामन्यांचे प्रकार
- एकेरी सामने (Singles): एका बाजूला एक खेळाडू असतो. पुरुष एकेरी व महिला एकेरी असे दोन प्रकार असतात.
- दुहेरी सामने (Doubles): प्रत्येकी दोन खेळाडू असतात. पुरुष दुहेरी, महिला दुहेरी व मिश्र दुहेरी (एका पुरुष आणि एका महिलेचा समावेश) असे प्रकार असतात.
स्कोअरिंग प्रणाली
सध्या २१ पॉइंट स्कोअरिंग प्रणाली प्रचलित आहे. प्रत्येक गेममध्ये २१ गुणांपर्यंत खेळ केला जातो. जो खेळाडू (किंवा संघ) २१ गुण आधी मिळवतो आणि दोन गुणांनी आघाडी घेतो, तो गेम जिंकतो. सामना जिंकण्यासाठी दोन गेम जिंकणे आवश्यक असते.
जर दोन्ही संघ २०-२० वर पोहोचले, तर गेम २ पॉइंट्सच्या आघाडीनेच संपतो. म्हणजेच २२-२० किंवा २४-२२ अशी रचना होते. २९-२९ नंतर, जो ३०वा गुण मिळवतो तो गेम जिंकतो.
सेवा (सर्व्ह) आणि रॅलीचे नियम
- सेवा करताना शटल कंबरखाली मारावी लागते.
- सेवा तिरकी असते आणि योग्य सर्व्हिस कोर्टात पडावी लागते.
- एकदा शटल खेळात आल्यावर, दोन्ही खेळाडू त्याला जमिनीवर न पडू देता परस्परांकडे मारतात. हे रॅली म्हणतात.
- जो खेळाडू रॅली जिंकतो त्याला गुण मिळतो व पुढील सेवा करण्याचा अधिकार मिळतो.
चुका व दंड
खेलाच्या नियमात काही ठराविक चुका असतात:
- शटल नेटमध्ये अडकणे किंवा बाहेर पडणे.
- चुकून शरीराला किंवा कपड्यांना शटल लागणे.
- एकाच खेळाडूने दोन वेळा शटलला मारणे.
- सेवा करताना पाय रेषेवर ठेवणे.
अशा चुकांसाठी गुण प्रतिस्पर्ध्याला दिला जातो.
बॅडमिंटनचे साहित्य
रॅकेटची रचना व प्रकार
बॅडमिंटनमध्ये वापरले जाणारे रॅकेट हे हलके, मजबूत आणि वापरण्यास सुलभ असते. पारंपरिक रॅकेट लाकडापासून तयार केली जात असत, मात्र सध्याच्या काळात कार्बन फायबर, अ‍ॅल्युमिनियम व टायटॅनियम सारख्या हलक्या धातूंमधून तयार केली जातात.
रॅकेटचे तीन प्रमुख भाग असतात:
- हँडल (गॅ्रप): जिथे खेळाडू रॅकेट पकडतो.
- शाफ्ट: हँडलपासून फ्रेमपर्यंतचा लांबट भाग.
- फ्रेम व स्ट्रिंग्ज: जिथे शटलला मारले जाते, ही रचना ताकद व वेग यासाठी महत्त्वाची असते.
रॅकेट हलके असल्यामुळे खेळाडूंना जलद हालचाल व अचूक स्ट्रोक्स करता येतात. वेगवेगळ्या खेळाडूंच्या खेळशैलीनुसार रॅकेटची लांबी, वजन वितरण आणि लवचिकता बदलते.
शटलकॉकचे प्रकार
शटलकॉक (किंवा शटल) हा बॅडमिंटनचा चेंडू असतो, जो १६ पिसांपासून बनलेला असतो आणि त्याच्या तळाशी कॉर्कचा आधार असतो.
शटलचे दोन प्रमुख प्रकार:
- पिसांचा शटल (Feathered shuttle): सहसा हंसाच्या किंवा बदकाच्या पिसांनी बनलेला असतो, अधिकृत स्पर्धांमध्ये याचाच वापर होतो.
- सिंथेटिक शटल: प्लास्टिकपासून बनलेला असतो, शालेय/प्रशिक्षण हेतूंसाठी उपयोगात आणला जातो.
पिसांच्या शटलची गती अधिक असते, पण ते अधिक नाजूकही असतात.
