बाबा आमटे म्हणजे डॉ. मुरलीधर देवीदास आमटे हे भारतातील एक महान समाजसुधारक, मानवतावादी आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते. ते मुख्यतः लेप्रोसी (कोढरोग) बाधित लोकांच्या पुनर्वसनासाठी आणि सशक्तीकरणासाठी ओळखले जातात. त्यांनी आनंदवन, लोकराज्य प्रकल्प आणि इतर अनेक आश्रमांची स्थापना करून कोढरोगी आणि दुर्लक्षित घटकांना शिक्षण, आरोग्यसेवा, दैनिक उपजीविका आणि सामाजिक प्रतिष्ठा प्रदान केली. त्यांच्या कार्यामुळे हजारो जिव्हाळ्यांचे जीवन स्वतःच्या पायावर उभे राहिले आणि त्यांना समाजात आत्मविश्‍वासाने विसाव मिळाला.
बाबा आमटे यांच्या कार्याची वैशिष्ट्ये म्हणजे त्यांनी सामाजिक सेवा करताना आत्मनिर्भरतेवर आणि मानवतेवर भर दिला. लेप्रोसीग्रस्तांसाठी त्यांनी वैद्यकीय सुविधा, वस्तेसंग्रह आणि स्वावलंबी उपजीविका उपक्रम सुरू करून त्यांच्या जगण्याच्या गुणवत्तेत आमूलाग्र बदल घडवून आणला. त्यांनी जाणीवपूर्वक सर्वसमावेशक समुदाय निर्मितीचा मार्ग अवलंबला ज्यामुळे विविध जाती, धर्म आणि आर्थिक स्तरातील लोकांना एकत्र येण्याची संधी मिळाली. त्यांच्या जीवनशैलीत साधेपणा, सेवाभावना व अहिंसा या मूलभूत तत्वांची जोपासना केली गेली, ज्यामुळे ते “आधुनिक काळाचे गांधी” म्हणूनही ओळखले गेले.
बालपण आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी
जन्म आणि कुटुंब
बाबा आमटे यांचा जन्म २६ डिसेंबर १९१४ रोजी महाराष्ट्रातील हितंगहाट (वर्धा जिल्हा) येथे एका संपन्न देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव देवीदास आमटे असे होते, जे ब्रिटिश भारतातील जिल्हा प्रशासकीय व महसुली विभागात अधिकारी म्हणून कार्यरत होते. आईचे नाव लक्ष्मीनारायणबाई होते, त्या गृहिणी होत्या. बाबा आमटे हा कुटुंबातील सर्वोत्कृष्ट वयोवृद्ध पुत्र होता आणि आठ भावंडांपैकी सर्वात मोठा मुलगा म्हणून कुटुंबात विशेष ओळख होता. त्यांच्या जागतिक दृष्टीकोनावर आणि सामाजिक जाणीवेला प्रभावित करणारी पारंपरिक मूल्ये आणि शिक्षण त्यांनी घरच्या वातावरणातूनच आत्मसात केली.
लहानपणीचे अनुभव आणि प्रभाव
लहानपणी बाबा आमटे यांना शिकारी आणि सहलींचा आवडता छोय़ा होता. ते चौदा वर्षांचे असताना त्यांच्याकडे स्वतःचे शस्त्र होते आणि ते हत्ती, घोडे किंवा सिंह शोधण्यासाठी जंगली भागात जाऊन अनुभव घेत. या अनुभवातून त्यांना प्राणी आणि निसर्गाच्या जिव्हाळ्याची जाणीव झाली, परंतु ते सामाजिक विषमता आणि दुर्लक्षित घटकांची दुर्दशा पहाताना अस्वस्थ होऊ लागले. त्यांचे लक्ष आर्थिकदृष्ट्या सक्षम घराण्यातील लोक व गरजूंच्या जगण्यातील अंतर यावर गेले. “माझ्या कुटुंबात दूरदृष्टीचा अभाव होता,” असे ते नंतर सांगत, “मला बाह्य जगातील वेदना दिसून त्यांना बदलण्याची प्रेरणा मिळाली.” या लहानपणीच्या घटनांनी बाबा आमटे यांना मानवतेच्या सेवेत पूर्णपणे झोडपून लावले आणि त्यांच्या पुढील जीवनकार्याचे दिशा-निर्देशन केले.