कोर्टचे माप व रचना
बॅडमिंटनचे मैदान म्हणजे कोर्ट एका बंद हॉलमध्ये असतो. त्याचे माप खालीलप्रमाणे:
- लांबी: १३.४ मीटर
- रुंदी: एकेरीसाठी ५.१८ मीटर, दुहेरीसाठी ६.१ मीटर
- नेटची उंची: मध्यभागी १.५२ मीटर
कोर्टमध्ये सर्व्हिस लाईन, सेंटर लाईन, बॅक बॉन्ड्री आणि साइड बॉन्ड्री लाईन्स असतात. हे मोजमाप सुसंगत राहण्यासाठी कोर्टावर स्पष्टपणे रंगीत पट्ट्यांनी सीमा आखलेल्या असतात.
खेळाडूंचे पोशाख व उपकरणे
खेळाडूंनी हलका, आरामदायक आणि श्वास घेणारा पोशाख परिधान करावा लागतो. सहसा टी-शर्ट आणि शॉर्ट्स किंवा स्कर्टचा उपयोग केला जातो.
शूज विशेष प्रकारचे असतात:
- ग्रीप मजबूत असतो
- टाचेला योग्य आधार मिळतो
- कोर्टच्या पृष्ठभागाशी सुसंगत असतो
त्याचबरोबर काही खेळाडू घाम शोषणारे बँड, नी-कॅप्स किंवा अ‍ॅंकल सपोर्ट्स वापरतात.
बॅडमिंटनमधील कौशल्ये व तंत्र
फूटवर्क आणि हालचाली
फूटवर्क म्हणजे कोर्टवर जलद आणि संतुलित हालचाली करण्याची कला. योग्य फूटवर्क मुळे खेळाडू शटलकडे वेळेवर पोहोचतो आणि त्यावर योग्य तंत्राने स्ट्रोक मारतो.
उदाहरण:
- पुढे-पाठी फिरणे
- डावीकडे-उजवीकडे झेप घेणे
- नेटजवळ झेप घेणे व लगेच मागे येणे
फूटवर्क सराव म्हणजे बॅडमिंटनमधील यशाची गुरुकिल्ली मानली जाते.
स्ट्रोक्सचे प्रकार
बॅडमिंटनमध्ये विविध प्रकारचे स्ट्रोक्स (शटलला रॅकेटने मारण्याच्या पद्धती) वापरले जातात:
- स्मॅश: जोरदार व वेगवान शटल खाली मारणे. प्रतिस्पर्ध्याला उत्तर देणे कठीण जाते.
- ड्रॉप शॉट: नेटजवळ शटल अलगद मारणे, ज्यामुळे प्रतिस्पर्ध्याला पोहोचता येत नाही.
- क्लीयर: शटलला कोर्टच्या मागच्या भागात पाठवणे, बचावात्मक खेळासाठी.
- नेट शॉट: अगदी नेटजवळ, अलगद मारलेला स्ट्रोक. स्पर्धात्मक खेळात महत्त्वाचा.
बचावात्मक आणि आक्रमक खेळशैली
- आक्रमक खेळशैली: यात स्मॅश, ड्राईव्हसारखे स्ट्रोक्स वारंवार वापरले जातात. प्रतिस्पर्ध्याला वेळ न देता गुण मिळवण्याचा प्रयत्न होतो.
- बचावात्मक खेळशैली: यामध्ये क्लीयर आणि लिफ्टचा वापर करून वेळ मिळवला जातो आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या चुका पकडल्या जातात.
चतुर खेळाडू प्रसंगानुसार दोन्ही शैलींचा उपयोग करतात.
मानसिक तयारी आणि तंदुरुस्ती
बॅडमिंटनसाठी केवळ शारीरिक नव्हे तर मानसिक तयारीही अत्यंत महत्त्वाची असते. खेळाडूंनी सतत एकाग्रता, संयम आणि आत्मविश्वास राखला पाहिजे. पराभवाने खचून न जाता पुढील खेळावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक असते.
तसेच, तंदुरुस्त शरीर म्हणजे चपळता, सहनशक्ती आणि संतुलन यांचा संगम असतो. नियमित व्यायाम, आहार आणि विश्रांती हे घटक महत्त्वाचे असतात.