शिक्षण आणि प्रारंभिक प्रेरणा
प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण
बाबा आमटे यांनी प्राथमिक शिक्षण नागपूर येथील ख्रिश्चन मिशन शाळेत घेतले. नंतर वर्धा जिल्ह्यातील सरकारी हायस्कूलमध्ये माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केले. शालेय जीवनात त्यांनी सामाजिक विषमता आणि गरजू लोकांच्या दुर्दशेवर लक्ष दिले, ज्यामुळे त्यांच्या मनात समाजसेवेचे बीज रुजले.
महाविद्यालयीन अभ्यास आणि सामाजिक जाणीव
माध्यमिक शिक्षणानंतर त्यांनी नागपूर विद्यापीठांतर्गत हिस्लॉप महाविद्यालयातून कला व कायद्याच्या (B.A., LL.B.) पदव्यांचा अभ्यास केला. कायदा पदवी प्राप्त केल्यावर त्यांनी वकिली व्यवसाय सुरू केला, परंतु सातत्याने अर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांच्या हालचालींना अनुसरून समाजातील अन्याय समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. या काळात त्यांनी ‘मानसिक लेप’ या पर्वतारोही संकल्पनेची जाणीव करून घेतली, ज्यामुळेतेच्या सामाजिक जाणीवेला अधिक गहराई प्राप्त झाली.
प्रभावित करणारे गुरू-मार्गदर्शक
बाबा आमटे यांचे जीवन दर्शन महात्मा गांधींच्या अहिंसा व स्वराज्याच्या तत्वांनी प्रभावित झाले. त्यांनी वर्धा आश्रमात गांधीजींच्या उज्ज्वल चरित्राचे ध्येय पाहिले आणि त्यांचे अनुकरण करून सादगी, स्वावलंबन आणि समाजसेवेला महत्त्व देण्याचा निर्धार केला. विनोबा भावे यांची ‘बांधवगिरी’ संकल्पना आणि दीनानाथ मयूरककर यांचा सेवाभाव या सर्वांनी त्यांच्या मानसिकतेवर ठळक प्रभाव टाकला.
सामाजिक कार्याची सुरुवात
आरोग्यसेवा अभियान
कोढ़रोगाच्या विषाणूंच्या तडाख्यातून समाजातील भीती दूर करण्यासाठी बाबा आमटे यांनी आरोग्यसेवा अभियान सुरू केले. त्यांनी प्रथम स्वतःवर कोढ़रोगाच्या रोगप्रतिकारक बॅसिलि शरीरात घालून रोगाशंक contagion कमी असल्याचा संदेश दिला. या प्रयोगातून त्यांनी समाजात जागरूकता निर्माण केली आणि आरोग्य तज्ञ, स्वयंसेवक यांना सहकार्यासाठी पुढे आणले.
लेपरोसीबाधितांबरोबर पहिले उपक्रम
१९४८ मध्ये त्यांनी Warora येथील लेपरोसीबाधितांसाठी पहिले शिबिर आयोजित केले. या उपक्रमात त्यांनी कोढ़ग्रस्तांना निवारा, आरोग्य तपासणी व प्राथमिक उपचार पुरविले. शिबिरात सहभागी झालेल्या रुग्णांच्या कुटुंबीयांना सुद्धा ज्ञान दिले व त्यांची सामाजिक पुनर्संस्थापनासाठी आत्मनिर्भरता प्रकल्पांची माहिती दिली. यामुळे लेपरोसीबाधितांमध्ये आशेचा उत्साह वाढला आणि ते पुन्हा एकदा समाजात प्रतिष्ठाने उभे राहू लागले.