भारतामधील बॅडमिंटनचा विकास
सुरुवातीचा काळ
बॅडमिंटन हा खेळ भारतात ब्रिटिश राजवटीदरम्यान आला. पुण्यात ब्रिटिश सैन्य अधिकाऱ्यांनी हा खेळ खेळायला सुरुवात केली, म्हणून त्याला काही काळ “पुणा गेम” असेही म्हटले जात होते.
भारतात सुरुवातीला हा खेळ केवळ शहरांमध्ये आणि उच्चभ्रू समाजात प्रसिद्ध होता. ग्रामीण भागात त्याचा प्रसार फारसा झाला नव्हता. मात्र १९३४ मध्ये बॅडमिंटन असोसिएशन ऑफ इंडिया (BAI) ची स्थापना झाल्यानंतर या खेळाच्या विकासाला गती मिळाली.
राष्ट्रीय बॅडमिंटन स्पर्धा
भारतात दरवर्षी राष्ट्रीय बॅडमिंटन स्पर्धा भरवल्या जातात. या स्पर्धांमधून अनेक उभरते खेळाडू पुढे येतात. अशा स्पर्धांमुळे खेळाडूंना आपली क्षमता सिद्ध करण्याची संधी मिळते आणि राज्य तसेच राष्ट्रीय स्तरावर खेळण्याचा आत्मविश्वास मिळतो.
राज्य बॅडमिंटन असोसिएशन्स देखील आपापल्या पातळीवर स्पर्धा आयोजित करतात आणि प्रशिक्षण शिबिरे भरवतात. महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, केरळ, उत्तरप्रदेश, आणि तेलंगणा या राज्यांमध्ये बॅडमिंटनला विशेष लोकप्रियता आहे.
बॅडमिंटन अकॅडमी व प्रशिक्षण केंद्रे
भारतभरात आज अनेक नामांकित बॅडमिंटन अकॅडम्या आणि प्रशिक्षण केंद्रे कार्यरत आहेत. त्यात प्रमुख आहे:
- पुलेला गोपीचंद बॅडमिंटन अकॅडमी, हैदराबाद
- प्रकाश पदुकोण बॅडमिंटन अकॅडमी, बेंगळुरू
या केंद्रांमध्ये खेळाडूंना वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून प्रशिक्षण दिले जाते. शरीरसंपदा, फूटवर्क, आहार, मानसिक तंदुरुस्ती यावर विशेष भर दिला जातो.
भारतातील महत्त्वाच्या संघटना
भारतामध्ये बॅडमिंटनचा विकास करणाऱ्या प्रमुख संघटनांमध्ये खालील प्रमुख आहेत:
- बॅडमिंटन असोसिएशन ऑफ इंडिया (BAI): राष्ट्रीय संघटना
- राज्य संघटना (जसे महाराष्ट्र बॅडमिंटन संघटना)
- साई (Sports Authority of India): प्रशिक्षण व अर्थसहाय्य पुरवणारी संस्था
- ओलिंपिक गोल्ड क्वेस्ट, PBL लीग इत्यादी: आर्थिक व प्रोत्साहनात्मक आधार
जगप्रसिद्ध बॅडमिंटन खेळाडू
प्रकाश पदुकोण
प्रकाश पदुकोण हे भारताचे पहिले जागतिक दर्जाचे बॅडमिंटनपटू होते. त्यांनी १९८० मध्ये ऑल इंग्लंड चॅम्पियनशिप जिंकून भारताला अभिमानाचा क्षण दिला. त्यांच्या मेहनतीमुळे बॅडमिंटन भारतात अधिक लोकप्रिय झाला. त्यांनी निवृत्तीनंतर बॅडमिंटन अकॅडमी स्थापन करून नवीन पिढी घडवली.
पुलेला गोपीचंद
पुलेला गोपीचंद यांनी २००१ मध्ये ऑल इंग्लंड स्पर्धा जिंकली. त्यानंतर त्यांनी प्रशिक्षक म्हणून बड्या खेळाडूंना घडवले. सायना नेहवाल, पी. व्ही. सिंधू, किदांबी श्रीकांत हे त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली घडले.
त्यांची गोपीचंद अकॅडमी ही आज आशियातील सर्वोत्तम प्रशिक्षण केंद्रांपैकी एक मानली जाते.