आनंदवनची स्थापना
स्थापना करण्यामागील कारणे
बाबा आमटे यांना जाणवले की लेप्रोसीग्रस्तांना समाजात पुनर्संचयित होण्यासाठी व स्वावलंबी बनण्यासाठी स्वतंत्र आश्रमाची गरज आहे. १९५१ साली, वारोरा तालुक्यातील कोरडी वाळवंटी जमिनीवर प्रारंभ करून त्यांनी “आनंदवन” या आश्रमाची स्थापना केली. या उपक्रमाचे मुख्य उद्दिष्टे होती: कोढ़रोगी व्यक्तींना आरोग्यसेवा, पुनर्वसन प्रशिक्षण व आर्थिक संधी उपलब्ध करून देणे, ज्यामुळे त्यांच्या आत्मसन्मानात वाढ होईल व समाजात त्यांची प्रतिष्ठा पुनर्स्थापित होईल.
स्थान निवड आणि प्रारंभिक आव्हाने
आनंदवनसाठी वारोरा तालुक्यातील वाळवंटी जमिनीची निवड करण्यात आली, कारण ती तात्पुरती उपलब्ध होती व तिथे कोणताही विकास नव्हता. सुरुवातीला पिण्याच्या पाण्याचा तुटवडा, रस्ते व वीजपुरवठा यासारखी प्राथमिक सुविधा उभारणे हे मोठे आव्हान होते. स्थानिक प्रशासन व स्वयंसेवकांच्या मदतीने विहिरी खोदून पाणी व्यवस्था केली, झोपडपट्ट्या व प्राथमिक शेड उभे केले व नंतर हळूहळू रस्ता व वीज जोडणीची कामे पार पाडली. या प्रयत्नांमुळे आश्रमाची स्थिती घट्ट होत गेली व आनंदवनच्या वाढीस पाठिंबा मिळाला.
आनंदवनचे विविध उपक्रम
वैद्यकीय आणि आरोग्य सेवा
आनंदवनमध्ये कोढ़रोग तपासणी, औषधोपचार व शल्यक्रिया सुविधा उपलब्ध आहेत. येथे शारीरिक उपचार केंद्र, दंतचिकित्सा क्लिनिक व औषधालय कार्यरत आहे. नियमित आरोग्य तपासण्या, लसीकरण शिबिरे व आरोग्य शिक्षण कार्यक्रमाद्वारे रुग्णांच्या दीर्घकालीन स्वास्थ्याचे काळजीपूर्वक नियोजन केले जाते.
शैक्षणिक आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम
स्थापनेपासूनच आनंदवनमध्ये प्राथमिक शाळा कार्यरत आहे, ज्यात मराठी व इंग्रजी या भाषांमध्ये मूलभूत शिक्षण दिले जाते. व्यावसायिक प्रशिक्षणासाठी चमडे प्रक्रिया, विणकाम, शेती तंत्रज्ञान व हस्तकला या विविध कोर्सेस आयोजित केले जातात. साक्षरता मोहिमेत आश्रमातील सर्व वयोगटातील व्यक्तींना शिकवणी देण्यात येते, ज्यामुळे त्यांची दैनंदिन जीवनात आत्मनिर्भरतेची क्षमता वाढते.
आत्मनिर्भरता प्रकल्प
कृषी व शेती प्रकल्प
आनंदवनातील उपलब्ध जमिनीवर तांदूळ, ऊस, भाजीपाला व फळबाग यासाठी काटेकोर शेती केली जाते. विहिरी व ड्रिप सिंचन तंत्राचा वापर करून पाण्याचा सुयोग्य वापर सुनिश्चित केला जातो. जैविक खत व सेंद्रिय शेती पद्धतींनी उत्पन्न वाढविण्यात मदत होते, ज्यामुळे आत्मनिर्भरतेला चालना मिळते.