पी. व्ही. सिंधू
पुसर्ला वेंकट सिंधू ही भारताची सर्वात यशस्वी महिला बॅडमिंटनपटू आहे. तिने:
- २०१६ रिओ ऑलिंपिकमध्ये रौप्य पदक
- २०२० टोकियो ऑलिंपिकमध्ये कांस्य पदक
- BWF वर्ल्ड चॅम्पियनशिप २०१९ मध्ये सुवर्ण पदक
या कामगिरीमुळे ती आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताचे नाव उज्वल करणारी खेळाडू ठरली आहे.
सायना नेहवाल
सायना नेहवाल ही भारतातील पहिली महिला खेळाडू होती जिने:
- BWF सुपर सिरीज जिंकली
- २०१२ लंडन ऑलिंपिकमध्ये कांस्य पदक मिळवले
तिच्या यशामुळे बॅडमिंटन ग्रामीण भारतात पोहोचला. ती अनेक तरुणींसाठी प्रेरणादायक आदर्श ठरली आहे.
आंतरराष्ट्रीय खेळाडू
जगातील इतर महान बॅडमिंटनपटूंमध्ये:
- लिन डॅन (चीन): दोन वेळा ऑलिंपिक सुवर्णपदक विजेता
- ली चोंग वेई (मलेशिया): अनेक वर्षे विश्व क्रमवारीत अव्वल
- कारोलीना मारिन (स्पेन): महिला एकेरीतील जागतिक विजेती
हे सर्व खेळाडू आपल्या वेगवेगळ्या खेळशैलीसाठी प्रसिद्ध आहेत.
भारताचे प्रसिद्ध बॅडमिंटनपटू
सायना नेहवाल
सायना नेहवाल ही भारतातील पहिली महिला बॅडमिंटनपटू आहे जिने जागतिक स्तरावर भारताचे नाव उज्ज्वल केले. हरियाणामधून आलेली सायना अल्पवयातच राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये भाग घेऊ लागली.
मुख्य यश:
- २०१२ लंडन ऑलिंपिकमध्ये कांस्य पदक
- २०१५ मध्ये वर्ल्ड नंबर १ रँकिंग
- २३ पेक्षा अधिक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा जिंकल्या
सायनाने बॅडमिंटन खेळात भारतीय महिलांसाठी नवा मार्ग तयार केला.
पी. व्ही. सिंधू
पुसर्ला वेंकट सिंधू ही भारताची सर्वाधिक यशस्वी बॅडमिंटनपटू आहे. तिच्या खेळातील वेग, ताकद आणि आत्मविश्वासामुळे ती आंतरराष्ट्रीय खेळाडूंमध्ये अग्रगण्य आहे.
प्रमुख यश:
- २०१६ रिओ ऑलिंपिक रौप्य पदक
- २०१९ BWF वर्ल्ड चॅम्पियनशिप सुवर्ण पदक
- २०२० टोकियो ऑलिंपिक कांस्य पदक
ती भारत सरकारकडून पद्म भूषण, राजीव गांधी खेलरत्न व अर्जुन पुरस्कार यांसारख्या अनेक सन्मानांची मानकरी ठरली आहे.
किदांबी श्रीकांत
किदांबी श्रीकांत हा पुरुष बॅडमिंटनमध्ये भारताचा प्रमुख खेळाडू आहे. त्याची शैली आक्रमक असून त्याने अनेक सुपर सिरीज स्पर्धा जिंकल्या आहेत.
महत्त्वाची कामगिरी:
- २०१७ मध्ये ४ सुपर सिरीज विजयीपदक
- २०१८ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत सुवर्ण
- BWF रँकिंगमध्ये वर्ल्ड नंबर १ (एप्रिल २०१८)
लक्ष्य सेन
लक्ष्य सेन हा नवीन पिढीतील झपाट्याने उगम पावलेला बॅडमिंटनपटू आहे. उत्तराखंडचा हा युवा खेळाडू आता आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नाव कमावत आहे.
महत्त्वाची कामगिरी:
- २०२२ राष्ट्रकुल सुवर्ण पदक
- थॉमस कप विजेता संघाचा भाग
- BWF सुपर ३०० स्पर्धांमध्ये विजेतेपद
सतीविकसाईराज रणकिरेड्डी आणि चिराग शेट्टी
ही जोडी भारताची यशस्वी पुरुष दुहेरी खेळाडू जोडी आहे. त्यांनी अनेक वेळा भारतासाठी पदके जिंकली आहेत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताचे स्थान मजबूत केले आहे.