हस्तकला व लघुउद्योग
आश्रमात उभारलेल्या लघुउद्योगांमध्ये चमडे प्रक्रिया, टेक्सटाईल वस्त्रशिलाई आणि पारंपरिक हस्तकलेच्या वस्तूंचे उत्पादन केले जाते. या उपक्रमांमुळे आश्रमातील सदस्यांना रोजगार उपलब्ध होतो व उत्पादन विक्रीतून मिळणारा लाभ आश्रमाच्या विकासात गुंतविला जातो. यामुळे आर्थिक स्वावलंबनासोबतच आत्मसन्मानही दृढ होतो.
इतर सामाजिक उपक्रम
वृद्धाश्रम व ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सेवा
बाबा आमटे यांनी केवळ कोढरोगी व गरजू लोकांपुरते आपले कार्य मर्यादित ठेवले नाही, तर त्यांनी वृद्धाश्रम, ज्येष्ठ नागरिकांना सुरक्षा व आधार देणाऱ्या केंद्रांची देखील स्थापना केली. आनंदवन कसोशी परिसरात च “सक्षमाश्रम” नावाचे केंद्र उघडण्यात आले, जिथे शारीरिकदृष्ट्या दुर्बल, एकाकी अथवा आर्थिकदृष्ट्या अवलंबून असलेल्या ज्येष्ठ नागरिकांना निवारा, मूलभूत आरोग्यसेवा व मानसिक आधार प्रदान केला जातो. या केंद्रात दररोज पौष्टिक आहार, औषधोपचाराशिवाय योग-व अभ्यासक्रम आणि सांस्कृतिक क्रियाकलापांचे आयोजन केले जाते, ज्यामुळे ज्येष्ठ नागरिकांचे मानसिक स्वास्थ्य सुधारते व त्यांच्या जीवनात स्फूर्ती येते.
पर्यावरण संवर्धन आणि स्थिरता
बाबा आमटे यांचे कार्य केवळ मानवकल्याणापुरते मर्यादित न राहता, त्यांनी पर्यावरणीय संवर्धनावरही लक्ष केंद्रीत केले. आनंदवनच्या आजूबाजूच्या विहिरींमध्ये जलसंधारणासाठी “पुनर्निर्मित विहीर” मोहिम राबविली गेली, ज्याद्वारे खारट वाळवंटातील जमिनीतील पाणीची पातळी वाढविण्यात मदत झाली. त्यांनी नैसर्गिक फळबागा लागवडीसाठी फलदायी स्थानिक वृक्षारोपण आणि जैविक खत निर्मितीचे प्रयोग केले, ज्यामुळे सेंद्रिय शेतीच्या पद्धतींचा प्रसार झाला. सततच्या वृक्षारोपण मोहीमेमुळे परिसरातील जैवविविधता आणि मातीची सुपीकता कायम राहिली.
जागतिक आरोग्य व सेवा उपक्रम
बाबा आमटे यांनी आपल्या अनुभवातून मिळालेल्या मॉडेल्सचे जगभर प्रसार करण्यासाठी वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनसमवेत अनेक ठिकाणी कार्य केले. त्यांनी आफ्रिका, आशियाई देश व दक्षिण अमेरिकेत कोढरोग निर्मूलन, लिंगदान तसेच स्वावलंबी उपजीविका प्रकल्प राबविण्याबाबत मार्गदर्शन केले. विविध आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये त्यांनी “माणुसकीचे शस्त्र” या संकल्पनेवर भाषणे दिली आणि लोककल्याणासाठी पर्यावरण-सामाजिक एकात्मतेचे महत्त्व अधोरेखित केले.
लेखन आणि भाषणे
आत्मचरित्रे व इतर ग्रंथ
बाबा आमटे यांनी आपल्या आयुष्यातील आव्हाने, अनुभव आणि संवेदनशील क्षण लिहून दिलेले आहेत. त्यांच्या आत्मचरित्रात “आनंदवनची कथा” हा ग्रंथ प्रमुख आहे, ज्यामध्ये त्यांनी आश्रम स्थापनेमागील प्रेरणा, प्रारंभिक संघर्ष आणि देवाणघेवाण वर्णिली आहे. तसेच त्यांच्या ग्रंथसंग्रहात “सेवा अपरिहार्यता” आणि “माझ्या माटीची घास” सारखी लघु रचनाही समाविष्ट आहेत, ज्यात त्यांनी सामाजिक सेवा व मानवतेवरील आपली दृढ श्रद्धा व्यक्त केली आहे.