प्रमुख यश:
- २०१९ थायलंड ओपन विजेते
- २०२२ राष्ट्रकुल सुवर्ण
- BWF टूर फायनल्स क्वालिफायर्स
बॅडमिंटन स्पर्धांचे प्रकार
एकेरी (Singles)
एकेरी हा सर्वाधिक पाहिला जाणारा व खेळला जाणारा बॅडमिंटन प्रकार आहे. यात एक खेळाडू दुसऱ्या खेळाडूविरुद्ध खेळतो. यामध्ये सर्वात जास्त शारीरिक सहनशक्ती, मानसिक एकाग्रता व फूटवर्क आवश्यक असतो.
प्रमुख एकेरी स्पर्धा:
- पुरुष एकेरी (Men’s Singles)
- महिला एकेरी (Women’s Singles)
दुहेरी (Doubles)
दुहेरी खेळात प्रत्येकी दोन खेळाडूंची दोन संघ असतात. खेळ अधिक जलद होतो आणि चपळतेचा कस लागतो.
दुहेरीचे प्रकार:
- पुरुष दुहेरी
- महिला दुहेरी
- मिश्र दुहेरी (Mixed Doubles) – यात एक पुरुष आणि एक महिला खेळाडू असतात.
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा
राष्ट्रीय स्पर्धा:
- सिनीयर नॅशनल बॅडमिंटन चॅम्पियनशिप
- इंटर-स्टेट चॅम्पियनशिप
- खेलो इंडिया युथ गेम्स
आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा:
- ऑल इंग्लंड ओपन
- BWF वर्ल्ड चॅम्पियनशिप
- सुपर सिरीज वर्ल्ड टूर
- थॉमस कप व उबेर कप (पुरुष व महिला संघ स्पर्धा)
- ऑलिंपिक बॅडमिंटन स्पर्धा
संघात्मक स्पर्धा
संघात्मक स्पर्धा म्हणजे एखाद्या देशाचा संपूर्ण संघ एका दुसऱ्या देशाच्या संघाविरुद्ध खेळतो. यामध्ये एकेरी, दुहेरी आणि मिश्र दुहेरी खेळ होतात.
प्रमुख संघात्मक स्पर्धा:
- थॉमस कप (पुरुष संघ)
- उबेर कप (महिला संघ)
- सुदीरमन कप (मिश्र संघ)
बॅडमिंटनचे नियम व उपकरणे
खेळाचा उद्देश
बॅडमिंटनमध्ये दोन किंवा चार खेळाडू (एकेरी किंवा दुहेरी) एकमेकांविरुद्ध खेळतात. खेळाचा मुख्य उद्देश म्हणजे शटल (फेद्याचा चेंडू) प्रतिस्पर्ध्याच्या कोर्टात खाली पडेल अशा पद्धतीने फेकणे आणि स्वतःच्या कोर्टात शटल खाली न पडू देणे.
कोर्टचे मोजमाप
- एकेरी कोर्ट: लांबी – १३.४ मीटर, रुंदी – ५.१८ मीटर
- दुहेरी कोर्ट: लांबी – १३.४ मीटर, रुंदी – ६.१ मीटर
- कोर्टच्या मध्यभागी नेट लावलेली असते, जी १.५५ मीटर उंचीची असते.
स्कोअरिंग प्रणाली
- प्रत्येक सामना ३ गेम्सचा असतो.
- प्रत्येक गेम २१ गुणांपर्यंत खेळला जातो.
- जो खेळाडू किंवा संघ २ गेम्स जिंकेल तो सामना जिंकतो.
- २०-२० अशी बरोबरी झाल्यास २ गुणांनी आघाडी घेतल्याशिवाय गेम संपत नाही.
- २९-२९ वर झाल्यास, जो ३०वा गुण जिंकेल तो गेम जिंकतो.
सेवा (Serve) नियम
- सेवा करताना शटल कंबरेच्या खाली असावी.
- खेळाडूने साखळीप्रमाणे हाताने मारून शटल पाठवावी.
- सेवा चुकीची असल्यास गुण प्रतिस्पर्ध्याला दिला जातो.
- एकेरी व दुहेरी सेवा नियम वेगळे असतात.
उपकरणे
शटल (Shuttlecock)
- कोंबडीच्या पिसांपासून बनवलेली असते (फेदर शटल) किंवा प्लॅस्टिकची असते (सिंथेटिक).
- वजन – ४.७५ ते ५.५० ग्रॅम दरम्यान
रॅकेट
- लांबी – ६८ सेंटीमीटरपर्यंत
- हलकं वजन – साधारणतः ७० ते १०० ग्रॅम
- उच्च दर्जाचे रॅकेट कार्बन फायबरपासून तयार होतात
कोर्ट आणि नेट
- कोर्टाचा तळ सपाट व अडथळामुक्त असावा
- नेटची उंची – १.५५ मीटर
- कोर्ट इनडोअर असणे आवश्यक आहे, विशेषतः आंतरराष्ट्रीय स्तरावर
खेळाडूंची वेशभूषा
- आरामदायक टी-शर्ट व शॉर्ट्स
- पायात ग्रीप असलेले बॅडमिंटन शूज
- काही खेळाडू घाम शोषणारी हेडबँड, हातात बँड वापरतात
बॅडमिंटनमधील खेळतंत्र आणि कौशल्य
फूटवर्क (पावलांचा समन्वय)
बॅडमिंटनमध्ये वेगाने फिरणं व शटलच्या दिशेनुसार त्वरीत हालचाल करणं अत्यंत महत्त्वाचं असतं. म्हणूनच फूटवर्कवर नियंत्रण असणं अनिवार्य आहे.
महत्त्वाचे फूटवर्क प्रकार:
- फ्रंट कोर्ट लंज
- बॅक कोर्ट बॅकपेडल
- साइड शफल
- स्प्लिट स्टेप (उडीसारखी हालचाल)
स्ट्रोक्स (शटल मारण्याचे प्रकार)
स्मॅश (Smash)
- जोरदार व वेगात मारलेला शॉट
- गुण मिळवण्यासाठी प्रभावी शस्त्र
ड्रॉप (Drop)
- नेटजवळ शटल अलगद टाकणे
- प्रतिस्पर्ध्याला हालचालीस भाग पाडणे
क्लीयर (Clear)
- शटल मागच्या बाजूस टाकणे
- स्वतःला वेळ मिळवण्यासाठी वापर
ड्राइव्ह (Drive)
- सरळ आणि वेगात टाकलेला शटल, सामान्यतः मिड-कोर्टमधून
नेट शॉट
- नेटच्या अगदी जवळून खेळला जाणारा सौम्य आणि अचूक शॉट
स्ट्रॅटेजी (रणनीती)
- एकेरीत अधिक फूटवर्क, क्लीअर व ड्रॉपचा वापर
- दुहेरीत सामंजस्य, सेवा रिटर्न व स्मॅश यावर भर
- मिश्र दुहेरीत पुरुष खेळाडू जास्त आक्रमक व महिला नेटवर नियंत्रण ठेवते
मानसिक तयारी
- एकाग्रता, दबावाखाली निर्णय क्षमता, आणि स्वतःवर विश्वास हे बॅडमिंटन खेळाडूंसाठी आवश्यक मानसिक गुणधर्म आहेत.
भारतामध्ये बॅडमिंटनचा इतिहास आणि विकास
सुरुवातीचा काळ
बॅडमिंटनचा उगम भारतात “पूना” या खेळापासून झाला, ज्यामध्ये ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी १९व्या शतकात खेळायला सुरुवात केली होती. त्यांनी हा खेळ इंग्लंडला नेला आणि तिथे याचे औपचारिक नियम तयार झाले.