सार्वजनिक भाषणे आणि व्याख्याने
बाबा आमटे यांची सार्वजनिक भाषणे ही ऐकणाऱ्यांच्या मनातील सामाजिक जबाबदारी जागृत करणारी असायची. महात्मा गांधी जयंती, राष्ट्रपिता दिन, जागतिक कोढरोग दिन इत्यादी कार्यक्रमांमध्ये त्यांनी “अहिंसेचा मार्ग” आणि “समाजातील दुर्लक्षित घटकांसाठी अधिकार” या विषयांवर प्रभावी व्याख्याने दिली. त्यांच्या भाषणांमध्ये साधेपणाची भाषा आणि भावनांचा ठोस संयोग असायचा, ज्यामुळे श्रोत्यांच्या हृदयात परिवर्तनाचा संकल्प निर्माण व्हायचा.
पुरस्कार व सन्मान
भारत सरकारचे पुरस्कार (पद्मश्री, पद्मविभूषण)
बाबा आमटे यांना भारतीय सरकारने त्यांच्या समाजसेवेसाठी उच्च नागरी सन्मान देऊन गौरविले. त्यांना पद्मश्री हा भारताचा चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार १९७१ साली प्रदान करण्यात आला. त्यांच्या दीर्घकालीन मानवतावादी कार्यासाठी पुढे पद्मविभूषण हा भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान १९८६ साली देण्यात आला.
आंतरराष्ट्रीय सन्मान
जगभरातील सार्वजनिक सेवेत केलेल्या अमूल्य योगदानासाठी बाबा आमटे यांना अनेक आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित केले. त्यापैकी प्रमुख आहे रामोन मॅग्सेसाय पुरस्कार (Ramon Magsaysay Award) – सार्वजनिक सेवेसाठी हा प्रतिष्ठित पुरस्कार त्यांना १९८५ साली प्रदान करण्यात आला. मानवाधिकार क्षेत्रातील त्यांचा समर्पण पाहता, त्यांना १९८८ साली संयुक्त राष्ट्रांच्या मानवाधिकार क्षेत्रातील पुरस्कार (United Nations Prize in the Field of Human Rights) देण्यात आला. याशिवाय, आत्मिक प्रगतीला प्रेरित करणारा टेम्पलटन पुरस्कार (Templeton Prize, १९९०), पर्यायजीवन पुरस्कार (Right Livelihood Award, १९९१), आणि अहिंसेच्या मार्गदर्शनासाठी गांधी शांतता पुरस्कार (Gandhi Peace Prize, १९९९) या बहुमानांमुळे त्यांचे कार्य आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही ओळखले गेले.
वैचारिक दृष्टिकोन आणि नेतृत्वशैली
मानवतावाद आणि सहानुभूती
बाबा आमटे यांचा कार्याचा पाया मानवतावाद आणि सहानुभूतीवर अवलंबून होता. त्यांनी सर्व जाती, धर्म व आर्थिक स्तरातील लोकांसाठी अविरत सेवा केली आणि कोणत्याही प्रकारचे भेदभाव न करता गरजू घटकांना आधार दिला. त्यांच्या या सेवाभावनेमुळे आणि सातत्यपूर्ण मानवाधिकारांवरील संघर्षामुळे त्यांना “आधुनिक काळाचे गांधी” म्हणूनही संबोधले गेले.
समुदायाभिमुख पद्धती
बाबा आमटे यांची नेतृत्वशैली पूर्णपणे समुदायाभिमुख होती. त्यांनी केवळ सहाय्य पुरविले नाही तर समुदायातील प्रत्येक सदस्याला निर्णयप्रक्रियेत सामील करून घेतले. आनंदवनमधील विविध कार्यक्रमांचे नियोजन, अंमलबजावणी व व्यवस्थापन अशा सर्व टप्प्यांमध्ये स्थानिक लोकांना सक्रियत्वाने सहभागी करून त्यांनी आत्मनिर्भरता व आत्मविश्वास वाढविला. या participatory दृष्टिकोनामुळे प्रत्येक जण सेवाभावाचे तसेच सामूहिक जबाबदाऱ्यांचे महत्त्व समजून घेऊ लागला.
वैयक्तिक जीवन
वैवाहिक जीवन आणि कुटुंब
बाबा आमटे यांचे वैवाहिक जीवन साधनामाई आमटेसोबत घडले. साधनामाई यांनी त्यांच्या सामाजिक उपक्रमांना सर्वदा साथ दिली व आनंदवनमध्ये शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि स्वावलंबन प्रकल्प यांचे व्यवस्थापन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. बाबा आमटे यांना दोन चिरंतन साथीदार लाभले – ज्येष्ठ पुत्र विकास आमटे आणि कनिष्ठ पुत्र प्रकाश आमटे, दोघेही डॉक्टर असून आपल्या कार्यातून आश्रमांच्या पुढाऱ्यांमध्ये सामील झाले.
आरोग्याच्या अडचणी व शेवटचे वर्ष
२००७ साली बाबा आमटे यांना ल्यूकेमिया (रक्ताचा कर्करोग) असल्याचे निदान झाले, त्यानंतर त्यांनी आनंदवनमध्येच उपचार घेतले. रोगाच्या तडाख्यात राहूनही ते आपल्या सेवाकार्यात तल्लीन होते व युवा स्वयंसेवकांना मार्गदर्शन करत राहिले. अखेरीस, दीर्घ आजारपणानंतर त्यांनी ९ फेब्रुवारी २००८ रोजी आनंदवन येथे अखेरचा श्वास घेतला. त्यांनी पर्यावरणपूरक तत्वांचे पालन करत शेवटचा संस्कार जमीनखाली करुन कमी प्रदूषण घडविण्याचा निर्णय घेतला.
मृत्यू आणि वारसा
निधनाची तारीख आणि अंत्यसंस्कार
डॉ. मुरलीधर “बाबा” आमटे यांचा निधन ९ फेब्रुवारी २००८ रोजी आनंदवन, चंद्रपूर जिल्ह्यात झाला. त्यांनी पारंपरिक दहन पद्धतीच्या जागी त्यांचे देह भूमीत दफन करण्याचा निर्णय घेतला, ज्यामुळे पर्यावरणीय शाश्वततेला प्रोत्साहन मिळाले. त्यांच्या अंत्यसंस्कारात हजारो स्वयंसेवक, संस्थात्मक नेते आणि स्थानिक समाज सहभागी झाले.
वारशाचे प्रसार आणि पुण्यस्मरण उपक्रम
बाबा आमटे यांची कार्यदिक्षा आजही आनंदवन, लोकराज्य प्रकल्प, आणि हेमलकासा येथील उपक्रमाद्वारे चालू आहे, ज्याचे नेतृत्व त्यांच्या दोन पुत्रांनी आणि नवरी–जवळींनी पुढे नेले आहे. दरवर्षी ९ फेब्रुवारी रोजी त्यांच्या पुण्यतिथीवर विविध सामाजिक संस्थांमार्फत ‘सेवा दिन’ आणि ‘स्मरण सभा’ आयोजित केल्या जातात, ज्यात आरोग्य शिबिरे, वृक्षारोपण मोहीम आणि शिक्षण शिबिरे अंतर्भूत असतात. या उपक्रमांमुळे त्यांच्या आदर्शांचा प्रसार होत आहे आणि नवनवीन पिढ्यांना मानवतेच्या सेवेची प्रेरणा प्राप्त होत आहे.