- “पूना” खेळात शटल व रॅकेट वापरले जात होते
- ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी हा खेळ पूना (पुणे) शहरातून इंग्लंडमध्ये नेला
- इंग्लंडमध्ये १८७३ मध्ये बॅडमिंटन क्लबची स्थापना झाली
भारतात बॅडमिंटनचा प्रसार
- १९३४ मध्ये भारतीय बॅडमिंटन असोसिएशन ची स्थापना झाली
- १९३६ मध्ये पहिल्यांदा राष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित करण्यात आली
- सुरुवातीला बॅडमिंटन शहरी भागात मर्यादित होता, पण १९८० नंतर ग्रामीण भागातही पोहोचू लागला
भारतातील सुवर्णकाल
- २००० नंतरचा काळ हा भारतीय बॅडमिंटनसाठी क्रांतिकारी ठरला
- पुलेला गोपीचंद यांनी २००१ मध्ये ऑल इंग्लंड ओपन जिंकल्यानंतर त्यांनी गोपीचंद बॅडमिंटन अकादमी सुरू केली
- या अकादमीमधून सायना नेहवाल, पी.व्ही. सिंधू, किदांबी श्रीकांत यांसारखे खेळाडू घडले
सरकारचा सहभाग
- ‘खेलो इंडिया’, TOPS (Target Olympic Podium Scheme) सारख्या योजनांद्वारे सरकारने बॅडमिंटनला प्रोत्साहन दिलं
- राष्ट्रीय क्रीडा विद्यापीठ, SAI (Sports Authority of India) यांचं बॅडमिंटन प्रशिक्षणात मोठं योगदान
आजचं भारतातलं स्थान
- भारत आज जागतिक बॅडमिंटन मानचित्रावर अत्यंत प्रभावी देश मानला जातो
- भारतातील बॅडमिंटनपटू नियमितपणे ऑलिंपिक, वर्ल्ड चॅम्पियनशिप, सुपर सिरीज स्पर्धांमध्ये पदके मिळवत आहेत
बॅडमिंटनमधील आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि महत्त्वाच्या स्पर्धा
बॅडमिंटन वर्ल्ड फेडरेशन (BWF)
- BWF ही बॅडमिंटनच्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील मुख्य संस्था आहे
- १९३४ साली इंटरनॅशनल बॅडमिंटन फेडरेशन (IBF) म्हणून सुरुवात झाली
- २००६ मध्ये याचे नाव BWF करण्यात आले
- याचे मुख्यालय क्वालालंपूर, मलेशिया येथे आहे
BWF चे कार्य
- आंतरराष्ट्रीय नियमांची आखणी
- खेळाडूंच्या रँकिंगची व्यवस्था
- प्रमुख स्पर्धांचे आयोजन
- डोपिंग प्रतिबंधक उपाय
- खेळाच्या जागतिक प्रसारासाठी प्रयत्न
प्रमुख आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा
ऑल इंग्लंड ओपन
- सर्वात जुनी व प्रतिष्ठेची बॅडमिंटन स्पर्धा (सुरुवात: १८९९)
- बॅडमिंटनचा विम्बल्डन मानली जाते
BWF वर्ल्ड चॅम्पियनशिप
- दरवर्षी होणारी सर्वोच्च स्पर्धा
- सर्वोत्तम खेळाडू इथे एकमेकांविरुद्ध खेळतात
ऑलिंपिक स्पर्धा
- १९९२ पासून बॅडमिंटनला ऑलिंपिकमध्ये स्थान मिळाले
- भारताने सायना, सिंधू व श्रीकांतच्या माध्यमातून पदके मिळवली
थॉमस कप आणि उबेर कप
- थॉमस कप – पुरुष संघ स्पर्धा
- उबेर कप – महिला संघ स्पर्धा
- २०२२ मध्ये भारताने थॉमस कप प्रथमच जिंकला
सुदीरमन कप
- मिश्र संघ स्पर्धा (पुरुष व महिला दोघंही सहभागी)
- दर दोन वर्षांनी होते
BWF वर्ल्ड टूर फायनल्स
- वर्षभराच्या कामगिरीनुसार निवडलेले टॉप ८ खेळाडू / जोड्या यामध्ये सहभागी होतात
- सत्राची अंतिम स्पर्धा
भारतातील प्रसिद्ध बॅडमिंटनपटू
पुलेला गोपीचंद
- २००१ मध्ये ऑल इंग्लंड ओपन जिंकणारा दुसरा भारतीय (पहिला: प्रकाश पदुकोण)
- त्यांनी गोपीचंद बॅडमिंटन अकादमीची स्थापना केली, जी भारतातील सर्वोत्तम अकादम्यांपैकी एक आहे
- त्यांनी सायना नेहवाल, पी.व्ही. सिंधू, किदांबी श्रीकांत यांना घडवले
- त्यांना अर्जुन पुरस्कार, द्रोणाचार्य पुरस्कार आणि पद्मभूषण पुरस्कार प्राप्त
सायना नेहवाल
- भारताची पहिली महिला बॅडमिंटनपटू जिने ऑलिंपिकमध्ये पदक मिळवलं (२०१२, कांस्य)
- जून २०१५ मध्ये महिला एकेरीतील जागतिक क्रमवारीत क्रमांक १
- कॉमनवेल्थ गेम्समध्ये सुवर्णपदक विजेती
- त्यांना अर्जुन पुरस्कार, राजीव गांधी खेल रत्न, आणि पद्मभूषण मिळाले आहेत
पी.व्ही. सिंधू
- दोन वेळा ऑलिंपिक पदक विजेती (२०१६: रौप्य, २०२०: कांस्य)
- २०१९ मध्ये BWF वर्ल्ड चॅम्पियनशिप विजेती होणारी पहिली भारतीय
- विविध सुपर सिरीज स्पर्धांमध्ये विजयी
- त्यांना पद्मश्री, पद्मभूषण, खेल रत्न मिळाले
किदांबी श्रीकांत
- २०१८ मध्ये BWF वर्ल्ड टूर फायनल्समध्ये उपविजेता
- जागतिक क्रमवारीत क्रमांक १ (एप्रिल २०१८)
- विविध सुपर सिरीज व ग्रँड प्रिक्स स्पर्धा जिंकले आहेत
लक्ष्य सेन
- नवीन पिढीतील उगवता तारा
- २०२२ च्या ऑल इंग्लंड ओपनमध्ये उपविजेता
- २०२१ च्या वर्ल्ड चॅम्पियनशिपमध्ये कांस्य पदक
सतीविक साईराज व चिराग शेट्टी (डबल्स)
- भारताचे प्रमुख पुरुष दुहेरी खेळाडू
- २०२३ मध्ये BWF वर्ल्ड टूर फायनल्स विजेते
- २०२२ कॉमनवेल्थ गेम्स सुवर्ण पदक विजेते
बॅडमिंटनचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव
शालेय आणि महाविद्यालयीन पातळीवर बॅडमिंटन
- बॅडमिंटन हा महाराष्ट्रातील तसेच भारतातील शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये लोकप्रिय खेळ आहे
- अनेक शाळांमध्ये अंतर्गृह स्पर्धा आणि जिल्हास्तरीय बॅडमिंटन स्पर्धा होतात
- विद्यार्थ्यांमध्ये स्पर्धात्मकता, अनुशासन, आणि सामूहिक भावना वाढवतो
आरोग्य आणि जीवनशैलीत सुधारणा
- बॅडमिंटन खेळल्यामुळे शारीरिक तंदुरुस्ती, हृदयाचे आरोग्य, एकाग्रता, आणि संतुलन चांगले राहते
- वजन कमी करणे, तणाव कमी करणे यासाठीही उपयुक्त
- विशेषतः तरुण आणि प्रौढ वर्गामध्ये फिटनेससाठी हा खेळ पसंत केला जातो
महिलांचा सहभाग
- बॅडमिंटनमध्ये महिलांचा सहभाग वाढतो आहे, विशेषतः सायना व सिंधूमुळे
- अनेक मुली आणि महिला आज प्रोफेशनल प्रशिक्षण घेत आहेत
- ग्रामीण भागातही महिलांच्या बॅडमिंटन स्पर्धा आयोजित केल्या जात आहेत
माध्यमांमध्ये आणि जाहिरातींमध्ये स्थान
- बॅडमिंटनपटू आज टीव्ही जाहिराती, ब्रँड अँबॅसिडर, सोशल मीडियावर प्रभावी व्यक्तिमत्त्व म्हणून उदयास येत आहेत
- बॅडमिंटनवरील थेट प्रक्षेपणामुळे खेळाची लोकप्रियता वाढली आहे
सामाजिक समावेश व प्रेरणा
- ग्रामीण व आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल भागांतील खेळाडूंनी राष्ट्रीय स्तरावर यश मिळवले
- त्यामुळे बॅडमिंटन हा सर्वसामान्यांचा खेळ बनत चालला आहे
- खेळामधून प्रेरणा, नवीन संधी, आणि समाजातील सकारात्मक बदल घडवले जात आहेत